Bazar iqtisadiyyatı
mexanizminin təməl prinsiplərindən biri də biznes əmək
bazarı və təhsil xidmətidir. Onlar arasında harmoniya
iqtisadi tərəqqinin vacib şərtidir. Lakin reallıq
göstərir ki, keçid iqtisadiyyatı dövrünü
yaşayan ölkələrdə ali təhsil müəyyən
dərəcədə qapalı xarakter daşıyır və
onun əmək bazarı ilə qarşılıqlı əlaqəsi
zəifdir. Bu, özünü ali təhsil müəssisələri
məzunlarının aldıqları ixtisasa uyğun işədüzəlmə
göstəricilərinin aşağı olmasında,
onların ixtisas nomenklaturalarının biznesin tələblərinə
uyğun gəlməməsində və s. məsələlərdə
büruzə verir.
Müasir biznes
çevik və dinamikdir, o, işaxtaranlar qarşısında
yeni tələblər qoyur. İşaxtaranların ixtisası
biznesin tələblərinə uyğun olmalıdır, onlar
öz ixtisaslarını daim artırmağa, qeyri-müəyyən
anlarda fəaliyyət göstərməyə, müstəqil
qərar verməyə hazır olmalıdırlar.
İşəgötürənlərin
müasir şəraitdə mütəxəssislərə tələbi
fundamental "bilik" termini rakursundan daha çox
"bacarmaq", "qabiliyyət", "hazır olmaq"
terminlərinin əks etdirdiyi fəaliyyət üsuluna yönəlmişdir.
Söhbət özünün iş keyfiyyəti və vərdişləri
ilə yüksək nəticələr əldə edə bilən
mütəxəssislərdən gedir. Amma müşahidələr
göstərir ki, işəgötürənlərin
ehtiyacları və iş yerlərinə iddiaçılar
qarşısında qoyduqları tələb ilə ali təhsil
müəssisələrində mütəxəssis
hazırlığının keyfiyyəti arasında disbalans
mövcuddur.
Keçid
iqtisadiyyatlı ölkələrdə özünü
göstərən bu vəziyyət Azərbaycana da xasdır. Odur
ki, ölkənin ali təhsil sisteminin Avropa təhsil məkanına
inteqrasiyasını sürətləndirmək və prosesin səmərəliyini
təmin etmək, ali təhsilin məzmununu Bolonya tələblərinə
uyğun qurmaq, iqtisadiyyatın inkişaf istiqamətlərinə
müvafiq olaraq yüksək hazırlığa malik kadrlara tələbatı
ödəmək məqsədilə Prezident İlham Əliyev
22 may 2009-cu il tarixində "2009-2013-cü illərdə Azərbaycan
Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə
Dövlət Proqramı"nı təsdiq etmişdir. Proqramda
qarşıya qoyulan məqsəd və vəzifələr Azərbaycan
ali təhsilinin inkişafında əsaslı keyfiyyət dəyişmələrinə
zəmin yaradır. Dövlət Proqramı Azərbaycanda ali təhsil
müəssisələri, biznes və cəmiyyətin vəhdət
halında birgə fəaliyyətinin daha yeni və daha
yüksək formasını tələb edir və dövlətin
milli inkişaf siyasətinin əsas istiqamətlərindən
biridir. Onun başlıca məqsədi belə fikir
yürütməyə əsas verir ki, təhsilin, xüsusilə
də ali təhsilin islahatı Azərbaycanda iqtisadi və
sosial inkişafı informasiya cəmiyyətinin tələblərinə
uyğun təmin etməlidir.
