Azərbaycan Yazıçılar Birliyi – 75 Dünyanın xəritəsi bir rəngdə deyil

Azərbaycan yazıçılarının 1934-cü ildə keçirilən I qurultayında Səməd Vurğun ittifaqın məsul katibi seçilmişdi. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının iki sədri - Məmməd Kazım Ələkbərli və Seyfulla Şamilov repressiya caynaqlarına ilişdikdən sonra (1938) yaradıcılıq birliyinin bütün ağırlığını Səməd Vurğun daşımalı oldu. İlk baxışda bu xronoloji ardıcıllıq adi səslənə bilər, amma o illərin ab-havasını bilənlər bu seçimin hansı dəhşətlər bahasına başa gəldiyini yaxşı dərk edirlər. 1930-cu illərdən başlanan repressiyaların ölüm taktikası müxtəlif cür həyata keçirilib. Kimi Sibir çöllərində əzablara düçar olunub, kimi elə Bakıdaca güllələnib, bir başqasını da dost və qardaş itkisi üzərində quruluşu tərənnümə məcbur edərək mənəvi işgəncə veriblər. Bax, bu ağrı və acıların, əzabların qovşağında Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına rəhbərlik edən Səməd Vurğunun içində nə çəkdiyi bəllidir. Bunun üçün arxivlərdə sübut axtarmağa gərək yox. Azərbaycana qanadını gə\rmiş zülmətin rəngi Səməd Vurğunun vaxtsız ağarmış saçlarında görünürdü. Min ilin qocasına dönmüş unudulmaz şairimiz çəkdiyi mənəvi əzabların və məşəqqətlərin hesabına ömrünün 50-ci pilləsini ancaq tamamladı. Əslində, Səməd Vurğun özü də repressiya qurbanı idi. Nə olsun ki, şairi 1937-ci ildə güllələmədilər, sürgünə göndərmədilər? Mənəvi əzab fiziki ağrıdan betər olur. Həssas duyumlu şair elə-belə yazmırdı ki, dünyanın xəritəsi bir rəngdə deyil.

Azərbaycan poeziyasının əngin səmasında qartal kimi qanad çalan Səməd Vurğun bu möhtəşəm ünvanda əbədilikdir. İnsana, torpağa, vətənə məhəbbət dolu şeirlərin, dərin məzmunlu pyeslərin, poemaların müəllifi haqqında hələ ötən əsrin ortalarında Rumıniya mətbuatında belə yazırdılar: "Şair Səməd Vurğun bütün dünyaya öz poetik fleytası ilə məlumdur". O öz şeir lirikasının simlərini elə qüdrətlə kökləmişdi ki, bu sirli rübabdan qopan həzin sədalar bütün dünyada eşidilirdi. Azərbaycanda uşaqdan böyüyə, adidən aliyə elə bir insan tapmaq nəinki çətin, heç mümkün deyil ki, Səməd Vurğundan ən azı bir-iki bənd əzbər bilməsin. Bu səadətin bəlkə də yeganə sahibi Səməd Vurğun olub. Şairin məşhur "Azərbaycan" şeiri bu gün vətəndaşlığımızın mənəvi pasportuna çevrilib. Bağçaya gedən körpədən tutmuş sənət və siyasət adamlarına qədər hər kəs öz Vətən sevgisini, azərbaycançılıq məramını bildirmək üçün ilkin olaraq məhz şairin bu misralarını dilə gətirir:

Mən bir uşaq, sən bir ana,

Odur ki, bağlıyam sana.

Hankı səmtə, hankı yana,

Hey uçsam da yuvam sənsən,

Elim, günüm, obam sənsən.

Ədəbiyyatşünas-alim, professor Cəfər Xəndana məxsus fikirdir: "Səməd Vurğun poeziyada elə bir zirvə tutub ki, ikinci dəfə dünyaya gəlsə, özünün də əli o zirvəyə çatmaz". Böyük şairlə bağlı çox qiymətli fikirlər söylənilib. Amma bu kəlam ona görə diqqət çəkdi ki, onun ahəngində zamanın həqiqəti duyulur.

