Minillikləri milyon illərə qovuşduran tarix

Uzun illərin və gərgin əməyin məhsulu olan "Azərbaycan etnoqrafiyası" üçcildlik kitabı nəfis şəkildə nəşr edilərək oxucuların ixtiyarına verilmişdir. Yeni nəşr Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin əziz xatirəsinə ithaf olunub. Bu kitabın işıq üzü görməsi təbii ki, Azərbaycan tarixi ədəbiyyatı, folkloru, memarlıq və incəsənəti ilə bağlı yazılacaq yeni tədqiqatların daha dolğun və zəngin olmasına böyük imkanlar yaradacaqdır. Bu cildlər aparılan ciddi araşdırmaların nəticəsidir. Etnoqrafiya elminin əhatə etdiyi bütün məsələlərin işıqlandırılması müasir tarixin öyrənilməsinə də təsir göstərəcək.

Azərbaycanda yaşayan ən qədim insanların tarixi iki milyon ilə qədərdir. Bu səbəbdən də birinci cilddə hər hansı sahənin və məsələlərin işıqlandırılmasında arxeoloji materiallar və bu sahədə aparılan araşdırmaların mühüm nəticələri nəzərə alınmışdır. Birinci cilddə əsasən Azərbaycanın təbii coğrafi şəraitindən, çoxəsrlik tarixi əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətindən, əhalinin sosial-iqtisadi həyatındakı rolundan, həm də qədim məşğulluq sahəsi sayılan ovçuluq, balıqçılıq və arıçılığın keçdiyi inkişaf mərhələlərindən söz açılır. Səkkiz fəsildən ibarət olan birinci cilddə həmçinin el sənətkarlığı barəsində də xüsusi araşdırmalar var. Məhz son fəsildə ənənəvi sənət sahələri haqqında həm ümumi, həm də konkret məlumatlar verilir.

"Azərbaycan etnoqrafiyası" kitabının ikinci cildi altı fəsildən ibarətdir. Burada da Azərbaycan etnoqrafiyasının mühüm tərkib hissəsi olan maddi mədəniyyət və ailə-məişət məsələlərinə toxunulmuşdur. Cilddə xalqımızın çoxəsrlik tarixə malik yaşayış məskənləri, geyim bəzəkləri, yeməkləri və içkiləri, nəqliyyat vasitələri və s. kimi maddi mədəniyyət sahələrindən əhatəli şəkildə söz açılır. Kitabda həmçinin ailə, nikah, toy, uşaqların tərbiyəsi və yas mərasimi məsələləri də xüsusi işıqlandırılır.

Kitabda xüsusi bir bölmə milli geyimlərə və bəzək əşyalarına həsr olunub. Milli mətbəximizdən maraqlı söhbət açılır. Məlum olur ki, maddi mədəniyyətin ən mühafizəkar sahəsi məhz milli mətbəximiz olub. Heç bir zaman bu sahədə repressiya baş verməyib. Hər şeyin üstündən qara xətt çəkən quruluşlar da, yemək çeşidinin qarşısını almayıb, adlarını dəyişdirə bilməyib, əksinə, həmişə zənginləşən, daha da ətirli və dadlı olan Azərbaycan yeməkləri haqqında bütün ölkələrin səyyahları ağızdolusu danışıb. Yeganə bir sahədir ki, həm qədimdir, həm də uzunömürlü.

Kitabın çox maraqla oxunan bölmələrindən biri də ailə və ailə məişəti ilə bağlı olan söhbətlərdir. Xüsusilə də, toy və yas adətlərimizdən bəhs edən yazılar daha dəyərli və vacibdir.

