Regional mərkəzlərin yaradılması bölgələrin inkişafında həlledici şərtlərdən ola bilər

Düzgün şəhərlər sisteminin yaranması hər bir ölkə daxilində məhsuldar qüvvələrin səmərəli ərazi inkişaf nisbətinin təmin edilməsində müstəsnalıq kəsb edir. Öz mürəkkəbliyi və çoxcəhətliyi ilə seçilən bu sistem əsasən inkişaf etmiş ölkələrin sosial-iqtisadi və mədəni həyatında insan yaşayışı üçün zəruri tarazlıq mühitini yaradır. Məlumdur ki, çağdaş zəmanəmizdə maddi istehsal sahələrinin, xüsusən sənayenin, nəqliyyatın, tikintinin, xidmət və əsas mədəni-sosial sferanın tərkib hissəsində mühüm yer tutan və yerli şəraitə münasib müxtəlif şəhərlər inkişaf edir. Bu da ümumi qarşılıqlı əlaqələr zəminində cəmiyyətin inkişafı və bütün əsas həyat tələblərinə uyğun olaraq onların hər biri üçün müəyyən edilmiş funksiyaların yerinə yetirilməsini təmin edir. Bu halda iqtisadiyyatın və mədəni xidmətin bütün mühüm sahələrinin, paytaxt şəhərində əhalinin həddən artıq sıxlığının yaranmasının qarşısı alınır və bununla da onun ölkə daxilində məqsədəuyğun tarazlı məskunlaşması təmin olunur.

Sovetlər birliyi zamanında Azərbaycanda həyatın bütün sahələrində olduğu kimi, şəhərlərin inkişafında da ən parlaq səhifələrdən biri keçən əsrin 70-80-ci illərində ulu öndər Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərliyi dövrü olmuşdur. Ümummilli lider həmin dövrdə müəyyən etdiyi strategiyaya uyğun olaraq respublikanı hərtərəfli yüksəliş yoluna çıxarmışdır. Azərbaycanın sosial-iqtisadi tərəqqisinin XIX əsrin ortalarından başlanan inkişafında ilk dəfə olaraq iqtisadi həyatın bütün tərəflərini əhatə edən kompleks artımın əsası qoyulmuşdur. Bu dolğun inkişafın mühüm tərkib hissəsi olan məhsuldar qüvvələrin yerli şəraitə və imkanlara müvafiq olaraq regionlarda tarazlı inkişaf səviyyəsinin təmin edilməsi də ön plana çəkilmiş, respublikanın ümumi yüksəliş məcrasında şəhərlərin inkişafında böyük dönüş yaranmışdır. Hər şeydən əvvəl onların sayı keçən əsrin 60-cı illərinin əvvəlinə nisbətən 1,4 dəfə artaraq 1985-ci ildə 65-ə çatmışdır. Sovetlər birliyindən sonrakı illərdə isə respublikanın idarəolunmasının səriştəsiz rəhbərlərin əlinə keçməsi nəticəsində ölkə iqtisadiyyatı xeyli zəifləsə də, əvvəlki vüsətli yüksəlişin təsiri altında şəhərlərin sayı 69-a qalxmışdır. Bu dövrdə əhalinin sayı 5-50 min arasında olan şəhərlərin əhalisi 1962-ci ildəki 14 mindən 1991-ci ildə 24 minə qədər artmışdır.

Bakı da daxil olmaqla, əhalinin xeyli sıx cəmləşdiyi Abşeron iqtisadi rayonunun hüdudlarından kənarda yerləşən başqa ərazilərdə məhəlli mədəni-iqtisadi mərkəzlər (əyalət paytaxtları) rolunu oynayan şəhərlərin formalaşması xeyli sürətlənmişdi. Artıq bu rayonlarda 1991-ci ildə bir böyük (Gəncə şəhəri) və əhalinin sayı 50 mindən 100 min nəfərə qədər olan 5 orta şəhər (Mingəçevir, Naxçıvan, Şəki, Əli Bayramlı (indiki Şirvan), Xankəndi mövcud idi. Bu şəhərlər müvafiq iqtisadi rayonların hərtərəfli inkişafına güclü təkan verməklə bərabər, onlarda baş verən yüksək təbii artım nəticəsində çoxalan əhalinin əsasən ərazinin özündə məskunlaşmasına əlverişli şərait yaranmışdı.

