Zəmanəmiz və fəlsəfəmiz

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 4 may 2009-cu il tarixli sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya" və "Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı" təsdiq edilmişdir. Bununla, Azərbaycan elminə zamanın tələblərini, cəmiyyətimizin ehtiyaclarını ödəmək, yeni inkişaf səviyyəsi əldə etmək üçün daha etibarlı zəminlər yaradılmış, geniş imkanlar verilmişdir. Eyni zamanda, dövlət proqramı ilə konkret məqsədlər və vəzifələr, məsuliyyət yükünün həcmi və dərəcəsi müəyyən edilmişdir. Azərbaycanın intellektual inkişafını, insan kapitalının artmasının prioritet məsələ kimi öndə tutulmasını və həyata keçirilməsini təminatlandıran milli strategiya və dövlət proqramı ictimai, sosio-humanitar elmlərin qarşısında da ciddi və təxirəsalınmaz vəzifələr qoymuşdur ki, burada fəlsəfənin və filosofların üzərinə xüsusi yük, məsuliyyət düşür.

Müasir fəlsəfəmiz müxtəlif sahə və mövzuları ehtiva etsə də, bir əsas məqsədin reallaşmasında öz vahidlik səviyyəsini tapır: dünyada və cəmiyyətimizdə baş verən hadisələri, prosesləri yeni baxış bucağından, habelə yeni paradiqmalar müstəvisindən öyrənmək, mövcud ciddi problemlərə münasibət bildirərək mümkün çıxış yollarını aramaq, təklif və tövsiyələr irəli sürmək. Bu da təbiiliyi qədər də qanunauyğundur. Belə ki, hər bir tədqiqatçı-filosof öz yaradıcılığında, ilk növbədə, yaşadığı dövrü əks etdirməyə, onu "materiallaşdırma"ğa çalışır. Ümumiyyətlə, fəlsəfə, hər şeydən əvvəl, öz mahiyyətini onda göstərir və ifadə edir ki, yeniliklərlə səsləşir, proseslərə adekvat və ləngimədən reaksiya verir, münasibət bildirir. Təsadüfi deyildir ki, tarix boyu bütün görkəmli filosoflar öz dövrləri üçün belə nümunə göstərmiş, yeninin səlis anlamını verməyə və daha "optimal yol" müəyyənləşdirməyə çalışmışlar. O da həqiqətdir ki, bəşəriyyət durduqca onun varlığı və təbiəti, bugünü və gələcəyi ilə əlaqədar bir çox problemlər öz aktuallığını saxlayır, zaman keçdikcə yenidən dəyişmiş şəraitə uyğun şəkildə həllini tələb edir. Beləliklə də, "əbədi", "ənənəvi" problemlər "yeni", "müasir" problemlərə çevrilirlər.

Göründüyü kimi, fəlsəfi yaradıcılıqla məşğul olan hər bir şəxs daim iki qrup problemlərlə - "ənənəvi olaraq müasir olan" və konkret dövrün ortaya çıxartdığı "tam yeni" problemlərlə üzləşir. Söz yox ki, hər kəsin öz prioritetləri olur: biri "daimi problemlər"in, digəri indi, konkret olaraq, əhəmiyyət kəsb edən "yeni problemlər"in tədqiqini aparır. Əlbəttə ki, prioritetlər seçimində zaman-məkan gücü də öz təsirini göstərir və olduqca əhəmiyyətli dərəcədə, xüsusən də, köklü və sürətli dəyişikliklər, transformasiyalar dövründə. Hazırda yaşadığımız təlatüm və dramatizmlərlə zəngin zəmanə bu qəbildəndir. Həm lokal, həm də qlobal miqyasda baş verən hadisələr, cərəyan edən proseslər günbəgün öz idraki "həzmetmə"sini tələb edir - təkcə özləri üçün deyil, insanlar, xalqlar, bəşəriyyət üçün! Çünki idraki həzmetmə və anlama nə qədər gec və ləng həyata keçirilirsə, bir o qədər gələcəyi naməlum, davranışı proqnozlaşdırılmayan və deməli, təhlükətörədici "hesablanmamış məhsullar" dünyanı, cəmiyyətləri, hər bir kəsi qorxu altında, təhdidlər məngənəsində saxlayır, qeyri-müəyyənlik, destruksiya və depressiya ab-havasında şüurların və qəlblərin sarsılmasına səbəb olur.