Dövlət Proqramı
peşə hazırlığının bir çox
inkişaf istiqamətlərini - ali təhsil
ixtisaslarının Avropa ixtisas təsnifatına və əmək
bazarının tələblərinə
uyğunlaşdırılmasını, ali təhsil müəssisələrinin
akkreditasiya və reytinqini, tələbələrin biliyinin
qiymətləndirilməsi sisteminin yaradılmasını, əlavə
peşə hazırlığının səmərəli
sisteminin qurulmasını, menecment, iqtisadiyyat və hüquq
ixtisaslarının tədris planlarının
sertifikatlaşdırılmasını, ali təhsil subyektləri
ilə kommersiya təşkilatları arasında sıx
işgüzar əlaqələrin təşkilini, işəgötürənlərin
və digər sosial əməkdaşların təhsil sahəsində
daha aktiv iştirakını və nəhayət, ali təhsil
müəssisələrinin elmi-tədqiqat bazasının
möhkəmləndirilməsini özündə əks
etdirir.
Təcrübə
göstərir ki, peşə təhsili və təliminin
modernləşdirilməsi, açıq və məsafədən
təhsil, idarəedici kadr hazırlığı və sosial
tərəfdaşlıq istiqamətləri əsas fəaliyyət
sahəsi seçilməklə hər bir istiqamət üzrə
ixtisaslaşmış mütəxəssislər qrupunun
yaradılması daha çox səmərə verir. Bu mənada
idarəedici kadrların hazırlanması üçün
mühüm tələblər irəli sürülür. Həmin
sıraya menecer və korporativ müştərilərin
hazırlığı ilə məşğul olan təhsil müəssisələri
arasında daha səmərəli əməkdaşlıq əlaqələrinin
inkişaf etdirilməsini, təhsil müəssisələrində
strateji marketinq üsullarının tətbiqi və təkmilləşdirilməsini,
müvafiq kadr hazırlığı şəbəkəsinin
möhkəmləndirilməsini, bazar tələbatının
mütəmadi müzakirəsi məqsədilə daxili əlaqələrin
genişləndirilməsini, eyni zamanda, idarəedici kadr
hazırlığı sahəsində təcrübə
mübadiləsi və monitorinq mexanizminin
yaradılmasını aid etmək olar. Amma unutmaq olmaz ki,
bütün bunların həyata keçirilməsi təhsil
müəssisələri, kommersiya strukturları və
bütövlükdə cəmiyyətdən xüsusi
hazırlıq tələb edir. Bu zaman əsas amil
böyük, orta və kiçik biznesin nə dərəcədə
öz fəaliyyətlərinin biliyə əsaslanmalı
olduğuna, mürəkkəb və kompromissiz rəqabət
mühitində öz mövcudluğunun yalnız ali təhsil
müəssisələri və elmi-tədqiqat təşkilatları
ilə əməkdaşlıqda mümkünlüyünə
əminliyidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, biliyə
əsaslanan iqtisadiyyatda rəqabətlilik və keyfiyyətli həyat
bizneslə ali təhsil arasındakı səmərəli
bilik mübadiləsindən asılıdır. Bu sahə kifayət
qədər əhatəli olmadıqda iqtisadiyyatın bir
çox aparıcı baza sahələri müasir tələblərə
cavab verən kadrların çatışmazlığı
üzündən rəqabətə davam gətirməyərək
sıradan çıxır və illərlə
toplanmış təcrübə məhv olur.
Müasir iqtisadi fəaliyyətdə
daha geniş biliklər cəmləşdiyindən biliyin
yaradılması, yayılması və ötürülməsi
prosesinə daha çox müxtəlif səviyyəli mütəxəssis
və ekspertlər cəlb edilir. Burada həlledici sözü,
şübhəsiz ki, universitetlər deməlidir və onlar
artıq biznes-cəmiyyət birliyinin yaradılması prosesinə
cəlb olunmanın zəruriliyini hiss edirlər. Lakin nəzərə
almaq lazımdır ki, universitetlərdə bir çox
professor-müəllim heyəti biznesin bugünkü tələblərinə
uyğun fəaliyyət göstərə bilmir və həmin
səbəbdən bizneslə ali təhsil müəssisələri
arasındakı əlaqələrin intensiv inkişafına təkan
vermək qabiliyyətində deyil. Bundan əlavə,
universitetlə biznes strukturlarının missiya və məqsədlərindəki
mövcud fərqlər də bu əlaqələrin
inkişafında məhdudiyyət yarada bilər. Məsələn,
universitetlərin elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrini
dərc etdirməsi bəzi hallarda şirkətlərin
kommersiya sirlərinin aşkarlanması təhlükəsi
baxımından münaqişəyə gətirib
çıxarır. Təbii ki, bu uyğunsuzluğu biliyin
yaradılması və yayılması prosesinin
iştirakçıları birlikdə aradan
qaldırmalıdırlar.
