Elmdə islahatlar günün tələbidir
"XXI əsrdə
yalnız yüksək elmi potensiala və elm tutumlu texnologiyaya
malik ölkələr öz xalqları üçün
xoşbəxt və firavan həyat tərzi təmin etmək
imkanına malik olacaq".
Heydər ƏLİYEV
Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin "Azərbaycan" qəzetində dərc olunmuş "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" adlı geniş məqaləsi cəmiyyətdə, ilk növbədə, elmi dairələrdə böyük rezonans doğurmuşdur. Səbəb aydındır: məqalədə son iki onillikdə ölkəmizdə ictimai və humanitar elmlərin keçdiyi yol kompleks halda və sosial-siyasi proseslər kontekstində təhlil olunmuş, onun mövcud durumuna ümumi qiymət verilmiş, eləcə də ayrı-ayrı elm sahələrindəki problem və çatışmazlıqlar yığcam və sərrast ifadəsini tapmışdır. Bu isə indiyədək aparılan yerli fraqmentar səciyyəli diskussiyaları vahid düşüncə məcrasına yönəltməyə, elmimizdə ölkənin ümumi inkişaf səviyyəsinə uyğun, onun dünya elminə inteqrasiyasına təkan verəcək islahatların aparılması istiqamətində səmərəli və konstruktiv müzakirələr keçirməyə imkan verir.
Məqalə kifayət qədər tənqidi ruhda yazılsa da, bu, elə oradaca qeyd olunduğu kimi, islahedici xarakter daşıyan tənqiddir. Müəllif ilk növbədə ictimai və humanitar elmlər sahəsində yaranmış vəziyyətin köklərini aydınlaşdırır və bunu, haqlı olaraq, 1990-cı illərin əvvəllərində ölkəni bürümüş sosial, siyasi və iqtisadi böhranla əlaqələndirir. Həmin böhran, təbii ki, elmdən və alimlərdən, elm və təhsil müəssisələrindən, konkret olaraq, təmsilçisi olduğum Milli Elmlər Akademiyasından da yan keçə bilməzdi. Yəni elmdə açıq-aşkar özünü göstərən böhran və tənəzzül prosesləri, ilk növbədə, obyektiv amillərlə bağlı idi. Burada hər şeydən əvvəl ənənəvi olaraq elmə və təhsilə maraq göstərən Azərbaycan cəmiyyətinin siyasiləşməsini, siyasi hadisə və proseslərin insanların diqqət mərkəzinə gəlməsini qeyd etmək lazımdır. Bu işdə zorla cəlb olunduğumuz Qarabağ münaqişəsi, şübhəsiz, mühüm rol oynamışdır. Həmin dövrdə alimlərin maddi təminatının kəskin şəkildə aşağı düşməsi bir tərəfdən elmi kadrların başqa sahələrə üz tutmasına, digər tərəfdən də xarici ölkələrə "beyin axını"nın başlanmasına start verdi.
Amma faciə təkcə
bunda deyildi. Hələ ötən əsrin 80-ci illərinin
ortalarından yürüdülən
"ideologiyasızlaşdırma" kursu, hörmətli
akademikin vurğuladığı kimi, ictimai və humanitar tədqiqatlara
ciddi mənfi təsir göstərdi. Bu, ilk növbədə,
elmi araşdırmalarda müşahidə olunan "metodoloji
boşluq"da özünü büruzə verirdi. Yəni
elmi-tədqiqat əsəri kimi cəmiyyətə təqdim
edilən, kitab və məqalələrdə müəlliflərin
tarixi-ictimai proseslərə hansı nəzəri-metodoloji
prinsiplərdən yanaşdığı bəlli olmurdu. Həmin
"prinsipsizlik" saysız-hesabsız kompilyativ işlərin,
hətta birbaşa plagiat nümunələrinin çap edilib
yayılması ilə nəticələnirdi. Bu azmış
kimi, mövcud boşluğu, məqalədə deyildiyi kimi,
çeşidli surroqat ideologiyaların təsiri altında
meydana çıxan yazılar doldurmağa başladı.
"Araşdırma mərkəzi" adı altında fəaliyyət
göstərib müxtəlif xarici təşkilatlardan
aldığı qrantlar hesabına "əsərlər"
yayan bəzi üzdəniraq şəxslər cəmiyyətimizə
yabançı, hətta bir çox hallarda zərərli
düşüncələri ötürməyə müvəffəq
oldular, bununla da ictimai şüura, xüsusən gənclərimizin
zehninə mənfi təsirlər buraxdılar.