Azərbaycan Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, görkəmli filosof, akademik Ramiz Mehdiyev "Qlobal inteqrasiya və Azərbaycanda fəlsəfi fikrin yenidən nəzərdən keçirilməsinə dair" olduqca əhəmiyyətli, tənqidi-istiqamətverici xarakterli məqaləsində haqlı olaraq vurğulayır ki, "fəlsəfənin müxtəlif funksiyaları arasında ən mühümlərindən biri onun ictimai inkişafın proqnozlaşdırılmasında metodoloji təməl kimi çıxış etməsi, proqnostik funksiyaya malik olmasıdır" ("Azərbaycan" qəzeti, 5 may 2009-cu il, s. 3). Başqa əsərlərində də vacibliyi qeyd edilən bu funksiya ilə əlaqədar olaraq yazır: "Düşünürəm ki, milli ictimaişünaslıq bu barədə ciddi düşünməli, daha fəal mövqe tutmalı, filosoflarımız milli inkişafımıza aid məsələlərə daha çox diqqət yetirməlidirlər". Ola bilsin ki, müasir dünyanı xaosa sürükləyən səbəblərdən biri də elə bütövlükdə proqnostikanın zəifliyində və gücsüzlüyündədir, müasir fəlsəfənin ictimai praktikadan uzaq düşməsində, özü-özü ilə məşğul olmasındadır. Etiraf edək ki, bu gün, dünya miqyasında fəlsəfə ictimai həyata, proseslərin təşəkkülünə və gedişinə təsiretmə gücünü itirməkdədir, onun indiki bəşəri inkişafdakı iştirakı, sanki epizodik ifadə olunan niyyətlərlə, kövrək ehtimallarla məhdudlaşır, həm lokal, həm də qlobal mənada birləşdirici, inteqrativ, sintezləşdirici rolu və bu əsasda istiqamətverici funksiyası, "söz sahibliyi" ödənilmir. Nəticədə ayrı-ayrı cəmiyyətlərdə, regionlarda, dünyada mövcud olan pərakəndəlik, bir-birini eşitməmək və anlamamaq halları artır, insani münasibətləri qoruyub saxlayan, möhkəmləndirən daxili determinantlar, dəyərlər, hətta indiyə qədər tarixən önəmli əhəmiyyət daşımış pozitiv adət-ənənələr, vərdişlər, davranış nümunələri ortadan çıxır. Bəzən xoşagəlməz bu göstəriciləri, belə vəziyyəti əməlli-başlı bilgiyə, istedada malik olmayan, sürüşkən və cılız əxlaq sahibləri, özlərini "ən müasir insan", "modern adam", "avanqardist şəxs" adlandıraraq, dövrün hökmü, tələbi kimi verməyə çalışırlar, təsirli cavab almadıqda isə Hegel və Marksdan tutmuş Nəriman Nərimanova, Mirzə İbrahimova, Əzizə Cəfərzadəyə kimi - hamını "qılıncdan keçirirlər". Bu "cənablar" bir universal həqiqəti anlamırlar və anlamaq istəmirlər: heç bir tarixi dövr dəyərlərin aşınmasına, insani münasibətlərin, sosial və siyasi institutların tənəzzülünə, qarşıdurma və toqquşmalara, münaqişə və müharibələrə, xoşməramlı ümumi ovqatın və mühitin dağıdılmasına, abır-həyanın, ictimai "ölcü"lərin itirilməsinə ehtiyaclı olmamışdır. Əksinə, hər bir dövr, bəşəri mövcudluq və inkişaf mərhələsi daha geniş və məzmunlu insaniliyə, daxili istiliyə və həmrəyliyə, "ümumi anlama", ölçü və normalara, onların qüdrətinə ehtiyaclı olmuşdur. Bəşəriyyətin öz zəngin və layiqli mövcudluğu naminə "yaxa qurtarmaq" istədiyi mənfur şeyləri onun arzusu, zəruri tələbatı kimi qələmə verməyin özü, ən azı, səhvdir, psevdosavad əlaməti olmaqla yanaşı, insanlığa, bəşəriyyətin halına laqeydlikdir, biganəlik və daşürəklilikdir. Bu tip "postmodernizm" və "postmodernlik" xalqları və ölkələri, bütün dünyanı yalnız fəlakətlərə sürükləyə bilər, tarix bunu dəfələrlə sübut edib və etməkdədir. Ona görə də, fikrimcə, bu gün hər bir kəsin söz demək payı, imkanı onun ağlına, xoş niyyətinə, istedadına mütənasib olmalıdır. "Söz azadlığı"nın hüdudları məsuliyyət və vicdan hissinin, amal və niyyət paklığının sərhədlərini aşmamalıdır. Və yaxşı olar ki, insan bunu özü anlasın, "söz və fikir azadlığı"nı sui-istifadə alətinə çevirməsin və nəticə olaraq, inzibati təsir üsullarına, kənardan senzuraya ehtiyac qalmasın. Yox, əgər bu yoxdursa, kimlərinsə sərsəm, destruktiv hərəkətlərinə, söz demək, nümunə olmaq istəklərinə, elmi, təhsili, mədəniyyəti içindən çürütmək tendensiyalarına nə cəmiyyət özü, nə də dövlət dözməli deyil. Neqativlərə, naqisliklərə dözümlülük, həqiqi demokratiyadan uzaq olduğu qədər də, adekvat anlanılan tolerantlıqdan uzaqdır. Necə olurdu ki, Heydər Əliyev kimi dahi bir şəxsiyyət, məharətli dövlət xadimi, siyasətçi, natiq, diplomat, psixoloq, böyük işlər görmüş insan, əməldə ən istedadlı islahatçı olsa da, bir dəfə də "mən islahatçıyam", "müasirəm" demirdi, qurub-yaratmaqla yanaşı, daim keçmiş tarixə, mədəni irsə, sələflərin təcrübəsinə və xidmətlərinə hörmət-izzətlə yanaşırdı, həssaslıq göstərirdi, qayğılı münasibət aşılayırdı, ancaq bir daşı daş üstə qoymayanlar, heç bir fərqləndirici istedada və qabiliyyətə malik olmayanlar özlərinə "müasirəm", "modernistəm", "islahatçıyam" deməkdən çəkinmirlər?! Nə olar, insan səhv yola düşə bilər, ancaq həqiqətə, düz yola da qayıda bilər və bu, həm vacibdir, həm də mümkündür. Burada isə ən gözəl qaynaq, zəngin məktəb elə Heydər Əliyevin miras qoyduğu idarəetmə fəlsəfəsidir. Düşünməli deyilmi: iti və dərin tənqidi təfəkkürün sahibi olan bu şəxsiyyət bir dəfə də olsun belə, böyük tarixi simaların, elm və mədəniyyət adamlarının ünvanına acı söz, məhvedici fikir söyləməmiş, onların barəsində istehza ilə çıxış etməmişdir. Dahi mütəfəkkir Konfutsi, daha sonralar isə görkəmli dövlət adamı, əvəzolunmaz islahatçı Den Syaopin çox düzgün demişlər: "Böyüyün qarşısında kiçilməyən, bu dünyadan alçalıb gedər!". Məşhur islahatçı Den Syaopinin olduqca dəyərli fikirlərindən birini də xatırlatmaq istərdik: "Keçmiş keçmiş naminə yox, bu gün və gələcək üçün öyrənilməlidir!"; "Müasirliyə qulluqda qədimlikdən istifadə olunmalıdır".