Bizneslə əlaqələr
genişləndikcə yeni istiqamətlərin meydana gəlməsi,
yeni təşkilati strukturların yaranması və s.
universitetlərin idarə edilməsində çətinliklər
yaradır. Beynəlxalq təcrübədə belə çətinlikləri
aradan qaldırmaq üçün biznes nümayəndələri
universitetin idarəçiliyində müxtəlif formalarda
iştirak edir və hətta bir çox hallarda marketinq
strukturunun rəhbəri təyin olunur. Eyni qayda ilə
universitetlərin də nümayəndələri biznes
strukturlarının rəhbərliyində iştirak edirlər.
Bundan başqa, universitetlərin biznes strukturları ilə
birbaşa və ya mövcud şəbəkə (sənaye-ticarət
palatası, agentliklər, assosiasiyalar və s.) vasitəsilə
əlaqələrinin qurulması təcrübəsi də
mövcuddur və getdikcə ikinci forma daha geniş
yayılmağa başlayıb. Bu, əsasən onunla
bağlıdır ki, mövcud şəbəkə daxilində
təhsilin səviyyəsinin monitorinqi və marketinqi birgə
səylər nəticəsində daha keyfiyyətli və
miqyaslı aparıla bilir. Burada diqqət göstərilməli
ən vacib amil intellektual mülkiyyətin qorunması məsələsidir.
Nəzəri olaraq təhsil və elmi-tədqiqat fəaliyyəti
bütövlükdə intellektual mülkiyyət obyektidir və
bir çox hallarda elmi-tədqiqatların nəticələri
kommersiya əhəmiyyətli olsa da, mövcud patentləşdirmə
mexanizminin və nəşr imkanlarının məhdudluğu
səbəbindən onlar potensial tələbatçıya
çatdırıla bilmir. Ona görə də ali məktəblərin
birgə tədqiqat və kommersiya fəaliyyəti genişləndikcə
tədqiqatların nəticələrinin qorunması zərurəti
artır. Amma bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki,
müvafiq qoruma mexanizmi yaradılmadıqda bizneslə əlaqə
zəifləyər və ali məktəbin intellektual
mülkiyyəti qeyri-rentabelli olar.
Qloballaşma
dövründə ölkələrarası və ölkədaxili
təbəqələşmənin güclənməsi də
təhsil sistemi qarşısında yeni tələblər
qoyur. Belə ki, bəzi inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə
sürətlənən inkişafla inkişaf etmiş ölkələrdə
iqtisadi artımdakı zəifləmə paralel getdiyindən
ölkə daxilində diferensiasiya tədricən dərinləşir.
Belə hal həm də cəmiyyətdə dinamik qeyri-bərabərlik
yaradır. Bu zaman müvafiq biliyi və təhsili az olan
insanlar təbəqəsi bir qayda olaraq daha çox zərər
çəkir. Məsələn, 1973-1993-cü illərdə
ABŞ-da müvafiq ixtisası olmayan insanların əməkhaqqı
30 faiz azalmışdı. Fransada isə müvafiq təhsili
olmayanlar arasında işsizliyin səviyyəsi 3 faizdən 20
faizə qədər yüksəlmişdi.
