Fövqəladə missiya

"Mən xalqımdan üzr istəmək istəyirəm. Ona görə ki, bizim sizinlə bir çox arzularımız yerinə yetmədi... Mən gedirəm. Səhhətimə görə yox, toplanmış problemlərə görə gedirəm. Məni daha böyük və daha yaxşı işlər görə biləcək yeni nəsil əvəzləyir. Rusiya Prezidentinin səlahiyyətlərinin hökumət sədri Vladimir Vladimiroviç Putinə həvalə edilməsi barədə fərman imzalamışam..."

Rusiyanın birinci Prezidenti Boris Yeltsinin 1999-cu il dekabrın 31-də göz yaşları içində xalqa müraciəti zamanı heç kimin gözləmədiyi halda istefasını elan etməsi tək Rusiyada yox, bütün dünyada şok effekti yaratdı. Ancaq dünyanın yaşadığı bu şokun dozasını artıran daha bir məqam isə Rusiya hüdudlarından kənarda hələ bir o qədər də yaxşı tanınmayan şəxsə - Vladimir Putinə Prezidentin səlahiyyətlərinin həvalə edilməsi və beləliklə, faktiki olaraq onun Yeltsinin xələfi seçilməsi idi.

Keçmiş kəşfiyyatçının siyasətdə nə dərəcədə mahir oyunçu ola biləcəyinə, özünün ağır dövrünü yaşayan, daxili siyasi çəkişmələr nəticəsində əldən düşən, hətta parçalanmaq təhlükəsilə üzləşən Rusiyanı böhrandan xilas edəcəyinə inam da elə böyük deyildi. Lakin hadisələrin sonrakı inkişafı Yeltsinin öhdəsindən gələ bilmədiyi problemlərin xələfi tərəfindən uğurla həll edildiyini və Yeltsinin varis seçimində yanılmadığını göstərdi. Vladimir Putin nəinki Rusiyanı dirçəltdi, həm də onun əvvəlki şöhrət və qüdrətini geri qaytararaq yenidən dünya miqyasında öz sözünü deyə bilən, qlobal oyunda əsas iştirakçılardan birinə çevrilən müasir Rusiyanı yaratdı. Bunu Sankt-Peterburqda kasıb bir ailədə doğulan, uşaqlığında isə yalnız kəşfiyyatçı olmağı arzulayan Putin etdi.

Dəcəl məktəbli

Vladimir Vladimiroviç Putin 1952-ci il oktyabrın 7-də Leninqradda anadan olub. Onun atası və adaşı olan Vladimir Spiridonoviç Putin 1930-cu illərdə hərbi dəniz donanmasında xidmət edib. İkinci dünya müharibəsi illərində isə Xalq Daxili İşlər Komissarlığının diversiya qruplarının tərkibində Leninqradın müdafiəsində iştirak edib. Müharibə qurtardıqdan sonra Leninqradda Yeqorov adına vaqonqayırma zavodunda çilingər işləyib. Anası Mariya İvanovna Putina əslən Tver vilayətindən olub və Leninqradın mühasirəsi illərində burada yaşayıb. Uzun müddət xəstəxanada sanitar işləyib. Putinin özündən başqa iki böyük qardaşı olub. Ancaq uşaqlardan biri körpə vaxtı, digəri isə Leninqradın Hitler ordusu tərəfindən mühasirəsi zamanı difterit xəstəliyindən həlak olublar.

Leninqradda kommunal mənzildə yaşayan Putin uşaqlıqda elə də sözəbaxan olmayıb. Vladimir Putinlə orta məktəbdə bir parta arxasında əyləşənlər xatırlayırlar ki, o, olduqca dəcəl idi. Sabiq Prezidentin məktəb yoldaşı Viktor Borisenko bildirir ki, Volodya daim müəllimləri hirsləndirir, uşaqlarla dalaşır və digər qaba hərəkətlər edirdi. Görünür elə bu səbəbdəndir ki, bir neçə il Putin pionerə qəbul olunmadı. Yalnız 6-cı sinifdə pionerə qəbul olunan Putinin dəcəl uşaqdan dönüb nümunəvi şagird olmasına səbəb isə ona daim edilən ictimai iradlar oldu. Hətta müəllimləri bildirirdi ki, əgər o, davranışını dəyişməsə, çətin tərbiyə olunan yeniyetmələr üçün nəzərdə tutulan internata göndəriləcək. Bu amil Putinin davranışını dəyişməsində az rol oynamadı.

İdmana, konkret desək, samboya böyük həvəs göstərən gələcək Prezidentin məşqçisi Anatoli Raxlin xatırlayır ki, yeniyetmələri məşqə qəbul etdikdən sonra Putin bütün boş vaxtını samboya həsr edirdi. Məktəbdən evə gələrək paltarını dəyişdikdən sonra bəzən nahar eləmədən idman zalına qaçırdı. Çox vaxt isə gündəliyini də özü ilə götürərək məşqçisi qarşısında dərslərini necə oxuması ilə bağlı hesabat verirdi. Məşqçinin isə qoyduğu qaydalar çox sərt idi: "iki" almısansa məşq etmirsən və evə gedirsən, dərsə tam hazır olana kimi evdə müəllimlərin tapşırığı ilə məşğul olursan.

Valideynləri isə Putinin idmana bu qədər böyük həvəs göstərməsinə ehtiyatla yanaşırdılar. Hətta Mariya İvanovna sambo ilə məşğul olmağı "ağıldankəmlik" adlandırırdı.

9-cu sinifdə DTK-ya müraciət etdi

Rusiya Baş nazirinin şagird yoldaşı Viktor Borisenko xatırlayır ki, Putin hələ uşaqlıqda "Qılınc və qalxan" kitabını oxumağı, məxfi agentlər barədə filmlərə baxmağı çox xoşlayırdı. Onun yazı stolunun üstündə hətta hansısa kəşfiyyatçının portreti də var idi. Lakin Putin böyüdükdən sonra xüsusi xidmət orqanlarında işləmək həvəsində olduğuna dair şagird yoldaşlarına heç nə deməmişdi. Bununla belə, sonradan etiraf edirdi ki, uşaqlıq dövründə onun ən böyük arzusu kəşfiyyatçı olmaq idi. Hələ 9-cu sinifdə oxuyarkən DTK-nın Leninqrad bölməsinə müraciət edərək bununla bağlı istəyini onlara bildirmişdi. Burada isə Putinə ali hüquqi təhsil almağı, sonra onlara müraciət etməyi məsləhət görmüşdülər. Kəşfiyyatçı olmaq arzusu 1970-ci ildə Putinin Leninqrad Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olmasına gətirib çıxardı. Həmin vaxt isə buraya daxil olmaq elə də asan deyildi, bir yerə 20 nəfər iddiaçı var idi. Universitet illərində Putin digər tələbələrdən heç nə ilə fərqlənmirdi. Yaxşı oxumağa çalışan Putin gündəlik maddi xərclərini ödəmək üçün cidd-cəhdlə də çalışırdı. Hətta birinci kursda oxuyarkən inşaat dəstəsinin tərkibində Kondratevo kəndində donuzları kökəltmə korpusunun tikintisində də iştirak edib.