Ümumiyyətlə, XX əsrin iki böyük dövlət xadimlərinin - Den Syaopinin və Heydər Əliyevin idarəetmə fəlsəfələrində, dünyagörüşü sistemlərində maraq doğuran əhəmiyyətli cəhətlər çoxdur. Cəmiyyətin yenidən təşkili və idarə olunmasında, onun əsaslı modernləşdirilməsi və islahatların həyata keçirilməsi praktikasında hər ikisi üçün aşağıdakı zəminlərə riayət edilməsi, onların üzvi surətdə uzlaşması və bir-birini tamamlaması önəmli olmuşdur: milli qürur hissinin və öz xalqının gücünə, böyüklüyünə inamın canlandırılması; tarixi irsə həssaslıq və qayğılı münasibət, mənəvi ənənələrə, sosiomədəni dəyərlərə hörmət və bu sərvətlərdən istifadə etmək qabiliyyəti; izolyasionizmin (təcridolunmanın), qapalılığın yararsızlığının anlanılması, nizamlı açıqlığın qurulması və xaricdən mütərəqqi, faydalı olanın götürülməsi; bəşəri dəyərlərə hörmət və müasirliyə ağıllı cəhd; özünəməxsusluqla bəşəriliyin, milliliklə beynəlmiləlçiliyin vəhdətinə önəm verilməsi; keçmiş sosialist quruculuğu praktikasının tənqidi təhlili və bu praktikaya hörmətlə yanaşı, ondan müsbət olanın götürülməsi; azadlığın insani ləyaqət, şərəflilik, məsuliyyət və vicdan hissi kimi fenomenlərlə uzlaşdırılması; subyektiv-eqoistik siyasi maraqların qətiyyətlə çərçivəyə alınması və məhdudlaşdırılması; siyasi hakimiyyətin daxili vahidliyinin, vəhdətinin təşkili və qorunub saxlanılması; sosial varlığa innovasion-yaradıcı münasibət, islahat proseslərində rasional bilgiyə, elmə və müsbət bəşəri təcrübəyə arxalanmaq, mühüm əhəmiyyətli məsələlərin həllində ciddi siyasi iradənin, qətiliyin və ardıcıl-sistemli tədbirliliyin ortaya qoyulması; milli maraqların həyata keçirilməsi istiqamətində ictimai və beynəlxalq rəyin hazırlanması; iqtisadi, siyasi, geopolitik müstəvidə tarazlaşdırıcı faktorların, "ortaq nöqtələr"in müəyyənləşdirilməsi, onlardan səmərəli istifadə və s.