İxtisassız əməyə
tələbatın azalmasının başlıca səbəblərindən
biri də qloballaşma, ticarətin coğrafiyasının
genişlənməsi və ixtisaslaşma nəticəsində
inkişaf etməkdə olan ölkələrdə rəqabətin
güclənməsidir. İxracın idxalı üstələməsi,
xüsusilə də xammalın deyil, hazır məhsulun,
elmin, texnologiyanın ixracının xüsusi çəkisinin
artıq olması iqtisadi inkişafın müsbət amili kimi
xarakterizə olunur. Lakin təcrübə göstərir ki,
aqreqasiya olunmuş şəkildə ixracın 100 dolları
idxalın 100 dollarına nisbətən daha az iş yeri
yaradır. Digər tərəfdən nəzərə almaq
lazımdır ki, az əməkhaqqı ilə müşayiət
olunan kütləvi ixtisassız "ucuz" işçi
qüvvəsinin mövcudluğu biznesin innovasiya
yönümlüyünü - ehtiyaclığını
azaldır, onu ekstensiv inkişafa kökləyir ki, bu da elmə,
texnologiyaya, əməyə, qənaətə əsaslanan
iqtisadi inkişaf modelinə olan stimulu aşağı
salır. Ona görə də ölkələrin iqtisadi və
sosial cəhətdən inkişaf etməsi bu ölkələrdə
və həm də onların təmsil olunduğu regionlarda təhsilin
siyasətinin köklü şəkildə dəyişməsinə
gətirib çıxarır.
İqtisadi artıma
köklənmiş biliyin inkişaf etdirilməsi, əmək
bazarının genişlənməsi, sosial əlaqələrin
güclənməsi və mühitin dəyişməsi siyasi
elitanın təhsil sisteminə, onun səmərəliyinin
artırılmasına daha geniş yer ayırmasına və
diqqət yetirməsinə səbəb olur. Bununla da təhsilin
iqtisadi və sosial siyasətin tərkib hissəsinə
çevrilməsinin ölkələrin rəqabətlilik səviyyəsinin
yüksəldilməsinin zəruri elementi olduğu bir daha təsdiqlənir.
Qloballaşmanın
aqreqasiya olunmuş tarixi mərhələlərinin təhlili
göstərir ki, təhsil sistemi güclü olan ölkələr
qloballaşma və beynəlmiləlləşmədə daha
böyük təsir gücünə malik olur.
Təhsil sistemi
çevik olmayan ölkələrin isə müstəqil təhsil
və müstəqil iqtisadi siyasət aparmaq imkanları getdikcə
azalır və onlar asılı vəziyyətə
düşür. Bu səbəbdən ölkənin təhsil
sistemində əməkdaşlığa açıqlıq,
dinamiklik və adaptasiya olunmaq, vahid horizontal idarəetmə
şəbəkəsinə girmək və bu şəbəkəyə
yeni elementlər daxil etməklə onun tərkib hissəsinə
çevrilmək imkanlarını artırmaq lazımdır. Ölkənin
təhsil sisteminin Bolonya və Lissabon prosesini qəbul etməsi
bu istiqamətdə atılmış ən vacib
addımdır.
Müasir mərhələdə
Avropanın iqtisadi və sosial inkişafı regionda təhsil
siyasətini kökündən dəyişib. İnteqrasiya prosesi
getdikcə güclənir, iqtisadi və siyasi inteqrasiya ilə
yanaşı, əsası təhsil olan sosial inteqrasiya daha real
xarakter alıb. Bu proses regionda vahid təhsil siyasəti sahəsində
qərarlar qəbul etmək məqsədilə ümumi idarəetmə
institutunun formalaşmasını zərurətə
çevirib. Çünki Avropa Birliyinə üzv dövlətlərin
demək olar ki, hər birində avtonom olaraq müxtəlif təhsil
islahatları aparılır, təhsilin keyfiyyətinin
artırılması, iqtisadi inkişafın tələblərinə
uyğunlaşdırılması və s. üçün
müvafiq qərarlar qəbul edilirdi. Nəticədə
üzv ölkələrin təhsil sistemləri arasında
uyğunsuzluq getdikcə dərinləşirdi. Məhz bu
problemləri həll etmək üçün Avropa məkanında
vahid təhsil siyasəti aparmaq məqsədilə 1998-ci ildə
Avropanın dörd aparıcı dövlətinin -
Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa və İtaliyanın təhsil
nazirlərinin görüşündə Bolonya prosesinin əsası
qoyuldu. Artıq 1999-cu ildə 29 dövlət tərəfindən
Bolonya bəyannaməsi imzalandı və hər bir üzv
dövlətin hökmən əməl etməli olduğu tədbirlər
sənəddə əksini tapdı. Bu gün artıq Bolonya bəyannaməsini
imzalamış ölkələrin sayı 46-ya çatıb
və 2005-ci ildən onların arasında Azərbaycan da var. Bolonya
prosesi xüsusi qrup tərəfindən koordinasiya edilir və
2010-cu ilə qədər Avropa məkanında "vahid təhsil
sferası" formalaşdırmaq məqsədi
daşıyır.