Universitetdə o, hüquqla yanaşı alman dilini də öyrəndi. İdmanla da məşğul olmağı yaddan çıxarmayan Putin ali təhsil illərində sambo üzrə idman ustası, iki il sonra isə dzü-do üzrə idman ustası oldu. 1976-cı ildə isə Leninqradda dzü-do üzrə yarışda birinci yerə çıxdı. 1975-ci ildə universiteti qurtardıqdan sonra Putinə Dövlət Təhlükəsizilk Komitəsində işləməyi təklif etdilər. Hüquq fakültəsinin məzunları üçün burada qeyri-adi heç nə yox idi, çünki buranı qurtaranların çoxunu kəşfiyyat idarələrində işləməyə dəvət edirdilər. Ancaq belə iş təklifi alan məzunlar çox ciddi yoxlamalardan keçməli idilər. Bundan sonra onların kəşfiyyata daxil edilib-edilməmələri haqda qərar verilirdi. Həmin yoxlamadan isə Putin müvəffəqiyyətlə keçdi.

Putin özü isə xatırlayır ki, işə qəbul olunduqdan sonra əvvəlcə onu Leninqrad İdarə Komitəsinə, daha sonra isə əks-kəşfiyyat bölməsinə göndəriblər. Burada təxminən 5 aya yaxın çalışan və əsas etibarilə dissidentlərin fəaliyyətinə qarşı mübarizə aparan Putin çox keçmir ki, Xarici Kəşfiyyat İdarəsinin diqqətini özünə cəlb edir. Ona bu idarədə işləməyi təklif edirlər. Təklifi qəbul edən Putin bir il ərzində xüsusi hazırlıq keçdikdən sonra Leninqrada qayıdaraq burada 4 il ərzində xüsusi xidmət orqanlarında çalışır. Bundan sonra isə Andropov adına Qırmızı Bayraqlı İnstituta (indiki Xarici Kəşfiyyat Akademiyası) təhsil almağa göndərilir.

Dostluq Evinin kəşfiyyatçı direktoru

Adıçəkilən institutu bitirdikdən sonra 1985-ci ildən 1990-cı ilə kimi Putin Almaniya Demokratik Respublikasına (ADR), Drezdenə xidməti ezamiyyətə göndərilir. Rəsmi şəkildə o, SSRİ və ADR arasında Dostluq Evinin direktoru vəzifəsini icra edir, əslində isə kəşfiyyat məlumatları toplayır.

Putinin ADR-dəki kəşfiyyat xidməti barədə hər hansı rəsmi məlumat olmasa da, onun özü bu barədə müəyyən açıqlamalar verib. Rusiya Baş nazirinin sözlərinə görə, həmin vaxtlar buradakı əsas missiyası informasiya mənbələri tapmaq, onlardan lazımi məlumatları almaq, onu hazırlamaq və mərkəzə göndərməkdən ibarət idi: "Söhbət Almaniyada olan siyasi partiyalar, onların daxilindəki tendensiyalar, partiyaların bugünkü və sabahkı mümkün liderləri, insanların partiya və dövlət aparatında müəyyən vəzifələrə irəli çəkilməsi barədə informasiya toplamaqdan gedirdi".

Putin onu da xatırladır ki, 1989-cu ildə ADR-də yaşanan çaxnaşmaların ən qızğın vaxtında sovet ordu qruplaşmasına kömək üçün müraciət edib: "Lakin burada mənə bildirdilər ki, Moskvanın göstərişi olmadan heç nə etmək olmaz. Moskva isə susurdu. Onda məndə belə bir hiss yarandı ki, SSRİ daha yoxdur. Aydın oldu ki, İttifaq xəstədir. Və bu, iflic adlanan sağalmaz, ölümcül xəstəlik idi: hakimiyyətin iflici".

Sankt-Peterburq meriyasının "boz kardinalı"

1990-cı ilin iyununda Leninqrada qayıtdıqdan sonra Putin Leninqrad Dövlət Universitetinin rektoru Stanislav Merkurevin beynəlxalq məsələlər üzrə köməkçisi vəzifəsində işə düzəldi. Bununla yanaşı, o, həm də bu ali məktəbdə DTK-nın təmsilçisi idi. Burada müəyyən müddət işlədikdən sonra Putin Leninqrad Şəhər Şurasının sədri Anatoli Sobçakın beynəlxalq məsələlər üzrə məsləhətçisi təyin edildi. Sobçakla Putin hələ universitetdə oxuduğu illərdən tanış idi. Həmin vaxtlar gənc müəllim olan Sobçak Putinin təhsil aldığı fakültədə məşğələlər aparırdı. Sonradan onlar arasında tanışlığın yenidən bərpa edilməsi isə Merkurev sayəsində mümkün olmuş, sonuncu Putini bacarıqlı iş icraçısı kimi Sobçaka təqdim etmişdi.

Sobçakın məsləhətçisi kimi o, daha çox xarici ölkələrlə iqtisadi təcrübə mübadiləsinin yaradılmasında iştirak edirdi.

1991-ci il iyunun 12-də Sobçak Sankt-Peterburqun meri seçildikdən sonra Putin meriyanın xarici əlaqələr üzrə komitəsinin sədri təyin olundu. Bu vəzifədə o, şəhər iqtisadiyyatına xarici investisiyaların cəlb edilməsi, birgə müəssisələrin açılması, xarici tərəfdaşlarla əməkdaşlıq məsələlərini kurasiya edir, biznes fəaliyyətilə məşğul olurdu. Sankt-Peterburqda valyuta birjasının yaradılmasını, Rusiyada ilk xarici banklardan sayılan "BNP-Drezdner Bank"ın açılmasını, "Astoriya" mehmanxanasının satışını Putinin adı ilə bağlayırlar.