Hər bir dövlətdə
ictimai şüurun milli-mədəni ənənələr və
mənəvi dəyərlər üzərində
formalaşması və inkişafı, təbii ki, ictimai və
humanitar elmlərin vəzifəsidir, onun, necə deyərlər,
praktik faydasıdır. Burada Artur Şopenhauerin bir kəlamını
xatırlatmaq yerinə düşər: "Bütün təbiət
elmlərinin belə bir labüd
çatışmazlığı var ki, onlar gerçəkliyi
sırf obyektiv cəhətdən nəzərdən
keçirir, onun subyektiv tərəfini isə yaddan
çıxarırlar". Dəqiq elmlərin "yaddan
çıxardığı" həmin subyektiv tərəf
isə ictimai və humanitar elmlərin fəaliyyət sahəsidir.
Bununla da sözügedən elmlər gerçəkliyin elmi
şəkildə dərki istiqamətində mühüm bir
funksiyanı yerinə yetirir, cəmiyyətdə elmi
şüurun hakim mövqe qazanmasında ciddi rol oynayırlar.
Əvvəlcə bir
mühüm məqama toxunmaq istərdim: Digər elm sahələri
özəl sifarişlər, istehsalatla bağlı layihələr,
hətta xarici ölkələrdən alınan qrantlar sayəsində
gəlirlər əldə edə bilərlər. Humanitar və
ictimai elmlər isə daha çox dövlətimizin himayəsinə
güvənməlidir. Bu sahə mənəvi sfera ilə,
milli ideologiya və dövlətçilik düşüncəsi
ilə birbaşa bağlı olduğundan xüsusi
qayğı ilə əhatə olunmalıdır. Bu elmlərə
dar mənada "praktik fayda" meyarı ilə yanaşmaq
olmaz. Bütövlükdə fundamental elm belə
yanaşmanı qəbul etmir. Məşhur bir misalı
xatırladaq: Faradeyin elektromaqnit induksiya effektini kəşf etməsi
ilə bəşəriyyətin bütün tarixi boyu elmə
xərclənən vəsait özünü
doğrultmuşdur. Yaxud Ziya Bünyadovun "Azərbaycan
VII-IX əsrlərdə", "Azərbaycan Atabəylər
dövləti" kitablarının milli şüurun
inkişafında oynadığı rolu hansı pul ekvivalenti
ilə ölçmək olar?! Fundamental elmə xərclənən
vəsait gələcəyə - millətin və dövlətin
gələcəyinə qoyulan sərmayədir. Əgər bu
gün tələb olunan maliyyə vəsaitini əsirgəsək,
sabah bundan yüz qat artığını qoymalı
olacağıq. İslahatlar da bu perspektivi nəzərə
almaqla həyata keçirilməlidir.
Elm mənəvi fəaliyyət
sahəsi olduğundan burada ilk stimul rolunu, təbii ki, mənəvi
amillər oynayır. Yəni qəlbinin hökmü ilə elmə
gələn hər bir kəs onun vurğunu, müəyyən
mənada fanatı olur. Amma biz maddi dünyada
yaşayırıq və maddi təminat kifayət qədər
olmadan hər hansı bir fəaliyyət, o cümlədən
elmi fəaliyyət qeyri-mümkündür.
Fundamental elmin ictimai
şüurun düzgün istiqamətdə təkamülündə
müstəsna rolunu gözəl bilən ümummilli lider Heydər
Əliyev məhz buna görə hakimiyyətə
qayıtdıqdan və ölkədə ictimai-siyasi sabitlik
yaratdıqdan sonra əsas elm məbədimiz ətrafında
söz-söhbətlərə son qoydu, ardınca öz tarixi
fərmanı ilə AMEA-nın statusunu müəyyənləşdirdi.
Bütün sahələrdə olduğu kimi, elmə
münasibətdə də Heydər Əliyev kursunun layiqli
davamçısı olan möhtərəm Prezidentimiz
İlham Əliyev isə elmdə islahatlar, elmin inkişaf
strategiyası, Elmin İnkişafı Fondunun yaradılması
ilə bağlı sərəncamları ilə Azərbaycan
elminin günün tələbləri səviyyəsinə
yüksəlməsi istiqamətində mühüm addımlar
atdı. Əslində akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsi də,
bu proseslərin davamı və konkret olaraq, ictimai və
humanitar elmlərin müasir dövrün tələblərinə,
dövlətçiliyimizin yüksəlişinin
hazırkı mərhələsinə, Azərbaycanın
inkişafının məntiqinə uyğunlaşdırılması
zərurətini açıqlayan və konseptual müddəalarla
zəngin olan proqram səciyyəli bir əsərdir.