2000-ci ilin martında isə
Lissabonda Avropa Şurası tərəfindən öz mahiyyəti
etibarı ilə daha ambisiyalı proqram qəbul edildi. Lissabon
proqramında Avropa məkanında biliyə əsaslanmış
dünyada ən rəqabətli və dinamik inkişaf edən
iqtisadi sistemin yaradılması məqsədi qoyulub. Bunun
üçün Avropa Şurası tərəfindən təhsil
sistemi qarşısında üç strateji - təhsilin və
kadr hazırlığının keyfiyyətinin yüksəldilməsi,
onların səmərəliyinin artırılması və
müyəssərliyinin genişləndirilməsi kimi məqsəd
qoyulub.
Bolonya prosesi bazar tələbatını
təmin etmək məqsədilə ali təhsilin üç
səviyyəli (bakalavr, magistr və doktor) kadr
hazırlığını nəzərdə tutur və bu
tipli hazırlıqla yanaşı, kadrların sosial iş
mühitinin çevik dəyişən tələblərə
uyğunlaşmasında mobilliyini təmin edir.
Bolonya prosesinə qoşulandan sonra Azərbaycanda da təhsil islahatları aparılır.
Təhsil haqqında yeni qanun, eyni
zamanda, "Azərbaycan
Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa
ali təhsil məkanına inteqrasiyası
ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında" Prezidentin
2008-ci il 31 yanvar tarixli sərəncamının
icrası istiqamətində
Təhsil Nazirliyi tərəfindən ali təhsil ixtisasları üzrə yeni təsnifat hazırlanıb.
Bu təsnifat üzrə
ölkədə üç
növ ali
təhsil müəssisəsi
(ATM) var: universitet, akademiya, institut. Təhsil proqramlarının məzmunu,
tədris yükünün
həcmi və tələbələrin səviyyəsi
barədə tələblər
dövlət təhsil
standartları ilə müəyyənləşir. Ölkədə 49 ATM fəaliyyət göstərir ki, onlardan 15-i özəl sektora aiddir. Ölkə ATM-lərində
təhsil alan
tələbələrin sayı
(bakalavr, magistr) 136590 nəfərdir və 189956
nəfərə 1 universitet
düşür. Dövlət
ali məktəblərində
ödənişli və
ödənişsiz təhsil
növləri mövcuddur.
Dövlətin mərkəzləşdirilmiş
qəbul imtahanlarında
uğur göstərənlər
ödənişsiz təhsil
alır. Bütün
bu göstəricilərə
baxmayaraq, Azərbaycanda
ali təhsilin
kütləviliyi sahəsində
həm inkişaf etmiş, həm də MDB ölkələri
ilə müqayisədə
gerilik müşahidə
edilir. Bu gerilik hər 10 min vətəndaşa
düşən tələbələrin
sayı, ali
təhsildə çalışan
işçilərlə tələbələrin
sayı arasında olan nisbətdə özünü daha ciddi göstərir.