Həmin vaxtlar hələ də DTK əməkdaşı olan Putin 1991-ci il avqustun 20-də bu orqandan xaric olması haqda ikinci raport verdi (ADR-dən qayıtdıqdan sonra verdiyi raport qəbul olunmamışdı). Bu dəfə raportu qəbul olunan Putin DTK-nın polkovnik-leytenant rütbəsində ehtiyatda olan kadrı kimi qaldı.

Meriyada işlədiyi müddət ərzində Sobçakın xüsusi hörmətini qazanan Putin 1994-cü ildə onun birinci müavini vəzifəsinə irəli çəkildi. Əvvəlki kimi o, şəhərə xarici investisiyaların və şirkətlərin cəlb olunmasına xüsusi diqqət yetirirdi. 1996-cı ildə Putin artıq əsas missiyasının Sankt-Peterburqa xarici investisiyaların cəlbi ilə yanaşı, qabaqcıl texnologiyanın gətirilməsi, şəhər iqtisadiyyatının yenidən qurulması, yeni iş yerlərinin açılması, müasir infrastrukturun yaradılması üçün xarici təcrübənin tətbiq olunmasından ibarət olduğunu bildirdi. Ancaq bununla yanaşı, o, siyasi məsələlərə də diqqət yetirirdi.

Putin həm də ölkədaxili siyasi mübarizədə fəal iştirak etməyə başladı. 1995-ci ildə keçirilən parlament seçkilərində "Rusiya bizim evimizdir" blokunun regional bölməsinə rəhbərlik etdi. Ancaq həmin vaxt nəticələr Putin üçün uğursuz oldu. Müşahidəçilərə görə, buna əsas səbəb Putinin seçkiqabağı texnologiyanı bilməməsi idi. 1996-cı ildə Putin quberniya rəhbəri seçkilərində Sobçakın kampaniyasında iştirak etməyə və fəal təbliğatla məşğul olmağa başladı.

Qubernator seçkilərində Sobçak məğlub oldu. Əsas səbəb isə onun rəqibi Vladimir Yakovlevin Moskvadan dəstəklənməsi idi. Sobçakın məğlubiyyətindən sonra Putin Sankt-Peterburqda tutduğu bütün postlardan getməli oldu. Lakin Sobçak administrasiyasında o özünə çox böyük nüfuz qazana bilmişdi. Qərbdən olan iş adamları ilə əlaqələr qurmuş və Sankt-Peterburqa böyük həcmdə xarici investisiya cəlb edə bilmişdi. Bundan başqa, Putin Sobçakla şəhər parlamentinin deputatları arasında əsas vasitəçi rolunu oynamışdı. Tədqiqatçılar bildirir ki, həmin dövrdə meriyada əsas qərarlar Putinin razılığı olmadan qəbul edilmirdi, hətta buna görə çoxları onu "boz kardinal" adlandırırdı.

Yeltsin administrasiyasında uğurlu yüksəliş

Sobçakın məğlubiyyətindən sonra Moskvaya gələn Putin Boris Yeltsin administrasiyasında işə düzəldi. Putinin Prezident Administrasiyasında uğurlu karyerası isə əslində Anatoli Çubays tərəfindən ona göstərilən himayə ilə bağlı idi. Çubays Prezident Administrasiyasında Sankt-Peterburqdan olanların komandasını formalaşdırmağa çalışırdı və bu siyahıya Putin də daxil idi. Elə Çubaysın dəstəyilə az sonra Putin Rusiya Prezidentinin İşlər İdarəsinin müdiri Pavel Borodinin müavini vəzifəsinə təyin olundu. Bu vəzifədə o, hüquqi və xarici iqtisadi məsələlərlə məşğul olurdu.

1997-ci il martın 25-də isə Putin Prezident Administrasiyasının rəhbərinin müavini və Baş Nəzarət İdarəsinin sədri təyin olundu. Yeni vəzifədə o, "Çubaysın Peterburq komandası"nın digər üzvü olan Aleksey Kudrini əvəzləmişdi. Əslində yeni vəzifəyə Putin elə Kudrinin tövsiyəsilə gəlmişdi və sonradan bu fakt Putin tərəfindən də etiraf olundu. Kudrin özü isə maliyyə nazirinin müavini vəzifəsinə təyin edildi. Bundan başqa, Putinin yeni vəzifəyə təyin olunmasına Yeltsinin kürəkəni olan administrasiya rəhbəri Valentin Yumaşev də xeyir-dua vermişdi. Yumaşevin Putini dəstəkləməsinin əsas səbəbi isə onun siyasətə həddən çox qarışmaması və keçmiş rəhbəri Sobçaka Prezident Administrasiyasında da sədaqətli olduğunu göstərməsi idi. Onun bu xüsusiyyəti Yumaşevin daha çox xoşuna gəlmişdi.

Yeni vəzifədə Putin müxtəlif dövlət strukturlarında, Silahlı Qüvvələrdə, hərbi sənaye kompleksində yoxlamaların başlanacağını və meydana çıxan nöqsanların Baş Prokurorluğa təqdim olunacağını bildirdi. Yoxlamalar özü isə Baş Prokurorluğun və digər hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları ilə birgə aparılırdı. Putinin rəhbərliyi alıtnda Baş Nəzarət İdarəsinin əsas işlərindən biri də regionlarda və federal mərkəzdə büdcə vəsaitlərinin məqsədyönlü istifadə edilməməsinə qarşı mübarizə aparmaq idi. Onun Baş Nəzarət İdarəsinin rəhbəri kimi imzaladığı ilk sənəd məhz bu sahələrdə yoxlamalara başlanması idi.

Regional rəhbərliklər üzərində nəzarət

1998-ci ilin mayında Yeltsin Administrasiyasında ciddi kadr dəyişiklikləri həyata keçirildi. Mayın 25-də Putin administrasiya rəhbərinin regional siyasət üzrə məsul müavini təyin olundu. Öz sələfi və Boris Yeltsinin ilk tərəfdarlarından olan Viktor Mitindən fərqli olaraq, Putin həm də administrasiya rəhbərinin birinci müavini vəzifəsinə yiyələndi. Kadr yerdəyişmələri administrasiya rəhbəri Yumaşevin mövqelərini daha da gücləndirdi. Yumaşevlə asanlıqla dil tapan və onun hörmətini qazanan Putinin də administrasiyada təsiri genişlənirdi. Onun yeni vəzifəyə gətirilməsinin əsas səbəbi regional rəhbərliklər üzərində Prezidentin daha ciddi nəzarət yaratmaq istəyilə bağlı idi. Təsadüfi deyil ki, həmin il iyunun 4-də keçirdiyi mətbuat konfransında Putin bildirirdi ki, bundan sonra ölkə rəhbərliyi regional siyasətə, yerlərdə Prezident tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə daha çox diqqət ayıracaq.

