Dünya maliyyə böhranının Azərbaycana təsiri daha da zəifləyir

Hələ də dünya iqtisadiyyatının bir nömrəli problemi kimi qalmaqda olan qlobal maliyyə böhranının yaratdığı fəsadlardan biri də ölkələrin valyuta ehtiyatlarını sürətlə "əritməsidir". Bu, ilk növbədə müxtəlif təbii sərvətlər, o cümlədən neft-qaz ixracı ilə məşğul olan ölkələrə aid edilir. Lakin qlobal maliyyə böhranının təsirinə ən minimal həddə məruz qalan ölkələrdən biri kimi Azərbaycanın valyuta ehtiyatları nəinki azalacaq, əksinə, xeyli miqdarda artacaq.

Qlobal iqtisadi böhran Azərbaycana yeni imkanlar yaradır

Belə vəziyyət son nəticədə qlobal maliyyə böhranının bundan sonra da Azərbaycana hər hansı ciddi təsir imkanını heçə endirir. Ümumiyyətlə isə belə hesab edilir ki, böhran sadəcə Azərbaycanın ixrac potensialında öz cüzi təsirini hiss etdirsə belə, ölkə iqtisadiyyatının inkişaf tempi yenə də böyük sürətlə davam edəcəkdir. Bu məqamla bağlı Prezident İlham Əliyev ABŞ-ın SNBC telekanalına müsahibəsində qeyd edir: "Beynəlxalq böhran iqtisadiyyatımıza elə də güclü təsir göstərməyibdir. Azərbaycan dünya iqtisadiyyatına getdikcə daha çox inteqrasiya olunduğundan xüsusən ixrac potensialı ilə bağlı müəyyən narahatlıqlarımız var. Qeyri-neft sektorundakı ixrac potensialı son aylarda az da olsa, azalmışdır. Lakin ümumilikdə bizdə maliyyə məsələləri və iqtisadiyyatın inkişafı ilə bağlı vəziyyət yaxşıdır".

Dünyanın ən aparıcı maliyyə institutları isə bir çox ölkələrdən fərqli olaraq Azərbaycanın hətta qlobal maliyyə böhranından yararlana biləcəyini proqnozlaşdırırlar. Məsələn, Dünya Bankının Avropa və Mərkəzi Asiya regionu üzrə vitse-prezidenti Şeqeo Katso bildirir ki, qlobal iqtisadi böhran Azərbaycana digər ölkələrdəki kimi təsir etməyib və Azərbaycan bu böhrandan daha az itki ilə ötüşür. Onun sözlərinə görə, bu böhran hətta Azərbaycana yeni imkanlar da yarada bilər: "Belə ki, qeyri-neft sektoru inkişaf etdirilə bilər, yeni iş yerləri açıla bilər, biznes mühiti, rəqabət qabiliyyəti və dövlətin maliyyə idarəetməsi yaxşılaşdırıla bilər".

Azərbaycanın qlobal maliyyə böhranını kifayət qədər hazırlıqlı qarşılamasında və onun təsirlərini bundan sonrakı dövrdə də minimum həddə endirməsində vacib rol oynayan faktorlardan biri də valyuta ehtiyatlarıdır. Uğurla həyata keçirilən yeni neft strategiyasından əldə edilən gəlirlər hesabına indi ölkənin etibarlı təhlükəsizlik "yastığı" formalaşmışdır. Bu "yastıq" ortamüddətli dövrdə ölkənin büdcə-valyuta sabitliyinin təmin edilməsi üçün yetərli səviyyədədir.

Manat postsovet məkanında ən dayanıqlı valyutadır

Həmçinin bir çox xarici ölkələrdən fərqli olaraq Azərbaycan böhranın təsirinə ən aşağı səviyyədə məruz qaldığı üçün ölkənin valyuta ehtiyatları başqa dövlətlərdə olduğu kimi əlavə yaranan problemlərin həllinə sərf olunmur. Son dövrlər isə dünya iqtisadiyyatında özünü göstərən belə problemlərdən biri də milli valyutanın xarici valyutalara nisbətdə dəyərini sürətlə itirməsidir. Məsələn, neftin həcmi və ixracı potensialına görə, Azərbaycanı qabaqlayan Qazaxıstanda milli valyuta olan tenge son bir həftədə devalvasiyaya uğrayaraq dollarla müqayisədə 25 faiz dəyərini itirib. Artıq Qazaxıstan valyutadəyişmə məntəqələrində 1 dollar 150 tengeyə bərabərdir. Halbuki ötən ay Qazaxıstanın iqtisadi inkişaf naziri Baxıt Sultanov bildirirdi ki, hökumət tengenin 10 faizdən artıq ucuzlaşmasına imkan verməyəcək. Lakin görülən tədbirlər ciddi nəticə vermədiyindən sonda Qazaxıstan Milli Bankı tengenin devalvasiyası ilə razılaşmalı oldu. Onu da bildirək ki, son üç rüb ərzində Qazaxıstan tengenin kursunu sabit saxlamaq üçün 6 milyard dollardan artıq vəsait xərcləməli olub.