Etiraf etmək lazımdır
ki, yaxın keçmişdə Azərbaycan elmində
özünü göstərən böhran təkcə
ideoloji və metodoloji deyil, həm də struktur xarakterli olmuşdur.
Başqa sözlə, sovet dövründən qalma
paradiqmanın özünü tükəndirməsi elmin cəmiyyətdəki
roluna bilavasitə mənfi təsirlər
bağışlamışdır. Aydındır ki, elmin təşkili,
idarə olunması və maliyyələşdirilməsinin
köhnə metod və prinsipləri, o cümlədən, əməyin
ödənilməsindəki "bərabərçilik"
özünü doğrulda bilməz və bu mənada alimlər
yeni yaradılmış Elmin İnkişafı Fonduna
böyük ümidlər bəsləyirlər. Məşhur
rus tarixçisi Vasili Klyuçevski yazırdı: "Elmi
çox zaman biliklə qarışdırırlar. Bu, kobud bir
anlaşılmazlıqdır. Elm təkcə bilik deyil, həm
də şüurdur, yəni bilikdən lazım olduğu kimi
istifadə etmək bacarığıdır". Bizdə
bilikli, savadlı insanlar az deyil. Bütün çətinliklərə
rəğmən, Azərbaycan elmi öz ənənələrini
qoruya bilib. Odur ki, hazırkı mərhələdə əsas
məqsəd, islahatların başlıca hədəfi
mövcud potensialdan daha düzgün istifadədən ibarət
olmalıdır.
Akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində
toxunulan ən ağrılı məqamlardan biri ictimai və
humanitar elm sahələrində çalışan alimlərin
cəmiyyətlə əlaqələrinin zəifliyi, sosial
sifarişə çevik reaksiya verə bilməməsidir,
dövlət-vətəndaş münasibətlərinin əlaqələndirilməsində
lazımi rol oynamamasıdır. Müəllif çox
doğru olaraq deyir: "...Tədqiqatlar yalnız şəxsi
karyera üçün aparılmamalı, dövlətin, cəmiyyətin
maraq və ehtiyaclarına xidmət etməlidir". Həqiqətən
də, qloballaşma erası və informasiya cəmiyyəti
alimin öz hücrəsinə qapılıb
qalmamasını, cəmiyyət üzvlərinin açıq
dialoqa köklənməsini, vətəndaşların
intellektual tələblərinin ödənilməsinə
maksimum səy göstərilməsini tələb edir. Belə
olarsa, meydan diletantların və belə deyək, muzdlu qələm
sahiblərinin əlindən çıxar.
Məqalədə dissertasiya
şuralarının işi, o cümlədən, elmi fəaliyyəti
biznesə çevirən bəzi üzdəniraq alimlər barədə
də haqlı tənqidlər səslənmişdir.
Düşünürəm ki, qeyd olunan neqativ halların aradan
qaldırılması üçün dissertanturaya və
doktoranturaya qəbul mexanizmi təkmilləşdirilməli,
birmənalı olaraq müdafiələrə yalnız elmi və
pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan insanlar
buraxılmalıdır. Tezliklə Milli Məclisdə
müzakirəyə çıxarılacaq "Elm
haqqında" qanunun qəbulu isə buna lazımi hüquqi
baza hazırlamalıdır.
Əlbəttə, ötən
dövr ərzində AMEA-da, konkret olaraq, onun humanitar və
ictimai elmlər bölməsinə daxil olan institutlarda bir
sıra islahatlar aparılmış, zamanın tələbinə
cavab verən yeni elmi istiqamətlər, yeni şöbə və
qruplar yaradılmışdır. Lakin hazırkı mərhələ
daha əsaslı dəyişiklikləri zəruri etmişdir və
bu zərurət akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində
üç aspektdə əsaslandırılmışdır:
1) idarəçilikdə qəbul
olunan siyasi qərarların elmi təhlilə söykənməsi;
2) ölkənin daxili və
xarici siyasətinin elmi araşdırılması və şərhi;
3) Azərbaycan cəmiyyətində
baş verən mental və sosial-psixoloji proseslərin tədqiqi.