Keçid mərhələsindəki çətinliklər, təbii ki, şəhərlərin inkişafında mənfi əlamətlərlə özünü qabarıq şəkildə büruzə verməyə başladı. Digər tərəfdən, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində respublikanın bir neçə şəhəri işğal olundu və dağıdıldı, başqa şəhərlərin də inkişaf nizamı pozuldu. Xoşbəxtlikdən Azərbaycan cəmiyyəti müstəqillik illərində hərc-mərclik və xaos mühitində çox az yaşadı. Qısa müddət ərzində siyasi hakimiyyət yenidən görkəmli dövlət xadimi, böyük vətənpərvər və zəngin həyat təcrübəsi olan ümummilli lider Heydər Əliyevə etibar edildi və ölkənin bütün potensialı milli mənafelərin qorunması məqsədinə yönəldildi. Ulu öndərin gərgin səyləri ilə beynəlxalq əhəmiyyətli "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması, bazar istehsal münasibətlərinin bərqərar edilməsi, ölkənin hərtərəfli tərəqqisi naminə milli sahibkarlığa geniş meydan verilməsi, torpaq islahatları nəticəsində kənd təsərrüfatının təşkilinin və inkişafının səmərəliyinin daha da yüksəldilməsi şəhərlərin vaxtilə əsası qoyulmuş təbii artımını davam etdirməyə şərait yaratdı.

Əzəmətli neft strategiyasının tərkib hissəsi olan çoxşaxəli boru kəmərlərinin tikilib başa çatdırılması hesabına respublikamız zəngin karbohidrogen ehtiyatları ilə dünya bazarlarına daha geniş miqyasda çıxdı. Qarşıda duran vəzifələrin Prezident İlham Əliyev tərəfindən böyük miqyasda və cəsarətlə davam etdirilməsi nəticəsində şəhərlər sisteminin formalaşması daha məqsədyönlü məcraya salındı. Cəmi 5 ildə əsasən regionlarda 766 min yeni iş yerinin açılması, bütün zəruri infrastruktur şəbəkəsinin yaradılması həlledici əhəmiyyətə malik oldu. Dövlət müstəqilliyinin əldə edilməsindən sonra respublikada daha 3 yeni orta şəhər meydana gələrək ümumi say 77-yə çatdı. Qabaqcıl dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, regionların sosial-iqtisadi və mədəni inkişafında əhalinin sayı 50 mindən başlayaraq 250-300 min nəfərə qədər artan, hər cəhətdən əlverişli inkişaf şəraitinə malik olan orta və böyük şəhərlər mütərəqqi yeniliklər daşıyıcısı kimi ərazinin səmərəli mənimsənilməsində, əhalinin düzgün yerləşdirilməsində, onun məqsədəuyğun təbii artımının tənzimlənməsində həlledici rol oynayır. Sürətli inkişafla əlaqədar indi Azərbaycanda belə mərkəzlər formalaşır. 2008-ci ildə belə şəhərlərin sayı 8-ə çatmışdı. Bundan başqa, hazırda əhalisi 35-40 min arasında olan və sürətlə böyüyən digər 7 şəhər mövcuddur. Hərtərəfli inkişafla əlaqədar onların daha geniş miqyasda həyata keçirdikləri sosial-iqtisadi və mədəni funksiyaları respublikanın paytaxtında əhalinin həddən artıq sıxlığını xeyli azalda bilər və bu, artıq özünü göstərməkdədir. Məsələn, 1960-cı illərin əvvəllərinə nisbətən Bakının respublikanın şəhərlərində əhalinin sayına görə xüsusi çəkisi 58-dən 48 faizə qədər enmişdir. Həm də əlamətdardır ki, son zamanlar Abşeronda əhali əsasən təbii artım hesabına çoxalır.

Ümumiyyətlə, orta və böyük şəhərlərin vahid ərazi daxilində mövcudluğunun mahiyyəti və əhəmiyyəti nədən ibarətdir?