Analoji vəziyyət Rusiyada da hökm sürür. Ötən ilin iyulundan indiyə qədər olan dövr ərzində Rusiya rublu dollara nisbətdə 54 faiz ucuzlaşıb. Bunun əsas səbəblərindən biri isə dünya bazarlarında neftin və metalın qiymətinin ifrat dərəcədə endiyindən Rusiyada xarici valyuta, o cümlədən dollar qıtlığının yaşanmasıdır. Belə şəraitdə isə rublun ucuzlaşmasının qarşısını almaq üçün hökumət valyuta ehtiyatlarından milyardlarla dollar xərcləyir.

Hazırda ölkənin ümumi qızıl-valyuta ehtiyatları artıq 400 milyard dollardan aşağıdır, halbuki ötən ilin yayında bu rəqəm 600 milyard dollara çatırdı. Analoji vəziyyət postsovet ölkələrinin böyük əksəriyyətində müşahidə olunur. Ukraynada ötən ilin iyulundan bu vaxta qədər olan dövr ərzində milli valyuta olan qrivnanın dollarla müqayisədə dəyəri 73,6 faiz azalıb. Belarus rublu isə 30,9 faiz dəyərini itirib. Göstərilən dövr ərzində Litva liti xarici valyutaya nisbətdə 22,9 faiz, Estoniya kronu 22,6 faiz, Latviya latı 21,5 faiz, Gürcüstan larisi 17,6 faiz, Qırğızıstan somu 10,8 faiz ucuzlaşıb. Tacikistan, Ermənistan, Moldova valyutaları da dəyər itirənlər sırasında yer alır. Azərbaycan manatı isə əksinə, xarici valyuta qarşısında dəyər qazanıb. Ümumiyyətlə, ötən il ərzində manat dollarla müqayisədə 5,4 faiz möhkəmlənib. Manatın kursunun sabit qalması, xarici valyutaya nisbətən dəyər qazanması isə, Rusiya və ya Qazaxıstanda olduğu kimi, valyuta ehtiyatlarının bu məsələyə də yönəldilməsinə səbəb olmur.

Azərbaycan strateji

əhəmiyyətli xarici şirkətlərin

səhmlərini almağa hazırlaşır

Neftin qiymətinin dünya bazarlarında tez-tez dəyişməsi də valyuta ehtiyatlarının toplanmasına təsir göstərməyəcək. Cari il ərzində də Azərbaycan Dövlət Neft Fonduna "qara qızıl"ın satışından xeyli miqdarda vəsait daxil olacağı proqnozlaşdırılır. Qeyd edək ki, fondun 2009-cu il üçün büdcəsində neftin qiyməti dövlət büdcəsində olduğu kimi, yəni, 70 dollardan götürülüb.

Neftin bir bareli 70 dollardan götürülməklə, 2009-cu ildə fondun gəlirləri 14 milyard manat proqnozlaşdırılır. Əgər qiymətlər 50 dollar ətrafında dəyişsə, onda bu rəqəm təqribən 9 milyard manat təşkil edəcək. OPEK-in isə yenidən neft hasilatını azaldacağına dair verdiyi qərar artıq bu məhsulun qiymətini 50 dollara çatdırmaqdadır. Dünya Bankının ekspertləri isə ilin sonuna kimi neftin bir barelinin qiymətinin 75 dollara çatacağını proqnozlaşdırır. Deməli, ən pis halda belə, Dövlət Neft Fonduna cari il ərzində daxil olacaq vəsaitin həcmi 10 milyard dolları keçəcəkdir.

2008-ci ildə isə bütün mənbələr hesabına fonda 11 milyard 865 milyon manat gəlir daxil olub. Ötən il fondda toplanan pulların idarə olunmasından 231,2 milyon manat gəlir əldə edilib. Onu da qeyd edək ki, ötən illərdən fərqli olaraq, 2009-cu ildə fonddan yeni layihələrin maliyyələşdirilməsi nəzərdə tutulmur. Bu isə fonda daha çox valyuta ehtiyatlarının qalacağından xəbər verir.

Fondun ehtiyatlarının 94 faizə yaxını qiymətli kağızlara yönəldilib. Qalan hissə isə depozitlər və pul bazarı alətləri, həmçinin qısamüddətli kommersiya kağızlarına yatırılıb. Ümumilikdə vəsaitlərin 90 faizi "3 a" reytinqli qurumlarda saxlanılır ki, onların da qlobal böhran nəticəsində "batma" ehtimalı qeyri-mümkündür.

