Görkəmli ədib, satirik jurnalist

Görkəmli Azərbaycan yazıçısı, jurnalisti, ictimai xadimi Cəlil Məmmədquluzadə müxtəlif janrlarda yazdığı əsərləri ilə milli realist ədəbiyyatın yüksək pilləyə qalxmasında müstəsna rol oynamış, Yaxın Şərqdə satirik jurnalistikanın əsasını qoymuşdur. Ədəbi-tənqidi və estetik görüşlərində C.Məmmədquluzadə realizmin ardıcıl tərəfdarı, mübariz təbliğatçı və nəzəriyyəçi olmuşdur. Onun ictimai-ədəbi fəaliyyəti XIX əsrin 80-ci illərinin axırlarından XX əsrin 30-cu illərinə qədər böyük tarixi dövrü əhatə edir.

C.Məmmədquluzadə 1866-cı il fevralın 10-da Naxçıvanın Nehrəm kəndində anadan olmuşdur. İlk təhsilini əvvəl mollaxanada, sonra isə Naxçıvan şəhər məktəbində almışdır. 1887-ci ildə Qori seminariyasını bitirmiş, bir müddət müəllimlik etmişdir. 1889-cu ildə ilk bədii əsərini - "Çay dəstgahı" alleqorik pyesini, 1894-cü ildə məşhur "Danabaş kəndinin əhvalatları" povestini yazmışdır. 1895-ci ilin yayında Moskva və Peterburqa (Sankt-Peterburq) gedərək bu şəhərlərin mədəni həyatı ilə tanış olmuşdur. 1904-cü ildə Tiflisdə dərc edilən "Şərqi-Rus" qəzeti redaksiyasında işləməyə başlayan C.Məmmədquluzadənin yazıçı və jurnalist kimi yetişməsində qəzetin və onun redaktoru M.A.Şahtaxtlının böyük rolu olmuşdur. Məşhur "Poçt qutusu" ilk mətbu əsəri, habelə "Kişmiş oyunu", L.N.Tolstoydan tərcümə etdiyi "Zəhmət, ölüm və naxoşluq" hekayələri əvvəlcə bu qəzetdə çap edilmişdir. 1904-cü ilin noyabrından yazıçı "Şərqi-Rus" qəzetinin müvəqqəti redaktoru olmuş, lakin 1905-ci ilin əvvəllərində bu mətbu orqan bağlandığına görə jurnalist Ömər Faiq Nemanzadə və elmə, maarifə böyük dəyər verən tacir M.Ə.Bağırzadə ilə şərikli bu mətbəəni alıb ona "Qeyrət" adı vermişdi. C.Məmmədquluzadə həmin ildə Tiflisdə azərbaycanlı uşaqlar üçün məktəb və pansion açmışdı.

Ədibin yaradıcılığına və dünyagörüşünün inkişafına Rusiyada baş verən 1905-1907-ci illər inqilabı böyük təsir etmişdir. "Kaspi", "Tiflisski listok", "Vozrojdeniye" kimi liberal burjua qəzetlərində məqalələr dərc etdirən ədibin 1905-ci ilin sonlarında "Kavkazski raboçi listok" bolşevik qəzetində çıxışı bu inkişafın nəticəsi idi.

C.Məmmədquluzadə 7 aprel 1906-cı ildə mübariz satirik orqan olan "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrinə başlamaqla Azərbaycanda, eləcə də Yaxın Şərqdə satirik jurnalistikanın bünövrəsini qoymuşdur. O vaxtlar yazıçı ilə M.Ə.Sabir, N.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev, Ö.F.Nemanzadə, Ə.Nəzmi kimi yazıçı və jurnalistlər arasında möhkəm ideya-yaradıcılıq əlaqələri yaranmışdı. Ədibin təbliğ etdiyi demokratiya, azadlıq ideyaları jurnala ümumxalq məhəbbəti və beynəlxalq aləmdə böyük nüfuz qazandırmışdı. Mollanəsrəddinçilər Yaxın və Orta Şərqdə qüdrətli bir məktəb yaratmışlar. "Molla Nəsrəddin" "Suri-İsrafil", "Azərbaycan", "Nəsimi-Şimal" (İran), "Cəm" (Türkiyə), "Tokmaq" (Türkmənistan) və digər satirik jurnallar üçün örnək olmuşdur. Mirzə Cəlil dövrünün eybəcərliklərini qamçıladığına görə təqib, təzyiq və təhqirlərə məruz qalmışdı. 1920-ci ilin iyun ayında M.Cəlil ailəsi ilə birlikdə Təbrizə köçmüş və orada "Molla Nəsrəddin"in 8 nömrəsini buraxmışdır. 1922-ci ildə Sovet Azərbaycanı hökumətinin dəvəti ilə Bakıya qayıtmış və həmin ildən jurnalın nəşrini davam etdirmişdir. Görkəmli ədib Azərbaycan MİK-in üzvü, "Yeni yol" qəzetinin redaktoru, Ümumittifaq Mərkəzi Yeni Əlifba Komitəsinin üzvü, Bakı Azad Tənqid Təbliğ Teatrının təşkilatçılarından biri olmuş, "Maarif və mədəniyyət", "Yeni kənd", "Şərq qadını" və digər mətbuat orqanlarında fəaliyyət göstərmişdir.

M.Cəlil öz qələm və məslək dostları ilə birlikdə Azərbaycan satirasını daha da inkişaf etdirərək, ona demokratik məzmun vermişdir. Görkəmli ədibin "Poçt qutusu", "Usta Zeynal", "İranda hürriyyət" (1906), "Qurbanəli bəy" (1907) kimi hekayələri, məşhur "Ölülər" (1909) komediyası milli realizm və satira tarixində mühüm yer tutur. İlk dəfə 1916-cı ildə Bakıda tamaşaya qoyulan "Ölülər" hərarətlə qarşılanmış və N.Nərimanov onu "ideyası inqilablı bir əsər" kimi dəyərləndirmişdir.