Bu istiqamətlər
işığında otuz ildən çox bir müddətdə
çalışdığım AMEA akademik Z.M.Bünyadov
adına Şərqşünaslıq İnstitutunun fəaliyyəti
haqqında nə deyə bilərəm?
Hər şeydən əvvəl,
onu xüsusi vurğulamalıyam ki, şərqşünaslıq
kompleks bir elm sahəsidir. Şərqşünas öz tədqiqat
predmetinə tarixi-coğrafi, mədəni-ədəbi və
sosial-siyasi aspektlərin qarşılıqlı əlaqəsi
və bağlılığı zəminində
yanaşır və öyrəndiyi problemin dolğun mənzərəsini
yaradır. Bu mənada şərqşünaslıq unikal elm
sahəsidir, üstəlik bir çox ölkələrdə
(o cümlədən qonşu Rusiyada) həm də strateji bir
elm sahəsi kimi dəyərləndirilir. Azərbaycan şərqşünaslığı
eyni zamanda elmi məktəbləri olan bir elm sahəsidir - bunu
digər sahələrdən olan həmkarlarımız da bilir
və etiraf edirlər. Yarım əsr əvvəl Yaxın və
Orta Şərq xalqları institutu kimi kiçik bir kollektivlə
fəaliyyətə başlayan Şərqşünaslıq
İnstitutu tezliklə öz simasını
formalaşdırmış və burada akademik Ə.Əlizadənin
mətnşünaslıq, akademik Z.Bünyadovun mediyevistika,
akademik H.Araslının türkologiya, professor R.Əliyevin
iranşünaslıq, professor A.İmanquliyevanın ərəbşünaslıq
məktəbləri yaranmışdır. Bu gün Şərqşünaslıq
İnstitutunda çalışanların əksəriyyəti
bu böyük alimlərin bilavasitə şagirdləri və
davamçılarıdır. Son illərdə institutun
kollektivi nəinki mövcud çətinliklərə sinə
gərmiş, həm də yeni elmi araşdırma sahələri
və mövzuları müəyyənləşdirmiş,
dünyanın müxtəlif şərqşünaslıq mərkəzləri
ilə əlaqələr qurmuş, beynəlxalq əməkdaşlığı
genişləndirmişdir. Təkcə başa vurmaqda
olduğumuz 2009-cu ildə əməkdaşlarımız 50-dən
çox xarici ölkədə təşkil olunan beynəlxalq
elmi konfranslarda iştirak edib, elmimizi ləyaqətlə təmsil
etmişlər. Bu, həm də Azərbaycan şərqşünaslıq
elminin beynəlxalq miqyasda etiraf olunması deməkdir. Onu da nəzərə
almaq lazımdır ki, sovet dönəmində, "dəmir pərdə"nin
mövcud olduğu şəraitdə alimlərimizin birbaşa
beynəlxalq əlaqələr qurmaq imkanı məhdud idi.
Unutmamalıyıq ki, Azərbaycanın
çoxəsrlik tarixi, ictimai fikri, mədəniyyəti, ədəbiyyatı
məhz Yaxın və Orta Şərq ölkələrində
gedən proseslərlə üzvi sintezdə inkişaf edərək
təşəkkül tapmışdır. Böyük alim və
mütəfəkkirlərimiz öz qiymətli əsərləri
ilə daim Şərq xalqlarının elm və mədəniyyətini
zənginləşdirmiş, həmin xəzinəyə qiymətli
töhfələr vermişlər. Bu gün demokratik
dünyaya inteqrasiya olunan ölkəmiz yeni sistemə məhz
tarixən formalaşmış həmin milli-mənəvi dəyərlərlə
daxil olur. Belə bir vəziyyətdə, yəni çoxəsrlik
mədəniyyətinin təməlində ümumşərq
faktoru aparıcı yer tutan müstəqil dövlətimizin
dünyanın maraq dairəsində olan regiona diqqətinin
artması çox təbiidir. Bunu Prezident İlham Əliyevin
Şərq ölkələrinə ardıcıl səfərləri,
İslam Konfransı Təşkilatı və EKO-da Azərbaycanın
fəal iştirakı da təsdiqləyir. Amma bir həqiqət
də var ki, Şərqin tarixini, mədəniyyətini,
iqtisadiyyatını, ictimai-siyasi fikrini, filologiyasının
aktual problemlərini kompleks şəkildə öyrənmədən,
proseslərin mahiyyətini təhlil etmədən regionda
baş verən hadisələri diqqətdə saxlamaq və
onlardan bəhrələnmək mümkün deyil.