1998-ci il iyulun 15-də isə Putin regionların kuratoru vəzifəsində Sergey Şaxrayı əvəz etdi. Bu vəzifədə olarkən Putin Osetiya və İnquşetiya arasında o qədər də rəvan olmayan münasibətlərlə məşğul olmağa və yaranmış problemlərin tənzimlənməsinə çalışırdı. Həmin vaxt Putin bu işlərlə məşğul olarkən Yeltsin artıq onu Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin (FTX) rəhbəri vəzifəsinə hazırlayırdı.

Köhnə-yeni iş yeri

Putindən əvvəl FTX-nin rəhbəri vəzifəsini yerinə yetirən Nikolay Kovalyov işində ciddi nöqsanlara yol verirdi ki, bu da onun tezliklə tutduğu postdan kənarlaşdırılacağından xəbər verirdi. FTX rəhbəri postuna ən real namizədlər siyahısında isə ən çox şansı olan Putin idi. Tədqiqatçılar bildirir ki, Putinin FTX rəhbəri postuna gətirilməsinin əsas səbəblərindən biri onun Prezidentin ətrafında olan insanlara loyal münasibət bəsləməsi, digər tərəfdən isə siyasi ambisiyalarının hər hansı təhlükə yaratmaması idi. Həmçinin o da vurğulanır ki, bir çox nüfuzlu şəxslərlə, o cümlədən Çubaysla çoxsaylı əlaqələrinin olmasına baxmayaraq, Putin kifayət qədər müstəqil idi. 1998-ci il iyulun 27-də Baş nazir Sergey Kiriyenko Putini xüsusi xidmət orqanlarında və iqtisadi cinayətkarlıqla mübarizədə təcrübəsi olan şəxs kimi FTX-nin yeni rəhbəri olaraq kollektivə təqdim etdi. Bir çox tədqiqatçının fikrincə, Putinin bu vəzifəyə təyin edilməsinin əsas səbəblərindən biri də Boris Yeltsinin xüsusi xidmət orqanlarından daha böyük dəstək almaq istəyi ilə bağlı idi. Yeni vəzifədə Putinin qarşısına rəsmi şəkildə qoyulan əsas tələb iqtisadi cinayətkarlıqla mübarizənin gücləndirilməsi idi. Ancaq digər bir versiyaya görə, Putinin əsas missiyası Yeltsinin üçüncü müddətə Prezident seçilməsini təmin etmək, bu mümkün olmadıqda isə hakimiyyəti problem olmadan onun varisinə ötürmək idi.

FTX rəhbəri seçildikdən sonra Putin ciddi islahatlara başladı. Mərkəzi Aparatda çalışan işçilərin sayı 6 mindən 4 minə qədər azaldıldı. Həmin vaxt aparatda çalışanların bir çoxu işdən çıxarılmasını gözləmədən özü istefa ərizəsi yazdı. Çoxları əmin idi ki, aparatda əsas vəzifələri Sankt-Peterburqdan olanlar tutacaq. Həqiqətən də əsas postlara Putinlə əvvəllər xüsusi xidmət orqanlarında birgə xidmət etmiş Viktor Çerkesov, Sergey İvanov, Aleksandr Qriqoryev kimi generallar gətirildi, 1998-ci ilin oktyabrında isə Nikolay Patruşev Putinin müavini təyin olundu. FTX rəhbəri postunda Putinin işinin əsas istiqamətlərindən biri Moskva meri Yuri Lujkovun və Sankt-Peterburqun qubernatoru Vladimir Yakovlevin FTX-nin regional bürolarına artan təsirlərinin qarşısını almaq idi. Bununla yanaşı, Putin digər rəsmi strukturların fəaliyyətini də ciddi nəzarətə götürdü. 1998-ci ilin noyabrında Dövlət Dumasında çıxış edərkən Putin müxtəlif hakimiyyət orqanlarında korrupsiya faktlarının aşkar edildiyini və bu çərçivədə Dövlət Statistika Komitəsi, Dövlət İnvestisiya Korporasiyası, Moskva İnvestisiya Bankı və digər bir sıra strukturların əməkdaşlarına qarşı cinayət işinin başlandığını bildirdi. FTX rəhbəri bununla bağlı qeyd edirdi: "Biz bunları ona görə edirik ki, dövlətin malik olmalı olduğu bütün resursları, obyektləri dövlətin özünə qaytaraq".

Həmin vaxt isə Boris Berezovskinin adı ilə bağlı qalmaqal əsl sensasiya effekti yaratmışdı. Belə ki, FTX-nin bir qrup zabiti televiziya ilə çıxış edərək bildirdi ki, rəhbərlik onları MDB-nin icraçı katibi Boris Berezovskini öldürməyə təhrik edib. Berezovski ətrafında yaranan qalmaqal Putinin və rəhbərlik etdiyi orqanın nüfuzunu ciddi təhlükə altında qoyurdu. Hətta Putinlə görüşən Prezident də yaranmış durumdan narahatlığını ifadə etmişdi.

Həmin vaxt yaranmış bu qalmaqalı tədqiqatçıların çoxu hakimiyyət uğrunda mübarizənin tərkib hissəsi kimi qiymətləndirirdi. Putinin Berezovsksiyə qarşı çıxmasının əsas səbəbi maliyyə baxımından bu qüdrətli oliqarxı siyasətdən və biznesdən uzaqlaşdırmaq idi. Berezovskinin də əsas niyyəti hakimiyyət uğrunda mübarizədən qalib çıxmaq və bunun üçün qurban seçdiyi bir sıra şəxsləri, o cümlədən Putini və Baş nazir Yevgeni Primakovu "aradan götürmək" idi.