Məlumdur ki, dünyanın qabaqcıl və sivil dövlətlərinin ayrı-ayrı böyük və orta region şəhərlərinin təsiri altında bütün ətraf yaşayış yerlərini əhatə edən səmərəli məhəlli sosial-iqtisadi ərazi sistemlərinin yaranması müasir inkişafın tələbidir. Ölkənin ümumi tərəqqisinin əsasını təşkil edən bu ərazi-təsərrüfat hissələri istehsalın müxtəlif sahələrinin hərtərəfli inkişafında, əhalinin ümumi səviyyəsinin yüksəldilməsində və maddi rifahının yaxşılaşdırılmasında, insanların müasir ideyalarla maariflənməsində, onların dünyagörüşünün genişlənməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Bütün qabaqcıl dünya ölkələrinin həyatında baş verən bu zəruri prosesi Azərbaycan da keçir. Ölkə ərazisinin özünəməxsusluğu və onun səciyyəvi cəhətləri formalaşan bu ərazi sistemlərinin respublika üçün vacibliyini xüsusilə ortaya qoyur. Azərbaycan kiçik əraziyə malik olsa da, onun bütün regionları əhalinin məskunlaşması üçün kifayət qədər əlverişli şəraitə malikdir. Azərbaycan eyni zamanda əhalinin nisbətən yüksək təbii artımı ilə səciyyələnən ölkədir. Hələ keçən əsrin 80-ci illərinin ortalarında respublika əhalisinin 6-6,5 milyon nəfərə qədər olduğu bir dövrdə onun orta illik təbii artımı 120-130 min, bəzi hallarda isə daha çox olmuşdur. İndi müharibə şəraitində olan ölkəmizdə əhalinin təbii artımı təxminən ildə 100 min nəfərə bərabərdir. Ehtimal etmək olar ki, respublikada hər 7-8 ildən bir təxminən əhali 1 milyon nəfərə qədər artacaq. Artan əhalinin hətta bir hissəsinin daha münasib sosial-iqtisadi şəraitə malik paytaxtda və Bakıətrafı qəsəbələrdə məskunlaşması isə respublika üçün ciddi problemlər yarada bilər. Bu baxımdan dövlət investisiyası, eləcə də özəl şirkətlərin, sahibkarların fəaliyyəti elə məqsədəuyğun istiqamətə yönəldilməlidir ki, Bakı və Abşeron iqtisadi rayonundakı həyat şəraiti başqa ərazilərdə də yaransın və bu prosesin gedişi xeyli sürətləndirilsin. Prezident İlham Əliyevin 11 fevral 2004-cü il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş regionların sosial-iqtisadi inkişafı (2004-2008-ci illər) dövlət proqramı əsasında son 5 ildə bu sahədə möhtəşəm tədbirlər həyata keçirilmişdir. Ölkə üçün həlledici işləri daha miqyaslı səviyyədə davam etdirməkdən ötrü isə 2009-2013-cü illəri əhatə edən yeni regional sosial-iqtisadi inkişaf proqramı qəbul olunmuşdur. Bu proqramın əsas məqsədləri fərmanın giriş hissəsində geniş şərh edilmişdir. Regionların mövcud potensialından daha səmərəli istifadə etməklə yerlərdə sənaye sahələrinin və kənd təsərrüfatının inkişafını sürətləndirmək, bu işdə sahibkarlara dəstək olmaq, əhalinin yaşayış səviyyəsini yaxşılaşdırmaqla yoxsulluq probleminin həllinə nail olmaq və ölkəni iqtisadi cəhətdən hərtərəfli inkişaf etdirmək bu gün də dövlətin qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir. Ona görə də ölkədə iqtisadiyyatın diversifikasiyasına və onun dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiyasına, infrastruktur və kommunal xidmətlərin səviyyəsinin daha da yaxşılaşdırılmasına, əhalinin həyat səviyyəsinin davamlı olaraq yüksəldilməsinə nail olmaq kimi əsas məqsədlər yeni proqramda qarşıya qoyulmuşdur.