Bu arada isə o da məlum olub ki, Dövlət Neft Fondu dünya maliyyə böhranı ilə əlaqədar öz investisiya strategiyasında korrektə aparmaq niyyətindədir. Fondun icraçı direktoru Şahmar Mövsümov investisiya siyasətində aparılacaq dəyişikliyin korporativ qiymətli kağızlara yönəldilən investisiyalara aid olacağını vurğulayıb. İcraçı direktor hesab edir ki, fondun konservativ investisiya strategiyası hesabına dünya maliyyə böhranı Dövlət Neft Fondunun investisiyalarına mənfi təsir etməyib, çünki fondun vəsaitlərinin çox kiçik bir hissəsi dünya bazarlarında səhmlərdə yerləşdirilib.

Hazırda maliyyə böhranının nəticəsində bir sıra iri şirkətlərin səhmləri dünya bazarlarında kəskin ucuzlaşıb. Lakin onların strateji əhəmiyyətini nəzərə alaraq, həmin ölkələrin hökumətləri tərəfindən bu şirkətlərin müflisləşməsinə yol veriləcəyi az ehtimal olunandır. Bunu nəzərə alaraq, Ş.Mövsumov Dövlət Neft Fondunun vəsaitinin qismən bu şirkətlərin səhmlərinin alınmasına istiqamətləndiriləcəyini istisna etməyib. Fondun səhmlərə investisiya yatırması məsələsi artıq bir neçə ildir gündəmdə olsa da, 2007-ci ilin ortalarında ABŞ-da fond bazarında böhran əlamətləri üzə çıxandan sonra bu proses təxirə salınıb və hazırda investisiya strategiyasına yenidən baxıla bilər. Lakin o da qeyd edilir ki, sərmayə yatırımlarının yalnız böhran səngiyəndən sonra reallaşması mümkündür.

Yerli bankların aktiv

fəaliyyəti təmin olunacaq

Dövlət Neft Fondu ilə yanaşı, 2008-ci ildə Azərbaycan Milli Bankının (AMB) valyuta ehtiyatları 52,8 faiz artaraq ötən il dekabrın 30-na 6 milyard 137 milyon dollar təşkil edib. Ümumilikdə 2008-ci ildə bankın valyuta ehtiyatları 2 milyard 121,7 milyon dollar artıb. Belə hesab olunur ki, cari il ərzində təkcə Milli Bankın yox, həmçinin yerli kommersiya banklarının da maliyyə ehtiyatları artacaq. Ən azı ona görə ki, yerli kommersiya banklarının fəaliyyətini canlandırmaq üçün xaricdə saxlanan valyuta ehtiyatlarının bir hissəsinin yerli banklarda yerləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Bu da onların maliyyə əməliyyatlarının əvvəlki fəallıqla yerinə yetirməsilə müşayiət olunacaq. Məlumat üçün bildirək ki, Azərbaycan banklarının ümumi aktivləri 2008-ci ildə 52,7 faiz artaraq 10 milyard 273,46 milyon manat təşkil edib. Bankların aktivləri strukturunda xüsusi çəkiyə müştərilərə verilən kreditlər malik olub. Onların payına 6 milyard 816,85 milyon manat və ya bütün aktivlərin 66,35 faizi düşüb.

2009-cu il yanvarın 1-i üçün aktivlərin strukturunda bankların müxbir hesablarının payına 959,52 milyon manat və ya bütün aktivlərin 9,34 faizi (artım 38,4 faiz), nağd vəsaitlərin payına 460,58 milyon manat və ya 4,48 faiz (artım 61,1 faiz), investisiyaların payına 795,77 milyon manat və ya 7,75 faiz (artım 68,5 faiz) düşüb. Bundan əlavə, maliyyə sektoruna verilən kreditlərin və depozitlərin payına 414,82 milyon manat və ya bütün aktivlərin 4,04 faizi (artım 44,4 faiz), digər aktivlərin payına 825,92 milyon manat və ya 8,04 faiz (artım 39,2 faiz) düşüb.

Cari il ərzində də banklarda maliyyə əməliyyatlarının aktivliyinin saxlanması üçün onların nağd vəsaitə duyduğu ehtiyaclar hökumət tərəfindən valyuta ehtiyatları hesabına qarşılanacaqdır.

Bütün bunlar isə Azərbaycanın valyuta ehtiyatlarının etibarlı qorunduğunu göstərməklə yanaşı, həm də ölkə iqtisadiyyatının ayrı-ayrı sektorlarının inkişafında vacib rol oynadığını göstərir.

Rasim Bayramov

Azərbaycan.-2009.-6 fevral.-S.1-3.