Primakovla başlanan mübarizə

1999-cu ilin avqustunda Putin Rusiya Federasiyası Təhlükəsizlik Şurasının katibi vəzifəsinə gətirildi. Əvvəllər Nikolay Bordyujanın tutduğu bu vəzifəyə Sergey Kiriyenko və Viktor Çernomırdin kimi nüfuzlu şəxslər də iddialı idi. Ancaq Kreml həmin vaxt Baş nazir olan Yevgeni Primakova daha az loyal olan şəxsin bu vəzifəyə seçilməsini istəyirdi. Putin isə həmin vaxta qədər FTX-nin də işini nəzarətə götürməyə çalışan Baş nazirə yox, Kremlə tabe olmağa meyil edirdi. Beləliklə də "çekist ehtiyatlılığı" və Yeltsinə sədaqəti Putinin Təhlükəsizlik Şurasının katibi vəzifəsinə yiyələnməsində əsas rol oynadı. Yeni vəzifədə isə Putin güc strukturları üzərində əlavə təsir imkanları əldə etdi ki, bu da ona həm də siyasətdə müstəqil fiqur kimi çıxış etmək imkanları verdi.

Lakin yeni vəzifədə Putinin həll etməli olduğu daha vacib məsələlər də var idi. Bunların sırasına Kremllə Baş nazir Yevgeni Primakov və Baş prokuror Yuri Skuratov arasında olan qarşıdurma, Çeçenistandakı vəziyyət, Balkanlardakı böhran, siyasi ekstremizmlə mübarizə ilə bağlı məsələlər daxil idi. Parlamentdə xeyli yer alan kommunistlər Primakovun açıq dəstəyini hiss edirdilər. Hətta Primakov hökumətdə bir çox aparıcı postlara sol qüvvələrin nümayəndələrini təyin etmişdi və bu, Prezidentə qarşı çıxan kommunistləri daha da gücləndirmişdi. Yeltsinə sadiq olan iki nəfər - Putin və Stepaşin isə Kremlə qarşı çıxan Duma və Baş nazirə qarşı əsas sipər olmalı idi. Məhz bu iki şəxs Prezidentə qarşı olan Baş prokuror Skuratovu da "sıradan çıxarmalı" idi. Xatırladaq ki, həmin vaxtlar Skuratov Kremlə qarşı bir çox kompramat materiallar yayırdı. Putin və Stepaşin bununla yanaşı, rəhbərlik etdikləri orqanlar daxilində onlara müxalif olan şəxsləri də neytrallaşdırmalı idi. Bu, daha çox kadr islahatları ilə həyata keçirilirdi.

Təhlükəsizlik Şurasının katibi vəzifəsində Putinin daha çox diqqət yetirdiyi məsələ Şimali Qafqazda, xüsusən də Çeçenistanda olan durum idi. 1999-cu ilin mayında Stepaşinin Baş nazir vəzifəsinə təyin olunmasından sonra Putin prezident fərmanı ilə FTX bölmələrinin Şimali Qafqazda rolunun artırılmasına nail oldu. Bundan başqa, o, ABŞ-ın dünya hegemonluğuna qarşı çıxmaq üçün Rusiyanın nüvə raket potensialının inkişaf etdirilməsinin vacibliyinə də xüsusi diqqət yetirirdi. Yuqoslaviyada yaranan böhranın tənzimlənməsində Rusiyanın rolunun artırılmasına dair təşəbbüslərin əsas müəllifləri sırasında da Putin xüsusi yer tuturdu.

Bütün bunlar 1999-cu il avqustun 9-da Putinin istefaya göndərilmiş Sergey Stepaşinin əvəzinə Rusiya hökuməti sədrinin səlahiyyətlərinin icraçısı təyin edilməsində mühüm rol oynadı. Bundan başqa, Yeltsin artıq Putinin özünün Prezident postuna varisi olduğunu gizlətmirdi. Baş nazirin səlahiyyətlərini icra edən Putin 2000-ci ildə keçiriləcək prezident seçkilərində iştirak etmək niyyətini bəyan etdi.

Hökumətin ilk iclasında Putin bildirdi ki, Stepaşinin istefası onun fəaliyyətinin mənfi qiymətləndirilməsilə bağlı deyil: "Bu, Prezidentin Dövlət Duması və prezident seçkiləri ərəfəsində, eləcə də Qafqazda vəziyyətin gərginləşməsilə əlaqədar olaraq ölkədə daxili siyasi konfiqurasiyanı dəyişmək niyyəti ilə bağlıdır". Əslində isə daxili siyasi konfiqurasiyanı dəyişmək adı altında Lujkovun yaratdığı "Vətən" və Mintimer Şaymiyevin "Bütün Rusiya" bloklarının neytrallaşdırılması nəzərdə tutulurdu. Bu qüvvələrin birləşməsi isə Kreml üçün ciddi təhlükə idi. Stepaşinin isə həmin qüvvələrin neytrallaşdırılması missiyasını yerinə yetirə bilməməsi onun istefasında ciddi rol oynamışdı.

Hakimi-mütləq

1999-cu il avqustun 16-da Putin Duma tərəfindən rəsmi olaraq Baş nazir vəzifəsinə təsdiqləndi. Baş nazir kimi onun fəaliyyətinin əsas istiqaməti Qafqaz siyasəti ilə bağlı oldu. Putin bu vəzifəyə təyin olunarkən çeçenlərdən və digər yaraqlılardan ibarət qruplaşmalar Dağıstana soxulmuşdu. Həmin vaxtlar əsasən çeçenlər tərəfindən Rusiyada müxtəlif terror aksiyaları törədilirdi. Bunlara son qoymaq üçün Putin federal ordunu Çeçenistana yeritdi. Həmin vaxt o, hərbi qulluqçuların maddi-texniki təminatına da diqqəti artırdı. Bunun sayəsində ilk olaraq Dağıstanda olan yaraqlıların zərərsizləşdirilməsi istiqamətində effektiv əməliyyatlar aparıldı. SSRİ-nin dağılmasından sonra orduda yaranan depressiyanı aradan qaldırmaq üçün Putin Silahlı Qüvvələr qarşısında olduqca iddialı tapşırıq qoydu - Çeçenistanı federal mərkəzin nəzarətinə qaytarmaq. Bunun üçün isə Putin orduya, generalitetə diqqəti xeyli artırdı. Nəticədə qısa zaman ərzində Çeçenistanın 80 faizi Rusiya ordusunun nəzarətinə keçdi. Putin isə bildirirdi ki, dövlət Moskvanı dəstəkləyən çeçen xalqının maraqları çərçivəsində hərəkət edir və Çeçenistan "cinayətkar rejimdən" xilas olmalıdır.

