Tariximizin qanla yazılmış səhifələri
Rus-İran müharibəsi
başa çatdıqdan və 1828-ci il
fevralın 10-da Təbriz yaxınlığında Türkmənçay
kəndində sülh müqaviləsi bağlandıqdan sonra
İran Rusiyanın sahiblik hüququnu qəbul edərək,
Şimali Azərbaycana öz iddialarından əl çəkdi.
Bu andan həmin əraziyə İrandan və
Türkiyədən ermənilərin kütləvi surətdə
köçürülməsinə başlandı. Çarizm erməniləri bu torpaqlara
köçürməklə imperiyanın cənub sərhədlərində
özünə etnik-dini dayaq yaratmaq məqsədi
güdürdü.
Zaqafqaziyada
çar hakimiyyətinin davam etdiyi uzun illər ərzində
ermənilər Rusiyaya münasibətdə
loyallığı saxlamış, onu özlərinin
xilaskarı saymışlar. Azərbaycanda erməni
əhalisi Rusiyanın qanadı altında müsəlmanlara
nisbətən imtiyazlar qazanaraq, sürətlə inkişaf
etmişdi. Rus tədqiqatçısı
N.İ.Şavrovun hesablamalarına görə, təkcə
1826-1828-ci illərdə Zaqafqaziyada Yelizavetpol və İrəvan
quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarına
İrandan 40000 nəfərdən artıq, Türkiyədən
84600 nəfər erməni
köçürülmüşdür (/Şavrov
Çar
hakimiyyəti erməniləri kütləvi şəkildə
Azərbaycan torpaqlarına köçürməklə kifayətlənməyərək,
müsəlmanlarla ermənilər arasında ədavət
yaradır, "parçala, hökm sür" siyasətinə
uyğun olaraq, imperiyanın mənafeyinə xidmət edən
erməniləri yerli əhalinin maraqları ilə
hesablaşmamağa sövq edirdi.
1905-1907-ci illər
birinci rus inqilabı dövründə Azərbaycanda fəhlələrin
və kəndlilərin çıxışları geniş
vüsət almışdı. Azərbaycanda inqilabi hərəkatın
güclənməsindən narahat olan çar hökuməti fəhlələri
və kəndliləri inqilabi çıxışlardan
yayındırmaq üçün erməni-müsəlman ədavətini
daha da qızışdırırdı.
Belə bir siyasətin nəticəsi
olaraq, birinci erməni-müsəlman toqquşması 1905-ci il fevralın 6-da Bakıda baş verdi. Buna bəhanə azərbaycanlı sakinin daşnaklar
tərəfindən öldürülməsi idi. Polisin və ordunun tam fəaliyyətsizliyi ilə
Bakıda 3 gün davam edən qırğın Azərbaycanın
başqa regionlarına keçdi. Münaqişə
nəticəsində "128 erməni və 158 azərbaycanlı
kəndi dağıdıldı. Müxtəlif
hesablamalara görə, həlak olanların sayı 3100 nəfərdən
10000 nəfərə qədər olmuşdur" (Svietoxovskiy
T. Russkiy Azerbaydjan 1905-1920. Xazar. 1990,
s. 86).
Münaqişənin
birinci mərhələsinin başa çatması ilə
çar hökumətinin "müsəlmanpərəst"
mövqeyi dəyişdi. Müsəlmanlara qarşı yeni
hücum kampaniyası başlandı. Çarın
Qafqazdakı yeni canişini Vorontsov-Daşkov ermənilərlə
dostluğun Zaqafqaziyada Rusiyanın hakimiyyətinin əsası
olması kimi köhnə ənənəni dirçəltmək
və həyata keçirmək üçün gərgin
işə başladı. Qafqazın canişini
yazırdı: "Mənim siyasətimin mənafeyi naminə
qanuna əsasən erməniləri məhkəmə vəzifələrinə
təyin etmək, hər bir halda erməni icmasını
qıcıqlandırmamaq, Rusiyaya qarşı düşmənçiliyi
gücləndirməmək lazımdır". (Prizvannıe
oteçestvom. Rossiyskie prokurorı. 1722-1917,
Moskva 1996, s. 586).