Azərbaycanda Şərqin
öyrənilməsinin böyük tarixi ənənəsi
olsa da, oraya hələ XIX yüzildə A.Baxıxanov,
M.F.Axundov, Mirzə Kazım Bəy, M.S.Topçubaşov kimi
böyük alim və mütəffəkkirlərimiz
imzalarını qoysalar da, onun sistemli şəkildə tədqiqinə
ötən əsrin 50-ci illərindən başlanıb. Lakin
ölkəmiz müstəqillik əldə edənə qədər
bu elm bütövlükdə keçmiş sovet şərqşünaslığının
tərkib hissəsi kimi inkişaf edib. Belə ki, institutda
aparılan elmi araşdırmaların tematikası, xüsusilə
Şərq ölkələrinin müasir ictimai-siyasi və
ideoloji problemləri ilə bağlı bir sıra mövzular
hakim marksizm təliminin tələblərinə uyğun şəkildə
tədqiq edilərək, Sovet İttifaqının Şərq
siyasətinin həyata keçirilməsinə xidmət edib.
Ümumiyyətlə isə,
Azərbaycan şərqşünaslıq elmi həmişə
Yaxın və Orta Şərqin siyasətini,
iqtisadiyyatını, mədəniyyətini, tarixini, ədəbiyyatını
əlahiddə və yaxud ümumdünya proseslərindən təcrid
olunmuş şəkildə deyil, Şərq-Qərb
sivilizasiyalarının müqayisəsində və ənənələrinin
sintezində tədqiq edərək, bu gün bütün
siyasi güclərin vurğuladığı qütblərarası
dialoqun yaranmasına zəmin hazırlamağa
çalışmışdır.
Respublikamızın müstəqillik
qazanması institutun önündə yeni üfüqlər
açmaqla bərabər, həm də ciddi vəzifələr
qoyub. Belə ki, xarici siyasət xəttini bu gün müstəqil
surətdə müəyyən edən Azərbaycan
Respublikası üçün həm Şərq ölkələri
ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrin
genişləndirilməsi və həm də regionda gedən
proseslərdə dövlət maraqlarının qorunması
institutun elmi fəaliyyəti dairəsinin daha da tutumlu
olmasını, bir sıra yeni istiqamətlərin
yaradılması və ciddi keyfiyyət dəyişikliklərinin
həyata keçirilməsini vacib edib. İnstitutun kollektivi bu
yeni şəraiti qiymətləndirərək qeyd edilən
problemlərin həlli istiqamətində addımlar atıb və
atmaqdadır. Bu gün institutda elmi tədqiqat işləri əsasən
aşağıdakı istiqamətlərdə aparılır:
Şərq ölkələrinin tarixi, bu ölkələrdə
cərəyan edən ictimai-siyasi, iqtisadi və etno-konfessional
proseslər, bu ölkələrin beynəlxalq münasibətlər
sistemində rolu, Şərq xalqlarının tarixi və
filoloji irsi, yazılı abidələrin tədqiqi, tərcüməsi
və nəşri, islam mədəniyyətinin təşəkkül
tapmasında Azərbaycan xalqının iştirakı,
Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin
ictimai-siyasi həyatında İslam amili və sair.
İnstitutumuzda aparılan tədqiqat
işlərinin bir çoxu Azərbaycan Respublikasının
Yaxın və Orta Şərq siyasətində aktuallıq kəsb
edən məsələlərin araşdırılmasına həsr
edilib. Bunlar Azərbaycan və Şərq xalqlarının
tarixi-mədəni əlaqələri, müstəqil Azərbaycan
Respublikası ilə Şərq ölkələri arasında
siyasi, iqtisadi, diplomatik və mədəni münasibətləri,
Şərq-Qərb sivilizasiyalararası dialoq, Azərbaycanın
Şərq-Qərb münasibətlərində yeri və
rolu, Şərq-Qərb dialoqunun geopolitik və kulturoloji
aspektləri və sairdir. Göründüyü kimi, elmi tədqiqat
işlərinin istiqaməti klassik şərqşünaslıqla
(qədim mənbələrin tədqiqi) bahəm müasir
şərqşünaslığın da inkişafını
təmin edir, Şərq ölkələrinin yeni ictimai-siyasi,
iqtisadi münasibətlər sisteminə keçmiş Azərbaycan
üçün faydalı ola biləcək təcrübəsinin,
həmin təcrübənin müsbət və mənfi tərəflərinin
aydınlaşdırılmasını, Türkiyə,
İran, Ərəb və digər Şərq ölkələri
ilə iqtisadi, mədəni əməkdaşlığın
prioritet sahələrinin müəyyənləşdirilməsini
əhatə edir. İnstitut əməkdaşlarının
monoqrafiyaları, kitabları, elmi məqalələri və
müxtəlif elmi məclislərdə oxuduqları məruzələr
bu sahədə xüsusi önəm daşıyır və
ölkələrimiz arasındakı münasibətlərin
inkişafı üçün stimul ola biləcək
faktlardandır.
