Abidələrin də dili var

Qloballaşma prosesinin sürətləndiyi indiki dövrdə xalqımızın minilliklər boyu yaratdığı maddi və mənəvi irsinin öyrənilməsi, qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması üçün mədəniyyət siyasətinin formalaşdırılması, ümumbəşəri mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi milli mədəniyyətimizin müxtəlif aspektlərdən araşdırılması zəruri və həlli vacib olan problem kimi qarşımızda durmuşdur.

Quruluşca mürəkkəb və çoxcəhətli olan mədəniyyət özündə təhsil sistemini, bütövlükdə elmi, incəsənəti, ədəbiyyatı, mifologiyanı, əxlaqı, siyasəti, hüququ, dini və müxtəlif əmək fəaliyyətini birləşdirir. Tarix boyu dövrlər bir-birini əvəz etdikcə bir ictimai formasiya digəri ilə əvəz olunur. Cəmiyyətin inkişafında əsas şərt olan normalar, qaydalar, adət və ənənələr, yaşayış tərzi dəyişir. İnsanların zehni və maddi yaradıcılığı təkmilləşir, inkişaf edir. Lakin cəmiyyət nə qədər dəyişsə də mədəniyyətin funksiyaları dəyişmir.

Təbiətlə təmasda olan insanın yaratdığı nə varsa estetik zövqün, adətlərin, əxlaqi dəyərlərin, normaların, təhlükəsiz yaşamaq üçün fəaliyyətinin predmetlərdə əksi mədəniyyət anlayışında təzahür edir. Yəni insanın istər şəxsi tələbata, istərsə də ictimai dəyərlərə əsaslanan yaradıcılığı həm onun öz dövründə, həm də özündən sonrakı dövrdə mədəni sərvətin bir hissəsi kimi kodlaşır. Hər bir yaradıcılıq işindən insanın yaşadığı dövrün "havası" duyulur. Predmetlərdə insanın düşüncəsi, psixologiyası, zövqü, təcrübəsi, biliyi, inancı öz əksini tapır. Hər bir tarixi memarlıq abidələrində, eksponatlarda bizə deyiləsi, çatdırılası məlumatlar var. Əgər, Səməd Vurğun demişkən "...hər saxsı parçası, hər məzar daşı tarixdən-tarixə yadigardı"sa və bu yadigarlar özlərində dövrünün həyat tərzini əks etdirirsə, necə deyərlər, bizimlə səssiz danışırsa, deməli, hər bir predmet irsi daşıyıcı-kommunikatordur.

Keçmişlə müasir dövrün ünsiyyət və məlumat vasitəsi kimi çıxış edən memarlıq abidələrinin öz dili var. Lakin bu dil monolijidir. Abidələrin özü, yaradıcısı, dövrünün əxlaqi, dini, elmi və digər məsələlər barədə verdiyi məlumat qarşı tərəfdən heç də eyni cür qavranılmır. Maddi irsin öyrənilməsində, daha doğrusu, başa düşülüb qavranılmasında müxtəliflik ola bilər. Ancaq bu danılmaz faktdır ki, memarlıq abidələri görünüşcə olduğu kimi qəbul edilir, dərk olunur. Abidələrin ölçüsü, inşa tarixi, rəngi, arxitektur quruluşu, yaradılması, məqsədi və digər məsələlərlə bağlı rəylər üst-üstə düşə bilər. Lakin yaradıcısının bəzi mətləblərinin başa düşülməsi "lal daşların" dili ilə nə deyilməsində, semiotikanın qavranılmasında çətinliklər ortaya çıxır. Məsələn, nə üçün abidə burada yaradılıb, niyə bu ölçüdədir, niyə bu rəngdədir, istiqaməti, inşa üslubu, uzun ömür sürməsinin, indiyədək toxunulmazlığının, yox olmamasının səbəbi, yarandığı dövrün ictimai mənzərəsi - siyasi, dini, elmi baxışlar və sairə barədə konkret söz söyləmək, bir fikrə gəlmək olmur.

Hələ semiotikanın - yəni fikrin işarələrlə bildirilməsi forması olan yazının piktoqrafik, ideoqrafik və qrafik növlərinin yaranışından çox-çox əvvəllər də insanlar, özlərindən sonrakı nəsil üçün nəsə qoyub getmək, onlara görüb-bildiklərindən xəbər vermək istəmişlər. Yazının meydana çıxdığı dövrlərdə belə insanlar demək istədiklərini yaratdıqları predmetin özündə əks etdirməyə cəhd göstərmişlər. Estetik zövq, yüksək peşəkarlıq, təcrübə imkan verirdi ki, yaradıcı insan fikir və ideyalarını gələcək nəslə çatdıra bilsin. Bu da insan təfəkkürünün və əməyinin məhsulu olan maddi mədəniyyət nümunələrində müxtəlif forma və şəkillərdə üzə çıxır. Məsələn, su qablarının materialı, bəzəyi, dəstəyi, rəngi, ölçüsü və sairə min illər boyu təkmilləşmə dövrü keçmişdir. Yaxud, mühafizə qalalarında daşların ölçüsü, hündürlüyü, divarının eni, qapıları, yerləşdiyi ərazi və digər cəhətləri müəyyən fikrə gəlməyə əsas verir. Bundan başqa, insanların təbiətin sirləri qarşısında aciz qaldığı dövrdən ta indiyədək "yaradan" axtarışında olması onları səcdə etməyə məcbur etmişdir. Politemizm (çoxallahlıq) zamanından bütpərəstliyə və sonra təkallahlığa qədər olan dövrlərdə insanlar öz səcdələri üçün ətraf aləmin ən görkəmli yerini seçmiş, sitayiş üçün öz hücrələrini, məbəd və kilsələrini, ehram və məscidlərini tikmiş və onu ən müqəddəs yer kimi qorumuşlar. Bir halda ki, insan təbiət qarşısında həmişə acizdir, deməli, səcdəgahlar həmişə olacaqdır. Lakin biz tikilinin milli xüsusiyyətləri, dövrünün ictimai, sosial, dini, etik mənzərələri haqqında məlumat əldə etmək üçün onlardan nəsə soruşmaq, öyrənmək istəyirik. Bunun üçünsə abidələrin dilini öyrənmək məcburiyyətindəyik.

Akif Şahverdiyev

Mədəniyyət və Turizm

Nazirliyinin mədəniyyətşünaslıq üzrə EMM-in əməkdaşı

Azərbaycan.-2009.-1 fevral.-S.6.