Təbii ki, regionların sosial-iqtisadi inkişafına göstərilən bu böyük qayğının şəhərlərin də böyüməsinə təsiri əvvəlki illərə nisbətən daha güclü olacaq və onlar, öz növbəsində, genişlənən funksiyaları ilə regionlarda məhsuldar qüvvələrin səmərəli ərazi nisbətlərinin yaranmasına böyük təsir göstərəcək. Regionlarda böyük və orta şəhərlər timsalında (onları şərti olaraq regional mərkəzlər adlandırmaq olar) ərazinin əsas mədəni-iqtisadi mərkəzi kimi təyinatlarına uyğun olaraq istehsalın, xüsusən sənayenin çoxşaxəli mühüm sahələri yüksək səviyyədə inkişaf etdirilməlidir. Bunun üçün respublika və ümumregion təyinatlı müəssisələr yalnız həmin şəhərlərdə cəmləşməlidir. Həmçinin burada əhalinin mənəvi tələbatını ödəyən, insan həyatını zənginləşdirən müəssisələr, yeni tələbatdan irəli gələn elmi-tədqiqat institutları, habelə ali məktəblər də olmalıdır. Ətraf şəhərlərdə və başqa kiçik yaşayış məntəqələrində isə bilavasitə yerli tələbata xidmət edən müəssisələr yaradılmalıdır. Ancaq bu halda əhalinin əsasən regionların özündə yaşamaq şəraiti yarana bilər. Bu mərkəzlərin mühüm üstünlüklərindən biri də ondan ibarətdir ki, onlarda həm kişi, həm də qadınlar öz peşələrinə və ixtisaslarına, eləcə də arzularına münasib iş yerləri tapa və müasir inkişafın bütün imkanlarından bəhrələnmək imkanı qazanarlar. Çağdaş zəmanəmizdə nəqliyyat vasitələrinin bolluğu və yollar şəbəkəsinin şaxəli inkişafı imkan verir ki, region əhalisinin müxtəlif təbəqələri bu mərkəzlərin iş yerlərindən və xidmət sahələrindən çətinlik çəkmədən istifadə etsin. Böyük və orta şəhərlərin regionların sosial-iqtisadi inkişafında müstəsna rolunu qiymətləndirən ölkə başçısı İlham Əliyev 23 sentyabr 2008-ci ildə Gəncə ictimaiyyəti qarşısındakı çıxışında demişdir: "Artıq deyə bilərəm ki, Gəncə regional müstəvidə öz yerini tutan bir şəhərdir. Burada istənilən regional paytaxta xas olan bütün şərait var. Bəlkə bəzi hallarda daha da yuxarı səviyyədədir".

Geniş tərəqqi yoluna qədəm qoymuş bütün dövlətlər həmahəng inkişafın zəruri tələbi kimi regionlarda məhsuldar qüvvələrin tarazlı yüksəlişinə həmişə xüsusi diqqət yetirmişlər. Müxtəlif ölkələr bu problemin yerli şəraitə uyğun özünəməxsus imkanlarından istifadə etmişlər. Hətta bir sıra ölkələrdə kəskin şəkildə özünü büruzə verən bu problemin inzibati qaydada həllinə cəhd göstərmişlər. Lakin bu, gözlənilən nəticəni verməmişdir. Məsələn, hələ keçən əsrin 30-cu illərində Moskva şəhərinin həddən artıq böyüməsinin qarşısını almaq məqsədilə dövlətin qərarı əsasında paytaxtdan 25 iri sənaye müəssisəsinin çıxarılması planlaşdırılsa da, bu iş baş tutmamış, əksinə, Moskva əhalisi artmaqda davam etmişdir. Faktlar göstərir ki, dünyanın əksər ölkələrində tamamilə düzgün olaraq ərazinin müxtəlif hissələrində müxtəlif zəruri infrastruktur və istehsal sahələrini genişləndirməklə (indi Azərbaycanda olduğu kimi) onların sosial-iqtisadi və mədəni inkişafının qarşısında duran vəzifələr uğurla həll oluna bilər. Bu gün həmin ölkələrin müxtəlif regionlarında inkişaf edən əyalət paytaxtlarının təsiri altında müvafiq ərazi hissələrinin ümumi həyat tərzinin səmərəli və həmahəng yüksəlişi göz qabağındadır.