Göstərdiyimiz bu əsasların hər biri, ayrılıqda və birgə - kompleks halda, xüsusi tədqiqat obyekti kimi çoxdan öyrənilməyə layiq və ehtiyaclı olsa da, indiyə qədər bu vəzifənin mahiyyətinə, əhəmiyyətinə müvafiq səviyyədə işlər görülməmiş, fundamental qoyuluşda və zəruri kontekstlərdə fəlsəfi-konseptual araşdırmalar aparılmamışdır. Bunun məntiqi nəticəsi olaraq, səmərəli, nəzəri-praktiki əhəmiyyət daşıyan təklif-tövsiyələr irəli sürülməmiş, istifadə üçün yararlı təlimatlar, vasitələr hazırlanmamış, təsirli və səmimi təbliğat-təşviqat işi qurulmamışdır. Tarixin belə bir mürəkkəb, dinamik dövründə, sosial zamanın olduqca sürətləndiyi bir vaxtda metanəzəri, inteqrativ bilik, düşüncə və dünyagörüşü-metodoloji zəminlər yaratmağa borclu olan fəlsəfəmizin həddən artıq ləng, ifrat arxayınlıqla tərpənməsi, əlbəttə ki, dözümlü hal deyil. Akademik Ramiz Mehdiyev yuxarıda adını çəkdiyim məqalədə tam haqlı olaraq yazır: "Təəssüflər olsun ki, hələlik müasir fəlsəfə daha çox ənənəvi fəlsəfi baxışlar üzərində qərar tutur. Ona görə də biz fəlsəfənin praqmatik, metodoloji və proqnostik funksiyalarını ümumi dünyagörüşü ilə vəhdətdə inkişaf etdirməliyik". Akademik müasir mərhələdə Azərbaycan fəlsəfə fikrinin qarşısında duran başlıca vəzifələr içərisində mövcud ictimai gerçəkliyin elmi-nəzəri dəyərləndirilməsini prioritet problem kimi göstərərək, demokratik dövlət quruculuğunda Azərbaycan reallığına uyğun konkret modelin formalaşmasının həqiqətə çevrildiyini qeyd edir və tam əsasla vurğulayır ki, yalnız başqa ölkələrin təcrübəsini təqlid etməklə bu uğurları qazanmaq mümkün olmazdı. Onun fikrincə, bu modelin daha da optimallaşdırılması və gələcəyə xidmət etməsi üçün müstəqillik dövründə artıq qət edilmiş quruculuq mərhələsi, qazanılmış təcrübə dərindən və hərtərəfli öyrənilməli, tranzit dövrünü yaşayan ölkələrdə dövlət quruculuğu problemləri müqayisəli surətdə təhlil edilməli, yeni tələb və çağırışlara cavab verən konseptual əsaslar işlənilməlidir. Cənab Ramiz Mehdiyevin tam haqlı qənaətinə görə, bu yolda Azərbaycanda dövlət quruculuğu fəlsəfəsinin ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulmuş prinsiplər üzərində inkişaf etdirilməsi və müstəqillik dövrünün son 16 ilində əldə olunmuş praktiki nailiyyətlərin nəzəri cəhətdən ümumiləşdirilməsi geniş imkanlar açır.