Yeni nəşrin üçüncü cildi doqquz fəsildən ibarətdir. Burada da Azərbaycan etnoqrafiyasının mühüm tərkib hissəsi olan mənəvi mədəniyyət məsələlərinə toxunularaq çoxəsrlik tarixə malik xalq bayramlarından, qonaqpərvərlikdən, ağsaqqal və ağbirçəklik missiyalarından söz açılır, eyni zamanda, xalq təbabətindən, musiqi dünyasından, oyun və əyləncələrdən, inanclardan, dini görüşlərdən danışılır. Bu da təsadüfi deyildir. Çünki maddi mədəniyyətlə yanaşı, mənəvi mədəniyyət də etnoqrafiya elminin aparıcı qollarından biridir. Minilliklərdən üzü bəri gələn mənəvi mədəniyyət təkcə Şərqdə deyil, bütövlükdə beynəlxalq aləmdə şərəfli yer tutur. Qədim zamanlarda Azərbaycanda olmuş səyyahlar da qələmə aldıqları salnamələrdə, xatirələrdə həmişə azərbaycanlıları "Qafqazda mədəniyyət yayan xalq" kimi təqdim ediblər. Aparılan müşahidələr göstərir ki, xalqımıza məxsus elə mənəvi keyfiyyətlər var ki, onları başqa xalqlarda tapmaq qeyri-mümkündür.

Cildin xalq təbabəti bölməsində Azərbaycanda təbabət elminin inkişafında və formalaşmasında rolu olan şəxsiyyətlər haqqında, onların fəaliyyəti barədə bilgilər verilir. Farmakologiya və dərmanşünaslığın inkişafında böyük xidmətləri olan xalq təbibləri haqqında oxuculara müəyyən məlumatlar çatdırılır. Təbabət tarixinin müxtəlif dövrlərinə işıq salınaraq dərman bitkiləri və xalq təbabətində istifadə olunan müalicə üsulları barəsində də maraqlı faktlar diqqət çəkir.

Mənəvi mədəniyyətin tərkib hissələrindən biri də xalq adət-ənənəsi, ayin, mərasim, etiqad, inam və s.-dir. Onların inkişaf tarixini öyrənmək etnoqrafiyanın mühüm əhəmiyyət verdiyi əsas sahələrdən biridir. Bu mənada xalq inamları, qədim dini etiqadlar, rənglər və saylar haqqında da ətraflı söhbət açılır.

Bu cildin son bölməsi "Xalq təqvimi" adlanır. Bəllidir ki, vaxtı ölçmək üçün bütün dünya xalqları ən qədim zamanlardan Ay və Günəşin dəyişməsindən istifadə etmişlər. Ona görə də təqvimlər Ay-Günəş təqviminə bölünmüşdür. Azərbaycanda isə çox qədim zamanlardan 12 heyvanla bağlı olaraq türk təqvimindən istifadə olunmuşdur. Bu 12 heyvanlı məşhur türk təqvimində hər il ayrıca bir heyvanın (siçan, öküz-inək, pələng, dovşan, əjdaha, ilan, at, qoyun, meymun, toyuq-xoruz, it, donuz) adını daşıyır. Yəni, hər bir heyvan adı 12 ildən bir təkrarlanır. Xalq arasında yayılmış inama görə təzə ilin necəliyi məhz adlandırıldığı heyvanın əlaməti ilə bağlıdır.

Üçcildliyin hazırlanmasında və ərsəyə gəlməsində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunda çalışan əməkdaşların xüsusi zəhməti olmuşdur. Hətta kitabın yazılmasında gərgin əmək sərf edən görkəmli etnoqraflardan bəziləri artıq haqq dünyasına qovuşmuşlar. Amma onların cəfakeşliklə hazırladıqları üçcildlik "Azərbaycan etnoqrafiyası" kitabı bu cəfakeş alimlərin müştərək nailiyyətidir. Üçcildliyi oxuyub başa çatdırmaq xalqımızın qədim tarixinə, adət-ənənəsinə, mədəniyyətinə bir daha yaxından bələd olmaq deməkdir.

F.Xəlilzadə

Azərbaycan.-2009.-19 fevral.-S.7.