Elmi istiqamətlər çərçivəsində
işlər əsasən iki yolla aparılır. Bunlardan
birincisi, şərqşünaslıq elminin əsasını
təşkil edən Şərq tarixinin, mədəniyyətinin,
bədii təfəkkür tərzinin, ictimai və fəlsəfi
fikirlərinin ən vacib və aktual aspektlərini öyrənən
fundamental tədqiqatların aparılmasıdır. İkincisi
isə, elmi dəyəri ilə yanaşı, geniş oxucu
kütləsini maraqlandıran elmi-populyar əsərlərin,
eləcə də cari dövr üçün siyasi və
ictimai əhəmiyyəti olan və elmi proqnozlar verən təhlili
- informatik məlumatların hazırlanmasıdır.
Əməkdaşlarımız
müasir Qərb sivilizasiyasına tarixi təkamül prosesində
çoxəsrlik Şərq mədəniyyətinin təsiri,
Qərbin sürətli iqtisadi-texniki və mədəni tərəqqi
təcrübəsinin Şərq ölkələrində məqsədyönlü
şəkildə tətbiqi imkanlarını, qloballaşma
şəraitində Şərq-Qərb münasibətlərinin
ziddiyyətli məqamlarını, onların mahiyyətini və
aradan qaldırılma yollarını araşdırırlar.
Alimlərimiz Şərqlə Qərbin qovuşduğu bir məkanda
yerləşən ölkəmiz üçün müstəqillik
şəraitində Qərb mədəniyyətinə yiyələnməklə
milli mədəniyyətin fundamental dəyərlərini və
mütərəqqi cəhətlərini qoruyub saxlamaq
yollarını arayırlar. Ötən dövrdə yeni şəraitin
tələbləri nəzərə alınmaqla institutda yeni
"Şərq-Qərb" şöbəsi, "Mərkəzi
Asiya və Uzaq Şərq" elmi qrupu yaradılmış,
bir vaxtlar əsassız olaraq ləğv edilən "Cənubi
Azərbaycan" şöbəsi bərpa edilmişdir.
90-cı illərin ikinci yarısından etibarən institutun
elmi planlarında Azərbaycanşünaslıq istiqamətində
mühüm dəyişikliklər edilmişdir. Əməkdaşlarımız
ilk növbədə ərəbdilli və farsdilli Azərbaycan
alimlərinin və ədiblərinin
yaradıcılığına dair tədqiqatlar aparır, Azərbaycan
tarixinə, mədəniyyətinə, dilinə, ictimai-fəlsəfi
fikrinə dair ərəb və fars dilində olan
qaynaqların tapılıb araşdırılması
üçün səmərəli fəaliyyət göstərirlər.
Bütün bunlar, əlbəttə,
bizi arxayınlaşdırmır və biz istər dövlətçiliyimizin
tələbləri, istərsə də dünya şərqşünaslığının
inkişaf meyilləri baxımından öz işimizdə dəyişikliklər
edilməsi zərurətini yaxşı başa
düşürük. Bu mənada hörmətli akademik Ramiz
Mehdiyevin məqaləsində institutumuzun ünvanına səslənmiş
fikirlər kollektivimiz tərəfindən anlaşıqla
qarşılanmışdır.
Məqalədə institutumuz
qarşısında konkret vəzifə qoyulub: yeni tarixi şəraitdə
müasir Azərbaycanın gerçəkliklərinə
uyğun öz yeni simasını formalaşdırmaq.