Rusiya ordusunun Çeçenistanda qazandığı uğurlar Putinin parlament və prezident seçkiləri ərəfəsində reytinqini böyük sürətlə artırdı. Bunun nəticəsi idi ki, 1999-cu ildə keçirilən parlament seçkilərində hökumətyönlü "Birlik" bloku ikinci yerə çıxdı. O, Kommunist Partiyasından cəmi bir faiz az səs toplamışdı. Prezident seçkilərində Putinin namizədliyini dəstəkləyəcəyini açıqlayan "Sağ Qüvvələr İttifaqı" da xeyli səs toplamışdı. Primakov və Lujkovun rəhbərlik etdiyi "Vətən - Bütün Rusiya" bloku isə Putinin əldə etdiyi uğurlardan sonra parlament seçkilərində ən pis nəticəni göstərmişdi.

1999-cu il dekabrın 31-də Prezident Yeltsin istefa verdiyi üçün Putin Rusiya dövlət başçısının səlahiyyətlərini də icra etməyə başladı. Putinin yeni vəzifədə imzaladığı ilk sənəd isə sələfinin maddi və digər təminatları barədə sərəncam oldu. Qafqazda təşəbbüsün Rusiya ordusunun əlinə keçməsi, ölkədə vəziyyətin sabitləşməsi qarşıdan gələn seçkilərdə Putinin qələbə qazanmaq ehtimalını xeyli artırırdı. Bundan başqa, o, ölkə iqtisadiyyatının üzləşdiyi problemlərin aradan qaldırılması üçün də ciddi fəaliyyətə başlamışdı.

Hələ Baş nazir olarkən prezidentliyə əsas namizədlərdən biri kimi siyasi platforması barədə suala Putin belə cavab vermişdi: "Mənim əsas vəzifəm xalqın yaxşı yaşamasıdır. Siyasi platformanı isə sonra işləyib hazırlayarıq". Həmin vaxt aparılan sosioloji sorğular göstərdi ki, Putinə təkcə "Birlik" və "Sağ Qüvvələr İttifaqı"nın tərəfdarları yox, RFKP və "Yabloko"nu dəstəkləyənlərin bir çoxu səs verməyə hazırlaşır. Halbuki sonuncuların liderləri də seçkilərdə iştirak edirdi. Bütün bunlar 2000-ci il martın 26-da Putinin prezident seçilməsilə nəticələndi. O, seçicilərin 52,94 faiz səsini toplamışdı.

Prezident seçildikdən sonra Putinin əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri də ölkənin federativ quruluşu barədə islahatlar oldu. Məhz bu islahatlar nəticəsində 2001-ci ildə 7 federal dairə yaradıldı. Həmin dairələrə rəhbərliyi isə Prezidentin təyin etdiyi səlahiyyətli nümayəndələr edirdi. Putin bildirirdi ki, bu addım Rusiyanın parçalanması təhlükəsinin aradan qaldırılması məqsədilə aparılıb.

Putinin ilk prezidentlik müddətində vacib məsələlərdən biri ölkə siyasətinə təsir imkanları olan iri biznesmenlərlə - oliqarxlarla hakimiyyət arasında münasibətlərin inkişaf etdirilməsi oldu. Hətta belə məlumatlar dolaşırdı ki, 2000-ci ildə Putin oliqarxlarla qeyri-rəsmi razılıq əldə edib: Kreml onların əmlak hüququna hörmətlə yanaşmalı, oliqarxlar isə Kremlin siyasi kursunu dəstəkləməli idi.

Buna qarşı çıxdığı üçün Boris Berezovski, Vladimir Qusinski, Mixail Xodorkovski kimi oliqarxlar Rusiyada sıradan çıxarıldı.

Oliqarxlara qarşı belə sərt siyasəti çoxları təhlükəli adlandırdı, çünki onlar ölkə iqtisadiyyatının inkişafında mühüm rol oynayırdılar. Bununla belə, Putinin ilk prezidentlik dövründə Rusiyanın iqtisadi inkişafı sürətli idi. Ümumi daxili məhsulun orta illik artımı 6,5 faiz təşkil edirdi. ÜDM-də xarici borcun payı 50 faizdən 30 faizə endirildi, ölkənin valyuta ehtiyatları artırıldı. Rusiyadan kapital axınının qarşısı alındı, əhalinin maddi rifah halı yaxşılaşdı.

Xarici siyasətdə də ciddi uğurlar qazanıldı. Avropa Birliyi, ABŞ-la münasibətlər yaxşılaşdı, NATO ilə münasibətlər inkişaf etdirildi. Putinlə ABŞ-ın sabiq Prezidenti Corc Buş arasında 2001-ci ilin iyun ayında Lyublyanada keçirilən ilk görüşdən sonra onların dostluq münasibətlərinin əsası qoyuldu ki, bu, Rusiyanın inkişafında az rol oynamadı. 2003-cü ildə Rusiya ABŞ-ın İraqa müdaxiləsini dəstəkləməsə də, elə mövqe tutdu ki, Vaşinqtonla münasibətlər sonradan da qorunub saxlandı. Bütün bunlar Rusiyanın ənənəvi xarici siyasi kursunun dəyişməsindən və onun ABŞ-la, Qərblə yaxınlaşmasından xəbər verirdi. Bu isə, əslində, beynəlxalq arenada Rusiyanın mövqeyini gücləndirir, Çeçenistana görə xarici tənqidləri azaldırdı.

Lakin ilk prezidentlik dövründə Putin bir sıra qalmaqallarla da üzləşdi. 2000-ci ilin avqustunda Barens dənizində "Kursk" sualtı qayığında baş verən qəza Putinin nüfuzuna müəyyən zərbə vurdu. Belə ki, həmin vaxt qısa məzuniyyətdə olan Putinin istirahətini yarımçıq qoyub hadisə yerinə gəlməməsi və ilk günlərdə xarici dövlətlərin yardımından imtina etməsi onun tənqid hədəfinə çevrilməsinə səbəb oldu. 2002-ci il oktyabrın 23-də isə Movsar Barayevin rəhbərliyi altında bir qrup çeçen yaraqlısının Moskvada "Nord-Ost" teatrında xeyli sayda girov götürməsindən sonra Putinin göstərişilə başlanan əməliyyat nəticəsində girovlardan 129 nəfərin həyatını itirməsi də Prezidenti tənqid hədəfinə çevirdi. Lakin onun terrorçulara qarşı sərt mübarizə metodlarını alqışlayanlar da az deyildi.