Onun ilk tədbirlərindən
biri Qriqoryan kilsəsinin əmlakının müsadirəsi
haqqında 1903-cü il fərmanının
ləğv olunmasını çar II Nikolaydan xahiş etmək
olmuşdur. Müsəlmanlar üzərində
nəzarəti saxlamaq üçün o, ermənilərə
silah paylamışdır. Çar hakimiyyəti ilə
daşnaklar arasında əməkdaşlığın
nümunələri heç kim
üçün sirr deyildi və hətta baş nazir
P.A.Stolıpin ermənilərə rəğbət bəsləməsini
Vorontsov-Daşkova irad tutmuşdu (Zeynalov İ.M., Sadıxov
D.Ş., İstoriya Azerbaydjana, Baku, 1994, s. 39).
Bu vəziyyətdə
özlərini qorumaq üçün müxtəlif müsəlman
qrupları öz fəaliyyətlərini əlaqələndirməyə
çalışırdılar. Azərbaycanda ermənilərə
qarşı mübarizə üçün siyasi partiyalar
yaradılmağa başlamışdı: Azərbaycan
sosial-federalistlərinin "Qeyrət" partiyası (1905),
"Difai" (müdafiə) milli partiyası (1906),
"Müdafiə" təşkilatı (1907) və sair.
1905-1907-ci illər
rus inqilabının məğlubiyyətindən sonra Rusiyada
irtica dövrü başlandı. Rusiyada 1917-ci il
oktyabr çevrilişi və onun ardınca baş verən
qanlı hadisələr Azərbaycan əhalisinin böyük
hissəsinin rus inqilabının demokratik xarakterinə
inamını sarsıtdı. Noyabrın 2-də Bakı
Sovetinin geniş konfransında bolşeviklər sovet hakimiyyətinin
elan edilməsinə nail oldular. Bakı Sovetinin
İcraiyyə Komitəsinin tərkibi seçildi. Onun tərkibinə M.V.Basin, N.P.Vatsek, P.A.Caparidze,
İ.T.Fioletov, M.Ə.Əzizbəyov və başqaları
daxil idilər. S.G.Şaumyan Bakı Soveti
İcraiyyə Komitəsinin sədri seçildi. Tədricən bolşeviklər şəhərdə
hakimiyyəti öz əllərinə almağa
başladılar. Bolşeviklərin ən
güclü siyasi opponenti müsəlman əhalisinin əsas
kütləsini öz ətrafında birləşdirən
"Müsavat" (bərabərlik) partiyası oldu. Müsəlman əhalisinin muxtariyyəti və
dirçəlişi uğrunda müsavatçıların
mübarizəsi bu partiyanın gücünü aydın
başa düşən, onun sıralarının tədricən
möhkəmlənməsi və birləşməsi meylini
görən Bakı Soveti rəhbərlərini ciddi narahat
edirdi. S.Şaumyan yazırdı: "Lap əvvəldən
Zaqafqaziyada ən zəif siyasi partiya olan, bu inqilab zamanı təşkilatlanan,
heç bir təşkilati, heç bir partiya ənənəsi,
heç bir hakimiyyəti olmayan, inqilabın əvvəlində
heç bir rol oynamayan "Müsavat" ikinci ilin
başlanğıcında Zaqafqaziyada ən güclü siyasi
partiyaya çevrildi" (Şaumyan S.G., İzbrannıe
proizvedeniye, M., 1958, t.2, s. 257).