M.Cəlilin yaradıcılığında milli şüur ("Anamın kitabı"), məktəb tərbiyəsi, ümumiyyətlə, xalq maarifi ("Danabaş kəndinin məktəbi") problemlərinə geniş yer verilmişdir. "Dəli yığıncağı" komediyasında feodal-patriarxal münasibətləri, din və fanatizm kəskin tənqid edilmişdir. Onun realizmi böyük bədii ümumiləşdirmə və tipikləşdirmə qüvvəsinə malik idi. Əsərlərində yaratdığı Xudayar bəy, Novruzəli, Qurbanəli bəy, İsgəndər, Şeyx Nəsrullah, Cülbahar və digər obrazlar klassik bədii surətlər silsiləsinə daxildir.

Jurnalistika sahəsində M.Cəlilin əsas janrı satira olmuşdur. O, çarizm, burjuaziya və mülkədarlar, dini fanatizm, cəhalət və nadanlıq, Qərb imperializmi və Şərq istibdadı əleyhinə çevrilmiş yüzlərlə publisistik məqalə, felyeton, satirik miniatürün müəllifidir. M.F.Axundov kimi M.Cəlil də ustalıqla, eyhamlar vasitəsilə insanları zalımlarla ölüm-dirim mübarizəsi aparmağa çağırmışdır. Ədib 1917-ci ildə yazdığı "Cümhuriyyət" əsəri ilə xalq hakimiyyəti - demokratik respublika tələbini irəli sürürdü.

XX əsrin əvvəllərində M.Cəlil Azərbaycanda mürtəce mətbuata qarşı mübarizə aparan demokratik mətbuata başçılıq etmişdi.

Yazıçının publisistik əsərlərində milli məsələlərdən, qadın azadlığından, maarif, ədəbiyyat, incəsənət, ana dili və digər ictimai-mədəni problemlərdən bəhs edilmiş, qabaqcıl fikirlər irəli sürülmüşdür. Çoxcəhətli, dərin bilik sahibi olan M.Cəlil müxtəlif siyasi, fəlsəfi, dini, sosioloji cərəyanlar haqqında yazmış, mürtəce ideyaları ifşa və rədd etmiş, bəşəri nailiyyətləri təbliğ etməyə çalışmışdır. 1922-1930-cu illərdə "Molla Nəsrəddin"i sovet mətbuatının mübariz orqanlarından birinə çevirmək üçün səylə çalışmış, gənc yazıçı və rəssamların böyük bir nəslini satirik jurnalistika sahəsində işləməyə hazırlamışdır.

Ədib ölkə həyatına və beynəlxalq mövzulara həsr etdiyi "Bəlkə də qaytardılar", "Konsulun arvadı", "Proletar şairi", "Qoşa balınc" və digər hekayələrdə kəskin, aktual məsələlər qoymuş və mühafizəkar qüvvələri ifşa etmişdir. Ədibin üslubu, dili, istifadə etdiyi janrlar, obrazlar sistemi, əsərlərinin kompozisiya xüsusiyyətləri xalqa olduqca yaxın və doğma idi.

Görkəmli ədibin həyat yoldaşı Həmidə xanım Cavanşirin "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrində, onun səhifələrində qadın azadlığı məsələlərinin işıqlandırılmasında, ümumiyyətlə, şəxsi həyatında və yaradıcılığının inkişafında böyük xidmətləri olmuşdur. Daha sonralar H.Cavanşir "Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim" kitabını yazmışdır.

M.Cəlilin zəngin bədii irsi, onun "Molla Nəsrəddin" jurnalı Yaxın və Orta Şərqdə, xüsusilə İran və Türkiyədə ictimai-ədəbi fikrin, demokratik hərəkatın inkişafına qüvvətli təsir göstərmişdir. Əsərləri xarici dillərə tərcümə edilmişdir. Azərbaycanda bir sıra mədəni-maarif müəssisəsinə, o cümlədən Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrına, küçəyə onun adı verilmişdir. Keçmiş Astraxanbazar rayonu ədibin şərəfinə Cəlilabad adlandırılmışdır.

Xalqımızın böyük oğlu M.Cəlil öz sanballı əsərləri, satirik publisistikası ilə Azərbaycan mədəniyyəti xəzinəsinə misilsiz incilər bəxş etmiş, onu zənginləşdirmişdir. Ədibin bütün dövrlər üçün aktual olan yaradıcılığı ölməzdir, əbədidir.

2009-cu il fevralın 10-da Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, böyük yazıçı, dramaturq, publisist və ictimai xadim Cəlil Məmmədquluzadənin anadan olmasının 140 ili tamam olur. Bu münasibətlə qədirbilən ölkə başçısı cənab İlham Əliyev 6 fevral 2009-cu ildə "Cəlil Məmmədquluzadənin 140 illik yubileyi haqqında" sərəncam imzalamışdır. Sərəncamda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təklifləri nəzərə alınmaqla Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi ilə birlikdə Cəlil Məmmədquluzadənin 140 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər planının hazırlanıb həyata keçirilməsi qərara alınmışdır.

Bu sərəncamın imzalanması Azərbaycan dövlətinin C.Məmmədquluzadə irsinə və onun şəxsiyyətinə böyük ehtiramının təzahürüdür.

Adilə Qocayeva

Azərbaycan.-2009.-10 fevral.-S.7.