Bununla yanaşı, Putinin rəhbərliyi altında ölkənin sürətli inkişafı, iqtisadi artım, mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin yaranması, Rusiyanın beynəlxalq imicinin möhkəmlənməsi, onun yenidən qlobal oyunçu statusunu qazanması ona gətirib çıxardı ki, 2003-cü ilin dekabrında keçirilən parlament seçkilərində hökumətyönlü Vahid Rusiya Partiyası səslərin üçdə ikisini qazandı və bu, Prezidentə praktiki olaraq Duma üzərində nəzarət imkanı verdi.

Yeni qələbə, yeni Rusiya

2004-cü il martın 14-də isə Putin seçicilərin 71 faiz səsini toplayaraq ikinci müddətə Prezident seçildi. İnauqurasiya mərasimində Putin bəyan etdi ki, onun əsas missiyası - ölkənin vahidliyini qorumaqla, dövlətçiliyi möhkəmləndirməklə bağlı məqsədləri birinci prezidentlik dövründə başa çatıb. Bu dəfə isə Putin əsas diqqətin vətəndaş cəmiyyətinin, insanların şəxsi azadlığının möhkəmlənməsinə, real çoxpartiyalı sistemin yaradılmasına yönəldiləcəyini bildirdi: "Yalnız azad insanlar azad ölkədə həqiqi uğura nail ola bilər".

İkinci prezidentlik müddətində Putinin diqqət yetirdiyi əsas məsələlərdən biri də yoxsulluğun aradan qaldırılması, silahlı qüvvələrin modernləşdirilməsi və mənzil islahatları aparmaq idi. Xarici siyasətdə isə Putinin bu dəfə diqqətini daha çox Ukrayna və Gürcüstan cəlb edirdi. 2006-cı il sentyabrın 27-də Gürcüstanda 4 Rusiya hərbçisinin saxlanmasından və onların terrorçuluqda ittiham edilməsindən sonra Rusiya Gürcüstanın hərtərəfli mühasirəsinə başladı. Rusiyada olan gürcü miqrantların deportasiyası həyata keçirildi, Gürcüstana qarşı müxtəlif sanksiyalar tətbiq olundu. Ukrayna isə daha çox Rusiyanın qaz təzyiqlərinə məruz qaldı. Putin adları çəkilən postsovet ölkələrinə təzyiq üçün çox uğurlu vaxt seçmişdi. Bu vaxtlar Rusiyanın iqtisadi cəhətdən güclənməsi və Avropanın enerji ilə təminatında vacib rol oynaması bəzi hallarda onun açıq şəkildə Qərbə qarşı çıxmasına gətirib çıxarırdı. Ümumiyyətlə, Putinin ikinci prezidentlik müddətində Rusiya xarici siyasətində Qərbi daha çox tənqid etməyə və bir sıra müqavilələrdən çıxmağa başladı. 2007-ci ilin fevralında Münhen konfransında gözlənilməz sərtliklə ABŞ-ın xarici siyasət kursunu tənqid etdi və Amerikanı birqütblü dünya quruculuğu ideyasında günahlandırdı. Putinin fikrincə, NATO-nun Şərqə doğru genişlənməsi və ABŞ-ın Şərqi Avropada Raket Əleyhinə Müdafiə Sistemi (RƏMS) yerləşdirmək niyyəti beynəlxalq təhlükəsizliyə zərər gətirir. Qərbdə Putinin bu açıqlamaları yeni "soyuq müharibə"nin başlanğıcı kimi qiymətləndirildi. Xatırladaq ki, həmin konfransda Putin ABŞ-a Polşa və Çexiyada yeni RƏMS yaratmaq əvəzinə Azərbaycandakı Qəbələ RLS-dən birgə istifadəni təklif edirdi.

Putinin ikinci prezidentliyi dövründə Rusiya iqtisadiyyatı daha da gücləndi, ölkənin valyuta ehtiyatları 600 milyard dollara çatdı. Sosial müavinətlər, maaşlar, əhalinin sosial təminatı artırıldı. Rusiyanın beynəlxalq nüfuzu isə artıq dünya dövlətlərinə onun öz şərtlərini diktə etməsinə gətirib çıxardı. 2008-ci ildə isə Putinin prezidentlik səlahiyyəti başa çatdıqdan sonra çoxları onun üçüncü müddətə dövlət başçısı seçilməsi üçün qanunverici bazada dəyişikliklər edəcəyini düşünsə də, Putin buna getmədi. Əvəzində Putin hələ Sankt-Peterburqdan tanıdığı Dmitri Medvedevi özünə varis seçdi. Tədqiqatçılar bildirir ki, Putinin nüfuzu Medvedevin prezident seçkilərində qalib gəlməsində vacib rol oynayıb.

Medvedev prezident seçildikdən sonra mayın 7-də səlahiyyətlərini təhvil verən Putini Baş nazir təyin etdi. 2008-ci il aprelin 15-də isə Putin parlamentdə mütləq əksəriyyətə sahib Vahid Rusiya Partiyasının sədri seçildi. Elə həmin vaxtlar Qərb mediası Rusiya hakimiyyət rəhbərliyində baş verən dəyişikliklərə rəğmən, əvvəlki kimi Putinin əsas fiqur olduğunu bildirirdi. Məsələn, ABŞ-ın "The Wall Street Yournal" qəzeti yazırdı: "İndi bəzi Avropa ölkələri özünü elə aparır ki, sanki Rusiyanın iki prezidenti var". Fransanın "Le Monde" qəzeti isə yazırdı: "Putinin rəsmi iqamətgahı Kremldə yerləşməsə də, o, hələ də Kremlin əsl sahibidir". Gürcüstan Prezidenti Mixail Saakaşvili isə qeyd edirdi: "Hər dəfə mən Dmitri Medvedevə zəng vuranda məni Vladimir Putinlə birləşdirirlər".