Şübhəsiz ki, təxirəsalınmaz vacib işlərin təşkilində və həyata keçirilməsində başlıca məsuliyyət elmi elitanın üzərinə düşür. Elmin nüfuzunu və statusunu qaldırmaq, aktual problemlər üzrə mövcud potensialı səfərbər etmək, elmi yaradıcılıqda nümunə olmaq, zəruri koordinasiya-əlaqələndirmə şəbəkəsini formalaşdırmaq, ehtiyac olarsa, hansısa qanunverici təşəbbüslə çıxış etmək, hüquqi əsasların yaradılmasını təminatlandırmaq, intellektual resursların formalaşması, səmərəli idarə və istifadə olunması ilə bağlı tədbirlər görmək və s. - bütün bu məsələlərin həllinə elmi elita ilk növbədə cavabdehdir. Elə ona görə də akademik Ramiz Mehdiyev vurğulayır: "Dünya elminin alimə və tədqiqatçıya münasibətdə irəli sürdüyü tələb və standartlara cavab verən milli elmi elitanın formalaşması son dərəcədə vacibdir".

Elitadan söhbət düşmüşkən, fəlsəfə və ümumiyyətlə, ictimai, sosio-humanitar elmlər qarşısında duran bir xüsusi əhəmiyyətli problemə diqqət çəkmək istərdim. Bildiyimiz kimi, fəlsəfənin mühüm bölmələrindən biri praksiologiyadır (yunanca "praktikos" - fəaliyyətli). Onun obyekti olan insan fəaliyyəti vasitəsilə insan varlığının mahiyyətini və təbiətini, şəxsiyyətin özünüifadə və özünütəsdiq xüsusiyyətlərini, onun əqli-ruhi aləmini, maddi və mənəvi istehsala xidmət edən praktikasını, bu praktikanın başqalarının sosiallaşması üçün verdiyi və verə biləcək faydanı daha uğurlu öyrənmək olur. Hər şeydən əlavə, yalnız bu zəmində tarixi şəxsiyyətlərin, vaxtilə elita rolunda fəaliyyət göstərmiş insanların özünü, onların təcrübəsini, qoyduqları irsi dəyərləndirmək (qiymətləndirmək yox, məhz dəyərləndirmək!) olar. Əgər mahiyyət xarakterli keyfiyyətlər lazımınca dəyərləndirilmirsə, onlar insan, bugünkü və gələcək nəsillər üçün sərvətə çevrilə bilmirlər. Bu mənada, bizim fəlsəfə elmi hələ çox işlər görməlidir. Nadir şəxsiyyətlər fenomeni yalnız tarixin və yaxud psixologiyanın predmeti deyil, burada fəlsəfə tarixi, sosial fəlsəfə, aksiologiya, siyasi fəlsəfə, mədəniyyətşünaslıq üzrə mütəxəssislər öz töhfələrini verməyə borcludurlar.