Yeri gəlmişkən,
bir çox ölkələrdə yenidən kadr
hazırlığı qlobal böhrandan çıxış
tədbirləri siyahısına ən böyük
ümidverici amil kimi daxil edilir. Məsələn, böhranla
mübarizə üçün dünya ölkələrinin
və beynəlxalq təşkilatların ayırdıqları
14 trilyon dolların bir hissəsi əhalinin dəstəklənməsinə
sərf olunur ki, bu da bilavasitə təhsillə
bağlıdır. Yəni, bu vəsait hesabına işsizlər
yenidən ixtisaslaşdırılır, iş yerlərinin
ixtisar olunmaması barədə bizneslə razılıq əldə
edilir, təhsilə qoyulan investisiyalar artırılır və
s. Bu da səbəbsiz deyil. Çünki iqtisadi böhran
iqtisadiyyatın strukturunda olduğu kimi, bütövlükdə
əmək resurslarında, o cümlədən onun strukturunda
da dəyişiklik yaradır. Bu isə öz növbəsində
əmək resurslarının bölgüsünə təsir
edir.
Odur ki, ölkənin ali
təhsil sisteminin qarşısında duran vacib məsələlərdən
biri də əmək prosesində məşğul
işçilərin peşəkarlıq səviyyəsinin
yüksəlməsində onların iştirak və
imkanlarının artırılmasıdır. Aydındır
ki, bu sahədə dövlət sektorunda çalışan
işçilərin peşəkarlıq səviyyəsinin
yüksəldilməsi işi dövlət qurumlarının nəzdində
fəaliyyət göstərən tədris mərkəzləri
və bu tipli tədris müəssisələri vasitəsilə
müasir tələblərə uyğun təşkil edilib. Lakin
özəl sektorda çalışan işçilərin
peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması
üçün nə ali təhsil sistemi, nə də işəgötürənlər
tərəfindən formalaşdırılmış
ixtisaslaşmış təkmilləşmə və yenidən
hazırlanma sistemi yaradılıb.
Ona görə də bu
sahədə boşluq mövcuddur. Məlumdur ki, dövlət
peşə hazırlığını tamamilə maliyyələşdirmək
imkanına malik deyil. Onun bu sahədə fəaliyyətinə
çevik və daha adekvat reaksiya göstərməsi
üçün bütün maraqlı tərəflərin əlbir
fəaliyyətinə böyük ehtiyac var. Bundan əlavə,
iqtisadi inkişafın indiki mərhələsində
böyük bizneslə ali təhsil sisteminin əlaqəsi
müasir tələblərə cavab vermir. Demək olar ki,
heç bir, o cümlədən dövlət və özəl
ali məktəblərdə böyük biznesin yüksək səviyyəli
nümayəndələrinin iştirak etdiyi himayədarlar
şurası, ali məktəblərdə kadr
hazırlığı aparılan ixtisaslar üzrə
böyük biznesin müvafiq aparıcı mütəxəssislərdən
ibarət "dəyirmi masa"ları yoxdur. Belə
qurumların mövcudluğu isə dünyanın ən
aparıcı universitetlərində vacib idarəedici və təşkiledici
strukturlar sayılır və həm universitetlərin
maddi-texniki bazasının genişləndirilməsində, həm
də strateji inkişafının təmin edilməsində,
ixtisas proqramlarının təkmilləşdirilməsində
onların iştirakı böyük səmərə verir. Bütün
hallarda ali təhsil sisteminin əmək bazarında hansı
peşənin daha lazımlı olduğunu müəyyən
etmək metodologiyasına yiyələnməsi və struktur
işsizliyin qarşısını almaq imkanına qabil
olması çox əhəmiyyətlidir. Təcrübə
göstərir ki, bu problemin aradan qaldırılması və
ya heç olmasa qabaqlayıcı tədbirlərin
görülməsi üçün dövlət səviyyəsində
zəruri tədbirlərin əlaqələndirilməsini təmin
edən yenidən hazırlanma proqramı qəbul edilməlidir.