Qazax qəzasının Qıraq Salahlı kəndində bəy ailəsində dünyaya gəlmiş Səməd Yusif oğlu Vəkilov doğma yurdda 5 sinifli rus-tatar məktəbində oxumuşdur. Sonra təhsilini Qazaxdakı Müəllimlər seminariyasında davam etdirib. İlk əmək fəaliyyətinə müəllimliklə başlayan Səməd Vurğun Göyçə mahalından tutmuş Qubaya qədər müxtəlif bölgələrdə müəllimlik etmişdir. Həmin vaxt mətbuatda müntəzəm olaraq şeirləri dərc edilirdi. Ötən əsrin 30-cu illərinədək şeirləri Vurğun, El Vurğunu, Düşkün, Səməd, Məğrur, Dəli şair, Vəkilzadə Səməd və digər təxəllüslərlə dərc edilərdi. Məhz sonralar Səməd Vurğun imzası əbədiləşdi. Belə müxtəlif təxəllüslərlə çıxış etməyinin səbəbini də gənclik illərində daşlara dəymiş ilk məhəbbətinin ağrı-acıları ilə bağlayırlar. Əlbəttə, bütün bunlar özü də bir həqiqətdir ki, Səməd Vurğun həmin dövr yaradıcılığını "ölən şeirlərim" adlandırıb. Bu, şairin öz müdrikliyidir ki, gənclik illərindəki şeirlərinin üstündən xətt çəkib. Əslində, Səməd Vurğunun nəfəsindən qopan hər bir söz, misra gözəl və şairanədir.

1926-1932-ci illər Azərbaycan ədəbiyyatında, poeziyasında artıq məcburi mövzuların yazılması baş alıb gedirdi. Zamanın və quruluşun diktəsi bütün qələm əhlini bir istiqamətdə addımlamağa yönəltmişdi. Təsəvvür edin ki, sovet ideyalarının poetik dillə təbliği hər bir yaradıcının həyat proqramına və vəzifəsinə çevrilmişdi. Bu çərçivədən kənara çıxmaq diri gözlü kəfən geyinməyə bərabər idi. Marksizm-leninizm dünyagörüşünün ədəbiyyatda yeritdiyi işğal ədəbi mühitə ziddiyyətli bir rəng gətirmişdi. Ab-havanın diktəsi Səməd Vurğun şeirində əks olunurdu:

Bütün arzularım gülür yarına,

Xəyaldan ilhamlar almamaq üçün.

Baxıram Leninin kitablarına,

Dəstədən geridə qalmamaq üçün.

Bu, şairin böyüklüyüdür, qüdrətidir, sabahı aydın görməsidir. Demir, şairlərdən, yaradıcılıqdan, inkişafdan, məhz "dəstədən" deyir. O dəstədən ki, gecə-gündüz "donos" yazırdı, qarayaxma ilə məşğul olurdu, bəylərin, ağaların övladlarını ölümə çəkirdi. İstedadlılara quyu qazmaq üçün repressiyadan qurtulmuşları "xain", "maskalı şair, ədib, yazıçı", "burjua tör-töküntüsü" və s. adlandırırdılar. Bu mürəkkəb, ziddiyyətli dövrdə təsadüfən salamat qurtarıb ədəbiyyata xidmət edərək onu zənginləşdirmək missiyası məhz Səməd Vurğun kimi qüdrətli söz adamlarının taleyinə yazıldı. Ağır tale olsa da, ədəbiyyatımız bu çarpışmada qazandı.

1931-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunu bitirən Səməd Vurğun aspiranturaya daxil olub. Bir neçə il ciddi şəkildə elmi işlə məşğul olan Səməd Vurğun 1934-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının məsul katibi seçilib. Bu səbəbdən də aspiranturada təhsilini axıradək davam etdirə bilməyib.