Müasir zəmanəmizə bu əlamətlər xasdır: dünya ciddi surətdə tarazlığını itirib və qaneedici yeni "davranış kodeksi"nin yoxluğundan əziyyət çəkməkdədir; total xarakterli qlobal maliyyə-iqtisadi böhran, onun davamı olaraq sosial və siyasi gərginliyin artması da buna əyani sübutdur. Həm ayrıca götürülmüş cəmiyyətlər daxilində, həm də ümumdünya miqyasında görünməmiş qütbləşmə, kəskin təbəqələşmə dərinləşmiş və dərinləşməkdə davam etməkdədir. Bu şəraitdə müasir insan "sarsılmış şüur" sindromu ilə yaşamağa vadar edilir, onun sosial özgələşməsi isə qarşısıalınmaz prosesə çevrilir.

Razılaşmalıyıq ki, indiki təbəddülatlar olduqca qeyri-adi, sarsıdıcı xarakter daşıyırlar, sanki dünyanın özü qabarıq surətdə bölünmüş, parçalanmışdır. Amma hər tərəfdə qloballaşmadan, inteqrasiyadan, universallaşmadan söhbət gedir. Bəli, bir tərəfdən müasir dünyanın yeni mövcudluq forması kimi çıxış edən qloballaşma öz möhtəşəm gücünü göstərir, hətta bəzi dairələr tərəfindən milli identiklik sərhədləri pozularaq mədəniyyətlərin homogenləşməsinə gizli və açıq-aşkar cəhdlər edilir, digər tərəfdən bəşəri universium daxilində indiyə qədər görünməmiş qarşıdurma, fərqləndirmə, fəlsəfi anlaşmaların və siyasi yanaşmaların toqquşması baş verir. O səviyyədə ki, bir sıra alimlər, siyasətşünaslar artıq sivilizasiyaların toqquşmasından danışırlar. Bəlkə də elə bu sivilizasiyalararası toqquşmanın təzahürüdür ki, Şimali Amerika sivilizasiyasının, Qərbin bəzi söz və səlahiyyət sahibləri islam sivilizasiyasını etnik və dini komponentlərdən, milli adət-ənənələrdən, mədəniyyət sütunlarından, hətta doğma dildən uzaqlaşdırmaq, azad etmək cəhdindədirlər, çünki bu fenomenlər milli identikliyin mənbəyidir. Ancaq xoşbəxtlikdən, bu eqoist, mənfur, supermaterialist proyektə qarşı, yəni, milli simasızlaşdırma vasitəsilə islam Şərqinə məxsus sərvətlərə sahib olmaq cəhdinə qarşı bir islam aləmində yox, Qərbin özündə də güclü müqavimət müşahidə olunmaqdadır - müqavimət müxtəlifliyinə və səbəblərinə baxmayaraq! Bir çox görkəmli alimlərin, Nobel mükafatı laureatlarının son zamanlar nümayiş etdirdikləri mövqe də bu faktı təsdiqləməkdədir. Dünyada baş verən qlobal transformasiyaların mühüm bir keyfiyyət xüsusiyyəti də məhz bundadır - yəni, yeni müstəvidə və yeni mənada, məzmunda Şərlə Xeyir arasında gedən mübarizədə. Bu toqquşma, demək olar ki, bütün digər lokal və regional münaqişələri, hadisə və prosesləri, o cümlədən Qarabağ konfliktini, onun durumunu, gedişini və həll olunmasını determinə edir, az ya çox dərəcədə səbəbləndirir və səciyyələndirir.

Bir çox tanınmış mütəxəssislərin haqlı olaraq söylədikləri kimi, Xeyir və Şər arasında mübarizə yalnız Şimali Amerika sivilizasiyası və islam sivilizasiyası arasındakı toqquşma ilə məhdudlaşmır. Bəşəriyyət, onların fikrincə, bütövlükdə bir vahid sivilizasiya olaraq, panamerikan sivilizasiyasına qarşı dayanmışdır. Məsələn, Nikolas Hagger yazır: "Biz iki sivilizasiyanın toqquşması dövründə - ekspansionist inkişaf mərhələsini yaşayan və dünya hökmranlığına can atan ABŞ-ın başladığı müharibə dövründə yaşayırıq. Bu müharibə terrora qarşı mübarizə adı almışdır. Yaxın zamanlarda yaranmış və yaxud yaranan bloklar və parçalanmış dövlətlər bu aqressiv siyasət çərçivəsində baxılmalıdır. Bunlar altruist məqsədlər üçün deyil, şəxsi maraqlar naminə yaradılır. Nə qədər ki Birləşmiş Ştatlar öz inkişafının güclü, ekspansionist mərhələsindədir, qlobalist cəhdlər bu dövlətin personallaşmış maraqlarını ifadə edir, hərçənd ki, mahiyyət bütün bəşəriyyətin rifahı haqqında sözlərlə pərdələnir" (Xaqqer N. Sindikat. İstoriə qrəduheqo mirovoqo pravitelğstva. M., 2008, s. 526).