Azərbaycan müstəqillik
əldə etdikdən sonra ölkədə istər
qanunvericilik səviyyəsində, istərsə də
inzibatçılıqda təhsil siyasətinin əsas iki tərkib
hissəsi - dövlət və özəl təhsil sistemlərinin
tətbiqinə icazə verildi. Artıq kifayət qədər
zaman keçib və ölkəmizdə bütün sahələrdə
olduğu kimi, bu sahədə də həm səviyyəsi və
həm də miqyasına görə ciddi islahatlar
aparılıb, pozitiv nəticələr əldə olunub. Bununla
belə, dünya təhsil xidməti bazarında mövcud olan
uyğunsuzluqlar (təhsil sistemində biznesin tələbatına
çevik reaksiyanın olmaması, təhsil sisteminin texniki təlim
vasitələrinin köhnəlməsi, peşəkar təhsil
standartlarının yeni tələblərə
adaptasiyasının zəifliyi və s.) Azərbaycanda da
mövcuddur və bəzi hallarda daha qabarıqdır. Bu səbəbdən
dövlət başçısının 22 may 2009-cu il tarixdə
təsdiq etdiyi "2009-2013-cü illərdə Azərbaycan
Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə
Dövlət Proqramı" vaxtında atılmış
addımdır. Proqramda biznes ilə təhsilin əməkdaşlığının
öz əksini tapmış əsas istiqamətlərini belə
qruplaşdırmaq olar: peşə təhsili
standartlarının birgə hazırlığı; yeni və
genişləndirilmiş təkmilləşdirmə
proqramının hazırlanması; firmaların aparıcı
mütəxəssislərinin mühazirə, seminar, ustad dərslərinin
təşkili; karyera günlərinin təşkilində
iştirak; dövlət sifarişinə analoji olaraq məqsədli
kadr hazırlığının bilavasitə maliyyələşdirilməsində
iştirak; biznes strukturlarının öz təhsil
proqramlarını həyata keçirməsi, tədris mərkəzləri
yaratması və məktəblərə maliyyə dəstəyi
verməsi.
Bu sənədin qəbulu
da sübut edir ki, son illər təhsil məsələlərinə
dövlətin və biznesin münasibəti çox
yaxınlaşıb. Hər iki tərəf belə hesab edir
ki, təhsil yüksək səviyyəli əmək prosesini təmin
etməlidir. Məhz bu məqsədlə təsdiq olunmuş
dövlət proqramının icrası zamanı müvafiq təhsil
şəbəkəsinin yaradılmasına xüsusi diqqət
yetirilməlidir.
İnkişaf etməkdə
olan ölkələrin təcrübəsi göstərir ki,
yanacaq enerjidaşıyıcılarının (neft və qaz)
dünya bazarında yüksək qiymətə malik olması
iqtisadiyyatın şaxələnmə intensivliyinin
azalmasında, onun sahə və ərazi strukturunun
formalaşmasında ləngimə və bununla birlikdə məşğul
işçi qüvvəsinin peşə tərkibinin
inkişafında bir durğunluq yaradır. Bu isə innovasiya
iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun gəlmir.
Həmçinin təhlükənin miqyası peşə
hazırlığı qarşısında ciddi məsələlər
qoyur ki, onun da həllində həm təşkilati, həm də
maliyyələşmə baxımından dövlətin,
xüsusi sektorun və cəmiyyətin hər bir
üzvünün birgə fəaliyyətinə əsaslanan
kompleks yanaşma tələb olunur.
Peşə
hazırlığında sertifikatlaşdırma və
akkreditasiya yolu ilə institusional tələblər sisteminin
yaradılması və təmin edilməsinə nəzarət
dövlətin səlahiyyətlərinə aiddir. Lakin bu
prosesdə biznes struktur və birliklərinin iştirakı
müasir inkişaf mərhələsinin və
"vicdanlı rəqabət" mühitinin vacib tələblərindən
biridir.