İnstitutumuza dair qoyulan vəzifəni kollektivimiz xeyli
vaxtdır ki, dərk edib və bütün potensialını
öz işini yeni tarixi şəraitdə müstəqil Azərbaycanın
mənafeyinə və tələbatına uyğun qurmağa
çalışıb. Tədqiqat planlarımıza ilk
növbədə Azərbaycanın ərazi
bütövlüyünün müdafiəsinə yönəlmiş,
xalqımızın tarixinə və mədəni inkişaf məsələlərinə
töhfələr verə biləcək əsərlər
salınıb. Təəssüf ki, bir məqalədə bu
istiqamətdə apardığımız tədqiqatlar,
gördüyümüz işlər barədə konkret məlumat
vermək imkan xaricindədir.
Bununla belə institutumuzun
elmi şurası məqalədə səslənən fikir və
mülahizələrin doğru və əsaslı olduğunu
nəzərə alaraq növbəti illər üçün
elmi-tədqiqat planlarında konkret dəyişikliklər etdi.
Son 6 ildə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
apardığı müdrik və tarazlaşmış xarici
siyasəti və bu siyasətdə Şərq ölkələrinin
mühüm yer tutduğunu nəzərə alaraq "Prezident
İlham Əliyevin Şərq siyasəti" adlı irihəcmli
monoqrafiya tədqiqat planlarımıza salınıb. Azərbaycanda
"dövlət-din-cəmiyyət" münasibətlərində
görülən böyük işləri, hökm sürən
sabitliyi və bunların bir çox Şərq ölkələri
üçün örnək ola biləcəyini nəzərə
alaraq, bu istiqamətdə də geniş araşdırma
aparmağı planlaşdırmışıq. Türkdilli
xalqların inteqrasiyası sahəsində müstəqil Azərbaycanda
dövlət səviyyəsində görülən işlər
də tədqiqat obyektinə çevrilməlidir. Məqalədə
inkişafın Azərbaycan modeli ilə bağlı fundamental
təhlillərin zərurətindən
danışılır. Kollektivimiz hesab edir ki, Azərbaycanın
müasir sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı,
qazandığı uğurlar təbliğ olunmalı və tədqiq
edilərək Şərq cəmiyyətlərinə bir model
kimi təqdim olunmalıdır. Bunun Şərq xalqları
üçün böyük əhəmiyyəti və
faydası olacaq. Bu baxımdan, ilk addım kimi, 2010-cu il mart
ayının 17-18 tarixlərində "Müasir Şərq
ölkələrinin sosial-iqtisadi inkişafı və Azərbaycan
modeli" adlı beynəlxalq konfrans təşkil etmək
fikrindəyik. Onu da əlavə edim ki, yuxarıda
adıçəkilən tədqiqatların nəticələri
və konfransın materialları qısa zamanda ərəb,
fars və türk dillərinə çevrilərək
yayımlanacaq.
Müasir dünyada şərqşünaslıq
elminə maraq son dərəcə artmışdır. Təkcə
böyük dövlətlərdə deyil,
Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti,
ədəbiyyatı, incəsənəti müsəlman Şərqinə
qırılmaz tellərlə bağlıdır, cəmiyyətimizdəki
bir sıra mental xüsusiyyətlər, sosial-psixoloji faktlar
islam dinindən qaynaqlanır. Bütün bunlar Azərbaycan
şərqşünaslığının öyrənməli
olduğu məsələlərdir.
Müasir mərhələdə
Şərqşünaslıq İnstitutu ənənəvi
İran-Türkiyə-Ərəb ölkələri
üçbücağından çıxmalıdır. Bunu
həm müstəqil dövlətimizin beynəlxalq mövqeyi
və əlaqələri, həm də bu elmin inkişaf
perspektivləri tələb edir. Belə ki, biz artıq Şərq
anlayışına qonşu müsəlman dövlətləri
çərçivəsində yanaşa bilmərik. Ölkəmizin
Çin, Yaponiya, Cənubi Koreya, Hindistan, Pakistan, Mərkəzi
Asiya dövlətləri ilə günbəgün genişlənən
əlaqələri bu regionun öyrənilməsini də zəruriləşdirir.
İnkişafın özünəməxsus modelini
tapmış Malayziya , Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin
tədqiqi də bizim üçün önəmlidir. Həm
də bütün dünyada şərqşünaslıq elmi
Şərq araşdırmalarından ("Oriental studies")
Asiya tədqiqatlarına doğru ("Asian studies") istiqamət
götürmüşdür.