Bu gün fəlsəfə məhz belə bir ümumi fonda öz missiyasını daşımaq zərurətindədir. Onun universal, metanəzəri xarakterli elm olduğunu nəzərə alsaq, bu ümumi mənzərənin, yaşanan dövrün ziddiyyətlərinin, tələb və xüsusiyyətlərinin fəlsəfi tədqiqatlarda və araşdırmalar üçün mühüm rol oynadığı daha da aydın olar. Söhbət yalnız zəmanənin mürəkkəbliyinə, qloballaşmanın çağırışlarına həssaslıqdan getmir, bu, necə deyərlər, öz yerində, əsas məqsəd və başlıca vəzifələr ondan ibarətdir ki, nəzəri və praktiki həllini tələb edən ciddi problemlərin müqabilində adekvat kateqorial-instrumental aparat, paradiqmal baza, qnoseoloji-metodoloji zəminlər, hətta, zərurət olduqda, yeni leksika və prosedurlar yaradılsın. Bu mənada, bir sıra alimlərin "fəlsəfənin yeni layihəsi" haqqında fikirləri ilə razılaşmaq olar.

Belə olduqda, aydındır ki, fəlsəfə elmimiz və filosoflarımız daha yaxından işə girişməli, biganə və passiv müşahidəçidən fəal iştirakçıya çevrilməli, taleyüklü problemlərin həllinə öz töhfələrini verməlidirlər. Ən azı ona görə ki, həlli vacib olan ciddi problemlər yalnız siyasətin və siyasətçilərin inhisarına verilə bilməz. Əks halda, nəinki ictimai şüurda, intellektual sahədə geriləmə və deqradasiya baş alıb gedər, konkret-praktiki işlərin, milli və dövlət əhəmiyyətli məsələlərin həll olunub reallaşmasında da ağır itkilərlə üzləşərik.

Bütün çətinliklərə baxmayaraq, filosoflarımızın başlıca məqsədi Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyətinin, ictimai-fəlsəfi fikrinin tarixinə, fəlsəfə, politologiya, sosiologiya və sosial psixologiya elmlərinin aktual problemlərinə dair geniş araşdırmalar aparmaq, yeni tələblərə cavab verən qnoseoloji zəminlərin, metodoloji yanaşmaların işlənib hazırlanması olmalıdır. Xüsusi diqqət Azərbaycanın yeniləşən dünyada bir müstəqil ölkə kimi milli maraq və prioritetlərinin gözlənilməsi, cəmiyyətimizin demokratik prinsip və normalar əsasında təşkilatlanması və idarə olunması, insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi, şəxsiyyətin sosiallaşması məsələlərinə, hüquqi dövlətin əsas əlamətlərini özündə uzlaşdıran milli dövlət və dövlətçilik problemlərinə yetirilməlidir. Bu diqqətin təzahürü olaraq, milli ideya və milli ideologiya, azərbaycançılıq, ideya-siyasi və sosial fəlsəfi cərəyanların cəmiyyətimizin inkişafında rolu, siyasi institutların demokratikləşməsi və effektivliyi, sosial institutların funksional kamilliyi, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması və sosial idarəetmənin optimallaşdırılması, gender münasibətlərinin tənzimlənməsi kimi problemlərin öyrənilməsinə önəm verilməli, zəruri hallarda yeni, qeyri-ənənəvi metodologiyalardan, təsəvvürlər sistemindən istifadə olunmalıdır.