Tərəqqinin hazırkı yüksək mərhələsində respublikanın əyalət mərkəzləri sırasına Gəncədən başqa Qazax, Yevlax, Mingəçevir, Ağdam, Xankəndi, Lənkəran, İmişli, Salyan, Şirvan, Xaçmaz, Şamaxı və Naxçıvan şəhərlərini aid etmək olar. Böyük və orta şəhərlərin sürətli artımı bütünlüklə respublikanın və onun regionlarının heç zaman görünməmiş tərəqqisinin ifadəsidir. Məlumdur ki, müxtəlif təbii sərvətlərlə və başqa imkanlarla xeyli zəngin olan Azərbaycan uzun müddət onlardan milli mənafelər naminə səmərəli istifadə etmək üçün nə sərbəst hərəkət etmək ixtiyarına, nə də lazımi maliyyə vəsaitlərinə malik olmuşdur. Yalnız müstəqillik əldə etdikdən sonra bu imkan qazanılmışdır. Özü də Azərbaycan dövlət müstəqilliyinə nail olduqdan sonra ölkənin tərəqqisi üçün heç zaman qısa vaxt ərzində indiki qədər sərmayə qoymaq iqtidarında olmamışdır. Məsələn, təkcə cənab İlham Əliyevin Prezident olduğu birinci müddətdə ölkə iqtisadiyyatına 44 milyard dollar sərmayə qoyulmuşdur ki, bu da bütün müstəqillik dövründə həmin məqsəd üçün sərf olunan xərclərin 77 faizini təşkil edir. Bunun nəticəsidir ki, son zamanlar neft amilinin güclü təsiri ilə (2008-ci ildə 44,5 milyon ton neft, 22,8 milyard kubmetr qaz istehsal edilmişdir) sosial-iqtisadi sahənin yüksək inkişafı (bu müddət ərzində ümumi daxili məhsul 2,7 dəfə, bir o qədər də sənaye istehsalı artmışdır), milli sahibkarlığın fəaliyyətinin böyük miqyasda genişləndirilməsi (2007-ci ildə ölkənin müxtəlif ərazi hissələrində 79 minə qədər hüquqi və 259 mindən çox fiziki təsərrüfat subyekti fəaliyyət göstərir), qeyri-neft sektorunun sürəti və onun sahə quruluşunun xeyli şaxələnməsi (ÜDM-in həcmində son 15 ildə qeyri-neft sektorunun xüsusi çəkisi 1,8 dəfə artmışdır), əhalinin məşğulluq səviyyəsinin yaxşılaşdırılması (vəd edilən 600 min əvəzinə 2003-2008-ci illərdə 766 min yeni iş yerinin açılması), Azərbaycanda yoxsulluğun kəskin surətdə azaldılması, insanların maddi rifah halının müntəzəm artması ölkə daxilində əhalinin bərabər yerləşdirilməsi meylini gücləndirmişdir. Bu da təbii olaraq böyük və orta şəhərlərin tez bir zamanda formalaşma imkanlarını artırır.

Nisbətən kiçik və yığcam əraziyə malik Azərbaycanın hər yerində insanların ümumi yaşayış və həyat fəaliyyəti üçün münasib olan, respublika iqtisadiyyatının tərkib hissəsini təşkil edən ayrı-ayrı regionların sərvət və başqa imkanlarına əsaslanan geniş tərkibli ərazi istehsal kompleksinin böyük və orta şəhərlərin təsiri dairəsində təşəkkülü, ölkə daxilində məhsuldar qüvvələrin məqsədəuyğun yerləşməsi zamanın tələbidir. Bu gün yüksək sürətlə inkişaf edən Azərbaycan iqtisadi mühitində bu proses xeyli müvəffəqiyyətlə aparılır. Artıq Bakı da daxil olmaqla, Abşeron iqtisadi rayonunun hüdudlarından kənarda yerləşən hər bir başqa iqtisadi rayonun özünəməxsus istehsal inkişaf istiqaməti və sahə quruluşu formalaşmış, aparıcı şəhərlərin artım sürəti xeyli yüksəlmişdir.

Beləliklə, tam əminliklə demək olar ki, dünyanın qabaqcıl ölkələrinə xas olan sahmanlı və tarazlı sosial-iqtisadi ərazi inkişaf mərhələsi tezliklə Azərbaycanda da yaranacaq və müxtəlif rayonlardan paytaxta əhali axını öz təbii məcrasına düşəcək.

Asəf Nadirov,

əməkdar elm xadimi, akademik

Azərbaycan.-2009.-10iyun.-S.4.