1935-ci ildə Səməd Vurğunun şeirlər kitabının çap edilməsi ədəbi mühitdə hadisəyə çevrilib. Şairin poetik dünyası ilə təkcə Azərbaycan oxucuları deyil, keçmiş SSRİ-nin bütün respublikalarında tanış idilər. Səməd Vurğun bəlkə də yeganə şair idi ki, sağlığında canlı klassikə çevrilmişdi, böyük hörmət və nüfuz qazanmışdı. 1937-ci ilin çarpışmalarından Səməd Vurğuna hansı paylar düşdü, dediyimiz kimi, bunu onun vaxtsız ağarmış saçları, yarıda qırılan ömrü bütün dərinliyilə deyir. "Vaqif" kimi bir pyesi 1937-ci ildə yazıb, bir il sonra teatrda tamaşaya qoymaq çox böyük cürət və cəsarət idi. Yaşadığı dövrün ziddiyyətlərini açıq şəkildə deyə bilmədiyi üçün bütün arzu və məramını bu əsəri ilə dilə gətirən Səməd Vurğun dramaturgiya və teatr tarixində yeni parlaq səhifə açdı. O, bir tərəfdən Azərbaycan ədəbiyyatının tərəqqisi naminə epik, lirik əsərlər yazırdısa, digər tərəfdən də dövrün özünəməxsusluğunu unutmurdu. Lenindən, Stalindən, Kommunist Partiyasından onlarca şeir yazan Səməd Vurğun elə həmin poetik nümunələrin içində görün nə deyirdi:

İçim dalğalanır, sanki bir dəniz,

Mən bu dalğalarla qucaqlaşıram.

Nələr düşünürəm, duya bilsəniz,

Sanki varlığımdan uzaqlaşıram...

Bax, bu cür düşündüyü üçün bəzən də fikrinin qanadlarını küləklər qoparıb ondan alırdı. Hər şeydə hikmət axtaran Səməd Vurğun bu gün bizim düşünməyimiz üçün mətləblər pıçıldayırdı:

Sürürəm əsrimin qır atlarını

(Qırat yox, a - F.X.),

"Bu axın başqa bir axındır" - deyə.

Bu günün gözü ilə şairin şeirlərini nəzərdən keçirəndə görürsən ki, yaşadığı az müddət ərzində Səməd Vurğun vətən sevgisi ilə yazıb-yaradıb. Adi otun, çiçəyin adına bir dastan qoşub. "Hər insan ömrünün bir kitabı var" hökmünü misralayıb. Bu kitabı isə hər kəsin oxuması, anlaması həm çətindir, həm də asan. Dünyanın yarıdan çoxunu dolaşan Səməd Vurğun ən böyük səadəti, qəlb rahatlığını vətən söyüdünün kölgəsində tapardı.

İkinci Dünya müharibəsinə qədər Səməd Vurğun "Macəra", "Lökbatan", "Kənd səhəri", "Acı xatirələr", "Qız qayası", "Bulaq əfsanəsi", "Üsyan", "Yazla qışın deyişməsi", "Ölən məhəbbət", "Aslan qayası" kimi poemalarını yazaraq ilk dəfə ədəbiyyata yeni qəhrəman - əməkçi obrazını gətirdi. "Vaqif"dən sonra "Xanlar" mənzum pyesi tamaşaya qoyuldu. 1940-cı ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı ongünlüyündə Səməd Vurğunun rus dilində çıxan "Azərbaycan poeziyası antologiyası" nümayiş etdirildi. Bu antologiyanın o dövrdə rus oxucusuna çatdırılması həqiqətən böyük hadisə sayılırdı. Çünki ilk dəfə olaraq Azərbaycan ədəbiyyatının qədim abidəsi olan "Kibati-Dədə Qorqud"dan müəyyən seçmələr həmin antologiyaya daxil olmuşdu. 1941-ci ildə "Vaqif" əsəri SSRİ Dövlət mükafatına layiq görüldü. Həmin ildə uzun sürən fasilədən sonra Səməd Vurğun Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri seçildi.