Tədqiqat
coğrafiyasının genişləndirilməsi istiqamətində
biz artıq bəzi addımlar atmışıq. "Çin
Xalq Respublikası" adlı məlumat kitabı
hazırlanaraq nəşr olunub, "Şərq ölkələri"
adlı 50 çap vərəqi həcmində məlumat
kitabı çapa təqdim edilib. Əsərdə
bütün Şərq ölkələrinin tarixi,
coğrafiyası, əhalisi, iqtisadiyyatı, etnik və dini tərkibi,
təbii sərvətləri, mədəniyyəti və
müxtəlif sahələrdəki inkişaf göstəriciləri
haqqında müfəssəl məlumat verilir. Hazırda
institutda İslam ensiklopediyası üzərində iş
gedir. Mütəmadi olaraq üç dövri nəşr -
"Elmi araşdırmalar", "Orta əsrlər Şərqi"
və "Şərq filologiyası" topluları nəşr
edilir. Bununla belə, geniş ictimaiyyəti institutumuzun fəaliyyəti
və ümumən Şərq haqqında ən mühüm məlumatlarla
daha yaxından tanış etmək üçün "Azərbaycan
şərqşünaslığı" adlı elmi-kütləvi
jurnalın nəşrinə başlamışıq.
Daha bir məsələ. Azərbaycan Respublikası bütün dünya azərbaycanlılarının dövlətidir. Bunu cənab İlham Əliyevin "Mən 50 milyonluq Azərbaycan xalqının prezidentiyəm" sözləri də təsdiq edir. Bu xalqın böyük bir hissəsi Arazın o tayında - İran İslam Respublikasında yaşayır. Düşünürəm ki, Cənubi Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımızın ictimai-siyasi və mədəni inkişafının öyrənilməsi də bizim institutumuzun prioritet istiqamətindən biri olmalıdır. Nəzərə alaq ki, cənubi azərbaycanşünaslıq elmi istiqamət kimi məhz Şərqşünaslıq İnstitutunda yaranıb və bugün də uğurla inkişaf edir. Bir sözlə, Şərqşünaslıq İnstitutu bu gün müstəqil Azərbaycanın milli və dövlət maraqlarına xidmət edən zəruri bir elmi tədqiqat mərkəzi olmaqla yeni dövrün tələblərilə ayaqlaşan inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub.
Beləliklə, Şərqşünaslıq İnstitutunun öyrənəcəyi məsələlər dairəsi kifayət qədər genişdir və onun perspektiv inkişafı üçün obyektiv şərtlər yetərincədir. Həllini tapmalı olan məsələlərdən biri institutun müvafiq dövlət orqanları (Xarici İşlər Nazirliyi, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi, Dini Qurumlarla iş üzrə Dövlət Komitəsi, Diaspora Komitəsi və s.) ilə sıx əməkdaşlığının forma və mexanizmlərinin işlənməsi, həmin qurumların analitik informasiya təminatında alimlərimizin potensialından səmərəli istifadə olunmasıdır. Hərçənd, ötən dövr ərzində ayrı-ayrı məsələlərə dair belə əməkdaşlığın nümunələri kifayət qədər olub.
Şübhə doğurmayan məsələ budur ki, elmdə islahatlar günün tələbidir. Həm də bu islahatlar, məqalədə qeyd olunduğu kimi, varisliklə novatorluğun vəhdəti əsasında həyata keçirilməlidir. Belə olarsa, biz azərbaycanlı olaraq, dünyanın hər yerində təkcə təbii sərvətlərimizlə deyil, həm də elmi-intellektual sərvətlərimizlə öyünə bilərik.
İslahatlar zamanı xüsusi diqqət elmin təşkilində çevikliyin təmin olunmasına yetirilməlidir. Bu sahədə kök salmış bürokratik metodlardan imtina edilməli, elmi fəaliyyətin maliyyələşdirilməsində daha müasir və mütərəqqi formalardan istifadəyə üstünlük verilməlidir. Akademik Ramiz Mehdiyevin dəyərli məqaləsində qeyd etdiyi ən başlıca məqsəd - Azərbaycan elmini daha çevik, dövlətin və cəmiyyətin real tələbatına cavab verən və gələcək inkişafına xidmət edən səviyyəyə yüksəltmək məramı bu gün biz alimlərin, tədqiqatçıların əsas elmi amalına çevrilməli, fəaliyyətimizdə istinadgah olmalıdır.
Gövhər BAXŞƏLİYEVA,
Milli Məclisin deputatı,
AMEA akademik Z.Bünyadov adına
Şərqşünaslıq
İnstitutunun direktoru, professor
Azərbaycan.- 2009.- 19 dekabr.- S. 2.