Baş nazir kimi Putin hələ də Rusiyanın xarici siyasətində ən mühüm rol oynayır. Bu, 2008-ci ilin avqustunda Gürcüstan ölkənin ərazi bütövlüyünü bərpa etmək üçün Cənubi Osetiyaya ordu yeridəndən sonra baş verən hadisələrdə bir daha öz təsdiqini tapdı. Həmin vaxt Putin Pekində keçirilən XXIX Olimpiya oyunlarını yarımçıq qoyaraq təcili Şimali Qafqaza gəldi. Bunun ardınca isə Medvedevin əmri ilə Rusiya ordusu "Gürcüstan-Cənubi Osetiya konflikti zonasında sülhə məcburetmə" adı altında beşgünlük əməliyyata başladı. Müharibənin gedişində və ondan sonrakı dövrdə Putin rəsmi olaraq humanitar əməliyyatlara rəhbərlik edirdi. Ancaq bəzi tədqiqatçılar orduya da əsas əmrlərin Putindən gəldiyini iddia edirdi.

1984-cü ildə ailə quran Putinin həyat yoldaşı Lüdmila Aleksandorvna Putina Leninqrad Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib. Alman, ispan və fransız dillərində sərbəst danışır. Əvvəllər stüardessa və alman dili müəllimi də işləyib. Hazırda o, "Rusiya dilinin inkişaf fondu"na rəhbərlik edir. Onların ilk qızı Maşa 1985-ci ildə, ikinci qızları Katya isə 1986-cı ildə dünyaya gəlib.

Hazırda Baş nazir kimi Putinin üzləşdiyi əsas çətinlik qlobal maliyyə böhranı nəticəsində Rusiyadakı iqtisadi problemlərin aradan qaldırılmasıdır. Putin Rusiya hökumətinin bu çətinliklərin öhdəsindən də gələcəyini bildirir.

"Heydər Əliyev bu ölkənin hüdudlarına sığmırdı"

Putinin Prezident olduğu müddətdə Azərbaycanla bu ölkə arasında münasibətlər daha uğurla inkişaf edib və bir sıra vacib məsələlər öz həllini tapıb. Prezident kimi Putin ilk dəfə olaraq ölkəmizə 2001-ci il yanvarın 9-da səfər edib. Həmin vaxt Putinlə görüşən ulu öndər Heydər Əliyev bu səfərin iki ölkə arasında əməkdaşlığın və dostluq münasibətlərinin çox yaxşı əlaməti olduğunu, münasibətlərin daha da möhkəmlənməsinə xidmət edəcəyinə əminliyini bildirib. Prezidentlərin o dövrdə razılığa gəldiyi əsas məsələlərdən biri Xəzərin dibinin bölünməsi barədə anlaşma oldu.

Putinin Azərbaycana ilk rəsmi səfəri zamanı yadda qalan epizodlardan biri isə onun ümummilli lider Heydər Əliyevə Leninqradda DTK məktəbini "əla" qiymətlə bitirməsi haqqında attestatı təqdim etməsi oldu. 2002-ci ildə ulu öndər Heydər Əliyevin Rusiya səfərində Putinlə keçirilən görüşdə Qəbələ RLS-in statusu ilə bağlı yaranan problem qarşılıqlı anlaşma şəraitində öz həllini tapdı.

2003-cü il dekabrın 15-də ümummilli lider Heydər Əliyevin dəfn mərasimində 100 nəfərlik nümayəndə heyətilə iştirak edən, bununla da həm mərhuma, həm də onun ölkəsinə verdiyi önəmi göstərən Vladimir Putin dahi şəxsiyyət haqqında qeyd edirdi: "Heydər Əliyev təkcə Azərbaycanda deyil, bütün keçmiş İttifaq miqyasında tanınmış şəxsiyyət idi. Onunla şəxsən tanış olduqdan və birgə işlədikdən sonra Heydər Əliyevə münasibətim yaxşılığa doğru büsbütün dəyişib. Başa düşdüm ki, çox ağıllı, dəqiq, bacarıqlı rəhbər, əsl siyasətçidir. Azərbaycanlılar qoy inciməsin, Heydər Əliyev bu ölkənin hüdudlarına sığmırdı. Azərbaycanın bəxti gətirmişdi ki, bu dövlətə Avropa və dünya miqyasında tanınan bir siyasətçi rəhbərlik edirdi. O, bir tərəfdən beynəlmiləlçi, digər tərəfdən isə öz yurdunu sevən bir vətənpərvər idi. Heydər Əliyev Rusiyanın da yaxın dostu idi. Bu böyük insanın vəfatı onu tanıyanların hamısını, o cümlədən məni kədərləndirdi".

2004-cü ilin fevralında Prezident İlham Əliyev Rusiyaya səfər edib və burada onun Putinlə görüşündən sonra iki ölkə arasında əməkdaşlıq daha da genişləndirilib. 2006-cı ildə Putinin Azərbaycana növbəti səfərində qarşılıqlı iqtisadi əməkdaşlığın genişləndirilməsi barədə razılıq əldə olunub.

2008-ci il 15-16 sentyabr tarixlərində isə Prezident İlham Əliyev rusiyalı həmkarı Dmitri Medvedevin dəvəti ilə Rusiyada işgüzar səfərdə olub və burada Baş nazir Vladimir Putinlə də görüşüb. Görüşdə Azərbaycanla Rusiya arasında siyasi, iqtisadi, humanitar və digər sahələrdə qarşılıqlı əlaqələrin uğurla inkişaf etdiyi vurğulanıb, əməkdaşlığın gələcək perspektivləri ilə bağlı fikir mübadiləsi aparılıb.

Prezident postundan getməsinə baxmayaraq, hazırda Rusiyada ən vacib qərarlar yenə də Baş nazir Putinlə razılaşdırılaraq qəbul olunur. Bu gün onun adı yenə də nəinki Rusiyanın, hətta dünyanın nüfuzlu liderləri siyahısında yer almaqda davam edir. Müasir Rusiyanın qurucusu sayılan Putin uzun müddət siyasətdə qalmaqda iddialı görünür. Bu isə Rusiyanın yaxın tarixində cərəyan edəcək hadisələrin əsas qəhrəmanlarından birinin yenə də məhz Putin olacağını istisna etmir. Ən azı ona görə ki, Rusiyanın 2020-ci ilə qədər inkişaf strategiyası ilə bağlı hazırlanmış dövlət sənədi daha çox "Putin planı" kimi məşhurdur.

Yəni, fövqəlmissiya hələ uzun müddət davam edəcək...

Rasim Bayramov

Azərbaycan.-2009.-1 fevral.-S.3-4.