İkinci Dünya müharibəsində Səməd Vurğunun səsi cəbhə bölgələrindən gəldi. O, döyüşçülərlə görüşür, onları qələbəyə ruhlandırır, alovlu şeirləri ilə xalqımızı nikbin ruhda saxlamağa çalışırdı. O dövr mətbuatda Səməd Vurğunun şeirləri demək olar ki, çox böyük təbliğati iş gördü. "Vətənin keşiyində", "Ananın öyüdü", "Şəfqət bacısı", "Qəhrəmanın hünəri", "Azərbaycan balası" kimi şeirləri həm arxa, həm də ön cəbhədə böyük təsirə malik idi. İnsanların vətənpərvərlik hissini coşdururdu:

Bilsin ana torpaq, eşitsin vətən,

Müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən.

Bu şeirin motivi elədir ki, onun hər kəlməsində həmişəyaşarlıq var. Xalq şairi Rəsul Rza xatirələrində yazırdı: "Əsasən azərbaycanlılardan ibarət olan hərbi hissələrdə keçirdiyimiz bütün görüşlərin mərkəzində Səməd Vurğun dururdu. Onu hər yerdə tanıyırdılar (Bu, heç də asan deyildi, çünki hamımız qulaqlı papaq, sırıqlı gödəkçə, uzunboğaz çəkmə geyinmişdik, günlərlə üzümüz qırxılmırdı, bir sözlə, çox alabəzək görkəmimiz vardı), "şairimizə eşq olsun", "Vurğuna salam" sözləri ilə salamlayırdılar... Səmədin çıxışları əsgərlər arasında böyük ruh yüksəkliyi doğururdu. Adətən Səməd öz çıxışlarını şeirlə, bəzən hətta bu çıxış ərəfəsində yazdığı yeni şeirlə qurtarırdı".

Müharibə illərində Səməd Vurğun Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasının motivləri əsasında "Fərhad və Şirin" adlı mənzum tarixi, qəhrəmanlıq pyesini qələmə alıb. Əsərdə xalq yenilməzliyi, vətənpərvərlik ruhu diqqət çəkir. Surətlərin birinin dili ilə şairin söylədiyi misralar məhz müəllifin məramını əks etdirmək baxımından maraqlıdır:

Ucalsın yurdumuz öz hünərilə,

Halal zəhmətilə, alın tərilə.

Qoy azad yaşasın bəxtiyar ellər,

Bizim bu ceyranlı, turaclı çöllər.

Qoy bir də yuxusuz qalmasın Vətən,

Düşmən atlarının ayaq səsindən...

Göyçədən, Dilicandan, Kəlbəcərdən, Gəncədən, Qarabağdan, Muğandan, Mildən belə yurdumuzu qarış-qarış gəzən şair böyük məhəbbətlə yazırdı:

Dağlarının başı qardır,

Ağ örpəyin buludlardır.

Böyük bir keçmişin vardır;

Bilinməyir yaşın sənin,

Nələr çəkmiş başın sənin.

Arada bir müddət Azərbaycanın Xarici Ölkələrlə Mədəni Əlaqələri Cəmiyyətinin sədri vəzifəsini yerinə yetirən Səməd Vurğun 1945-ci ildə yenidən əvvəlki işinə - Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədrliyinə qayıdıb. Müxtəlif fəxri adlara, dövlət mükafatlarına, orden və medallara layiq görülən Səməd Vurğun 1945-ci ildə Azərbaycanda Elmlər Akademiyası yaradılanda onun ilk akademiklərindən biri seçilib. Bu da səbəbsiz deyildi. Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı ilə bağlı apardığı elmi araşdırmalar və məruzələr bu haqqı ona qismət etmişdi. Səməd Vurğun həm də ictimai xadim kimi fəaliyyət göstərirdi. Onun bioqrafiyasında deputat olduğu barədə də qeydlər var. Tədqiqatçılar xüsusi olaraq Səməd Vurğunu 1948-ci ilin avqustunda Polşanın Bratislav şəhərində keçirilən elm və mədəniyyət xadimlərinin Ümumdünya Sülh Konqresindəki çıxışından söz açıblar. Dünyanın 45 ölkəsindən gəlmiş nümayəndələrin iştirak etdiyi bir məclisdə Azərbaycan şairinin çıxışı böyük maraqla dinlənilmiş, alqışlarla qarşılanmışdı. Səməd Vurğun həm də böyük sülh carçısı idi. O, müharibəyə, qarşıdurmaya, milli münaqişəyə, dini, irqi ayrı-seçkiliyə nifrət edirdi. Azərbaycanın daxilində də, hüdudlarından çox-çox uzaqlarda da bu məramını həmişə cəsarətlə, alovlu çıxışı ilə bəyan edirdi.