Bəsit şərhçilik, sitatçılıq, subyektiv tərəflilik, zamanın sınağından çıxmayan konsept və yanaşmalara meyillilik aradan götürülməlidir. Ən başlıcası odur ki, fəlsəfi təfəkkür tərzində və üslubunda yeniləşmə, mülahizələrdə obyektivlik, etibarlı əsaslandırma və elmi plüralizm prinsipləri rəhbər tutulsun. Nəticədə fəlsəfi fikrin dinamikası həyatın ümumi inkişaf sürəti ilə ayaqlaşar, mühüm əhəmiyyətli sosial-siyasi, iqtisadi, geosiyasi və mənəvi hadisələr, proses və faktlar lazımınca qiymətləndirilər və dəyərləndirilər, vacib ümumiləşdirmələr aparılar. Beləliklə, həm fəlsəfə elminin cəmiyyətdə rolu güclənər, onun idraki, proqnostik, aksioloji, metodoloji funksiyaları həyata keçirilər, həm də cəmiyyətimizə lazımi töhfə verilər, dövrün tələblərindən doğan sifarişlər ödənilər. Yekunda isə xoşagəlməz, təhlükəli hal - həyat və fəlsəfə arasında uçurum aradan götürülür. Danılmaz həqiqətdir ki, gerçəkliyin kəsərli idraki silahı rolunu daşımayan, uydurma, sxolastik mülahizələrin, yersiz stereotiplərin şərhi ilə əlləşən "fəlsəfə" yeniləşən cəmiyyətimizin həyat fəlsəfəsi ola bilməz.

Fəlsəfi təlimlər həmişə şəxsi yaradıcılıq formasında üzə çıxıb. Fəlsəfə- filosofun işindən çox onun həyatının özüdür, dünyanın dərk olunmasında və dəyişdirilməsində şəxsi iştirakıdır. Ancaq çox təəssüflər olsun ki, indinin özündə də fəlsəfi yaradıcılıqda elmi-şəxsi yanaşma lazımınca dəyərləndirilmir. Hətta çox zaman elmi yazılarda "mən" sözünün işlənməsi qəbahət sayılır və yerli-yersiz "biz hesab edirik", "bizim fikrimizcə" kimi ifadələr fəlsəfəmizin simasızlaşdırılmasına səbəb olur. "Mən"dən qaçma üsulunu mütləqləşdirməklə təhlükəli anonimliyə yol açılmırmı? Anonimlik olan yerdə isə məsuliyyət və vicdan hissi zəifləyir, çünki kütləyə sığınmaq sindromu yaranır. Ümumi yaradıcılıq o dərəcədə əhəmiyyətlidir ki, ayrı-ayrı fərdi yaradıcılıqların çiçəklənməsinə, vüsət tapmasına yol açır. Ayrılıqda Sokrat, Platon, Aristotel, Demokrit, Bəhmənyar, Urməvi, Tusi yaradıcılığı olmasaydı, bu gün qədim yunan fəlsəfəsinin və ya orta əsr Azərbaycan peripatetizminin ümumi çəkisindən bəlkə heç danışılmazdı. Yaxud klassik alman fəlsəfəsi o dərəcədə və o çəkidə dəyərlidir ki, Kant, Hegel, Fixte, Şellinq, Feyerbax kimi istedadların misilsiz şəxsi yaradıcılıq nümunələri olub. Bu həqiqət bizi dərindən düşündürməli, təfəkkür və ruhun, əməl və hərəkətin intibahını alovlandırmalıdır. XXI əsrdə yaşayıb-yaradan doğma Azərbaycanımızın müqəddəratını daha da möhtəşəm, parlaq etmək istəyiriksə, hər birimiz "ümumi"yə fərdi töhfə verməliyik; çalışmalıyıq ki, Sədi Şirazi demişkən, bu dünyadan köçəndə xəcalətli getməyək.

Əbülhəsən Abbasov,

AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya

və Hüquq İnstitutunun şöbə

müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru,

professor, Rusiya Pyotr

Akademiyasının müxbir üzvü

Azərbaycan.-2009.-7 iyun.-S.5.