Sosial-iqtisadi inkişaf
strategiyasının zəruri tərkib hissələrindən
biri iqtisadi sistemin, o cümlədən onun sahələrinin
ayrı-ayrı peşə qrupları üzrə kadr tələbatının
proqnozunu müəyyən etməkdir. Bu isə öz növbəsində
iqtisadiyyatın strukturlaşma prosesində peşə
hazırlığı və yenidən hazırlanma sisteminin
ahəngdarlığını təmin etməyə imkan
yaradır. Habelə, yenidən hazırlanma və peşəkarlıq
səviyyəsinin artırılması sahəsində bilavasitə
iş yerlərində və müvafiq təhsil
strukturlarında şəraitin yaradılması və prosesin
təşkilində hökumətlə biznesin birgə fəaliyyəti
və fəaliyyətlərinin uzlaşdırılması
vacibdir.
Çox təəssüf
ki, ölkəmizdə böyük biznesin kadr hazırlığı
sahəsində iştirakı, onun maliyyələşdirilməsi
sahəsində fəaliyyəti və təhsil sistemi ilə əlaqələri
hələlik arzu olunan səviyyədə deyil. Bunun
başlıca səbəbi biznesin təhsil sahəsinə
kütləvi cəlb edilməsinin normativ-hüquqi
bazasının demək olar ki, yaradılmamasıdır. Eyni
zamanda, ali təhsildə tətbiq olunan müxtəlif
ixtisasları əhatə edən proqramların keyfiyyətinin
qiymətləndirilməsində peşəkar birliklərin və
biznesin iştirakı yox dərəcəsindədir. Halbuki bu
cür əlaqələrin səmərəliyinin nümunələri
bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə
mövcuddur. O cümlədən, burada dövlətin tənzimləyici
addımları təhsil xərclərinin ödənilməsində
öz vəsaitləri ilə iştirak edən təsisçilərin
və bu vəsaitin alıcılarına vergi güzəştlərinin
verilməsi və həmin prosesin şəffaf nəzarət
mexanizminin qurulması çox əhəmiyyətli olardı. Eləcə
də biznes strukturlarının təhsil proqramlarının təkmilləşdirilməsində,
ixtisas və ixtisaslaşma istiqamətlərinin müəyyən
olunmasında təhsilin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi
sahəsində iştirakının təmin olunması
heç də onların maliyyə vəsaitləri ilə
iştiraklarından az əhəmiyyət daşımır. Qeyd
etmək lazımdır ki, hazırda mövcud hüquqi,
vergitutma və inzibati normalar biznesin qeyd olunan fəaliyyət
istiqamətlərini məhdudlaşdırır. Halbuki təkcə
vergi stimulunun mövcud olduğu ölkələrdə biznes
subyektləri öz mənfəətlərinin 0,7-12 faizini
yalnız öz əməkdaşlarının təhsilinə
ayırır.
Artıq aparıcı
şirkətlər və biznes strukturları iqtisadi
inkişafın ləngiməsində yüksək peşə
hazırlığına malik işçi qüvvəsi
çatışmazlığının təsirini hiss edirlər.
Digər tərəfdən məlumdur ki, cəmiyyətdə
gəlirlərin qeyri-bərabər paylanması nəticəsində
əhalinin əksər hissəsi müvafiq təhsil xərclərini
ödəmək imkanında olmur ki, bu da insan kapitalına
investisiya qoyuluşunu və onunla birlikdə iqtisadi artım
tempini aşağı salır. Eyni zamanda, ölkədə
mövcud maliyyə-kredit sistemi, bank sektoru və girov mexanizmi
istər normativ-hüquqi baza və istərsə də təşkilati
baxımından əhalinin istədiyi təhsil xərclərini
təmin etmək üçün kredit almaq imkanını məhdudlaşdırır.
Halbuki bir çox sahələrdə
özəl sektorla dövlətin tərəfdaşlıq əlaqələri
10 ildən artıq bir müddətdir ki, davam edir və
çox səmərəli təcrübə
toplanmışdır. Təhsil sahəsində də belə əməkdaşlığın
qurulması artıq zərurətə çevrilmişdir.
Akif MUSAYEV,
Azərbaycan Universitetinin
rektoru, iqtisad elmləri doktoru,
AMEA-nın müxbir üzvü
Azərbaycan.- 2009.- 25 iyun.- S. 6.