Dünyanın söz, sənət sahibləri Səməd Vurğunun poeziyasına, dərin məzmunlu çıxışlarına məftunluqla qulaq asar, ona öz ehtiramlarını bildirərdilər. A.Fadayev, N.Hikmət, N.Tixonov, N.Şoloxov, K.Simonov, M.Tursunzadə, Q.Qulam, Zülfiyyə, R.Həmzətov, K.Kaladze və başqaları həmişə Səməd Vurğundan bəhs etməkdən, onun haqqında şeir, məqalə, xatirə yazmaqdan yorulmazdılar. Bütün dünya onu sülh mübarizi sevərək alqışlayırdı. Maraqlıdır ki, Səməd Vurğun hansı xalqın qarşısında çıxış edirdisə, onu öz övladları kimi sevərək əzizləyirdilər.

1955-ci ilin payızından xəstələnən Səməd Vurğun uzun müddət müxtəlif xəstəxanalarda müalicə alsa da, onu əcəlin caynağından xilas etmək mümkün olmadı. Qarşıdan şairin 50 illik yubileyi gəlirdi. 1956-cı il yanvarın 23-də "xalq şairi" adı təsis edildi. Bir fərəhli faktı da qeyd etmək lazımdır ki, Səməd Vurğun sevildiyi gündən xalqının böyük ehtiramını qazanmışdı. Xalq şairi adının şərəfini daşımaq Azərbaycan şairləri arasında ilk dəfə Səməd Vurğuna nəsib oldu. Elə həmin il şairə filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi adının verilməsi də bir ömrün mənalı notları idi. 1956-cı il martın 24-də isə o dövrün ən yüksək mükafatı sayılan "Lenin ordeni" ilə ikinci dəfə təltif edildi. Şairin yubileyi nəinki Azərbaycanda, demək olar ki, keçmiş SSRİ-də böyük bayrama çevrildi. Kimlər iştirak etmirdi bu tədbirdə? O dövrdə həm keçmiş SSRİ-də, həm də dünyada məşhur olan yazıçı və şairlərin əksəriyyəti Bakıya gəlmişdi. Cəmi 15 gün sonra isə şairin ölüm xəbəri bu təntənənin doyunca yaşanmasının qarşısını aldı. O gün bütün Azərbaycan xalqı öz böyük şair oğluna dərin yas saxladı.

Əlbəttə, gəlişin gedişi həmişə gözləniləndir. Səməd Vurğun "Dünya" adlı şeirində ömrün bu sonluğunu çox düşündürücü qələmə alıb:

Əzəldən belədir çünki kainat,

Cahan daimidir, ömür amanat.

Əldən-ələ keçir vəfasız həyat,

Biz gəldi-gedərik, sən yaşa dünya!

Səməd Vurğun Azərbaycan poeziyasına, ədəbiyyatına, ədəbi tənqidinə şirinlik, aydınlıq, sərrastlıq, qətilik gətirdi. Səməd Vurğun Azərbaycan poeziyasının sükanını çox məharətlə dilimizin zəngin qaynaqlarına, imkanlarına yönəltdi. Elə bu səbəbdəndir ki, yarım əsrdən artıq cismən aramızda olmasa da, şeirləri bu yurdun suyu, havası, çörəyi kimi həmişə bizimlədir, qiymətlidir, əzizdir və müqəddəsdir. Bir təəssüf doğuran məqam da var ki, dərin savada, məntiqə, dünyagörüşünə, ədəbi təfəkkürə malik olmayanlar, Səməd Vurğun dövrünü yaxşı bilməyənlər Lenindən, partiyadan, komsomoldan, eləcə də o quruluşun özünəməxsusluğundan, diktəsindən yazanları az qala dar ayağına çəkir və qınayırlar. Bir anlığa təsəvvür edək ki, 31 yaşlı gənc Səməd qara fırtınanın qarşısında nə etməli idi? Öz-özünü odlaramı atmalı idi, "məni də sürgün edin" deməliydi, "məni də güllələyin" söyləməliydi? Tutaq ki, bu qara caynaqlara ilişərdi Səməd Vurğun! Baxın, ədəbiyyatımız nə qədər solğun görünərdi. Səməd Vurğunun şeirləri Azərbaycan poeziyasına əbədi şölələnən işıq gətirdi və oxucusunun yaddaşına məhəbbətlə daxil oldu. İndinin özündə də onun hətta partiyadan yazdığı şeirlərini oxuyanda belə mənəvi rahatlıq tapırsan. Çünki o şeirlər o qədər qüdrətli və təsirlidir ki, kəsb etdiyi mənasından çox, misraların poetik tutumu insanı ovsunlayır:

Tarixin qaranlıq səhifələrinə işıq saçanda müəyyən faktlarla rastlaşmalı olursan. Məlum təzadlarına, repressiyalarına, təzyiqlərinə baxmayaraq, Oktyabr inqilabı Azərbaycana yeni həyat gətirmişdi. Bu gün dünya standartları səviyyəsində fəaliyyət göstərən mədəniyyətimizin, elmimizin, təhsilimizin çağlayışları o vaxtlardan başladı. Bu, ayrı söhbətdir ki, bir əlində tərəqqi bəxş edən inqilab o biri əlində iti qılınc tutmuşdu. Nə yaxşı ki, bu qılıncın tişəsi Səməd Vurğuna toxunmadı. Səməd Vurğunun bir arzusu da vardı:

Könlüm keçir Qarabağdan,

Gah bu dağdan, gah o dağdan.

Axşam üstü qoy uzaqdan,

Havalansın Xanın səsi,

"Qarabağın şikəstəsi".

Bütün varlığı və istəkləri ilə torpağına, vətəninə bağlı olan Səməd Vurğunun başqa bir məziyyəti də vardı. Şairin xeyirxahlığını görən insanlar həmişə danışırdılar ki, o, neçə-neçə kasıbın əlindən tutub, tələbələrə öz maaşından "təqaüd" göndərib, qışın soyuğunda əynindən paltosunu çıxararaq Moskvanın küçələrində dişi-dişinə dəyən azərbaycanlı oğlana bağışlayıb. Etdiyi yaxşılıqları bir dəfə də dilə gətirib öz xatirələrində yazmayan Səməd Vurğun dünyasını dəyişəndə, deyələnə görə, həmin insanlar bir də ona görə ağlayıblarmış ki, "yetim qaldıq". Səməd Vurğunun tabutunu Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasından Fəxri xiyabanadək çiyinlərdə gətiriblər. Xatirələrdən oxuyuruq ki, böyük şairlə vidalaşmağa gələnlərin sayı-hesabı bilinmədiyindən insan axınının ucu-bucağı görünmürmüş. Qoşaqala qapısınadək uzanan insan izdihamını heç bir göstərişlə ora yığmamışdılar.

Qələm dostları yazırlar ki, Səməd Vurğunun həm də poladdan möhkəm iradəsi olub. Ölümün gözünə də dik baxmağı bacarıb. Hər dəfə onun bu misraları yada düşəndə şairin mərdanəliyinə qibtə etməyə bilmirsən:

Ölüm sevinməsin qoy, ömrünü vermir bada,

El qədrini canından daha əziz bilənlər.

Şirin bir xatirətək qalacaqlar dünyada,

Sevərək yaşayanlar, sevilərək ölənlər.

Xalq şairi Səməd Vurğun millətimizin qəlbində, onu sevənlərin könlündə bax beləcə, əbədidir! Xalqına, torpağına, Vətəninə bağlılığından doğan inama söykənərək çox haqlı bir xəbərdarlıq atmışdır poeziyasına: "Demə, Səməd Vurğun gəldi-gedərdi, unutmaz bu oba, bu mahal məni..."

Flora Xəlilzadə

Azərbaycan.-2009.-13 fevral.-S.15.