Azərbaycan
Demokratik Hərəkatının liderləri belə bir bəyanatla
çıxış etdilər ki, rus hakimiyyətinin ən zərərli
nəticələrindən biri çarizmin müsəlmanları
orduya çağırışdan azad etmək siyasəti idi. Monarxiyanın
devrildiyi ilk gündən Rusiya müsəlmanları onlara vəziyyətlərini
qonşuları-xristianlarla bərabərləşdirmək
üçün zəruri olan öz hərbi birləşmələrini
yaratmaq hüququnun verilməsi xahişi ilə müraciətlər
edirdilər. A.F.Kerenskinin başçılığı
ilə müvəqqəti hökumət bu məsələnin
həllini hər vasitə ilə ləngidirdi, hətta sonradan
razılıq versə də, silahlandırmaqdan boyun
qaçırmışdı. Birinci Dünya müharibəsindən
sonra tərxis edilmiş ordunun silahının və geyiminin
xeyli hissəsi erməni və gürcü hərbi birləşmələrinə,
Bakı bolşeviklərinə verildi, eyni zamanda, azərbaycanlılara
əvvəlki kimi silah çatmadı, həm Qafqaz cəbhəsinin
komandanlığı, həm də Bakı Soveti silah verməkdən
imtina etdi (Svietoxovskiy T. Russkiy Azerbaydjan, 1905-1920, Xazar, 1990, s.
86).
Osmanlı imperiyası
(Türkiyə) ilə Rusiya imperiyası arasındakı
müharibə 1914-cü il oktyabrın
29-da başlanmış (rəsmən noyabrın 11-də elan
edilmişdir) və 1918-ci il martın 3-də Osmanlı
imperiyası ilə RSFSR arasında Brest-Litva sülh müqaviləsinin
bağlanması ilə başa çatmışdı. Brest-Litva müqaviləsinin imzalanması və
Rusiyanın Qafqaz cəbhəsinin dağılması rus
komandanlığını milli əsasda yeni hərbi birləşmələrin
yaradılmasına imkan verməyə məcbur etdi. 1918-ci
il yanvarın 13-də "Pravda" qəzeti
Lenin və Stalin tərəfindən imzalanmış 13
nömrəli fərmanı dərc etdi. Bu fərman
"Qafqaz işləri üzrə komissar
S.Şaumyanın" müşahidəsi altında müvəqqəti
erməni hökumətinin yaradılması məsələsinə
aid idi. Fərmanın mənası aydın idi: ruslar
Brest-Litva müqaviləsində nəzərdə tutulduğu
kimi, öz qoşunlarını qədim türk şəhərlərindən
- Qarsdan və Batumdan çıxarılması ərəfəsində
erməniləri silahlandırmaq istəyirdilər. Ermənilər 1915-ci ildə törətdikləri
qırğına görə türklərin intiqam
alacağından qorxaraq öz ordu birləşmələrini
yaratdılar. Bu işdə onlara ingilis,
fransız və amerikan konsul və hərbi nümayəndələri
böyük kömək göstərdilər. Onlar ilk növbədə rus cəbhəsində olan
türk ordusunu Mesopotamiyada İngiltərəyə
qarşı çıxış etməkdən
yayındırmaq istəyirdilər. "Antanta"nın (İngiltərənin, Fransanın və
çar Rusiyasının 1904-1907-ci illərdə
yaratdığı hərbi blok. Sonralar Antantaya
İtaliya (1915) və ABŞ da (1917) daxil olmuşdu) Qafqaz cəbhəsində
hərbi döyüş fəaliyyətinin
canlandırılması planlarına Türkiyəyə
qarşı mübarizə üçün müsəlman birləşmələrindən
istifadə olunması daxil deyildi. Lakin
T.Svietoxovskinin qeyd etdiyi kimi, "...ermənilər türk
qoşunlarının Zaqafqaziyaya daxil olmasından
qorxduqları kimi, azərbaycanlılar da ermənilərin
silahlanmasından və millətlərarası münasibətlərin
kəskinləşməsindən ehtiyat etməyə
başladılar" (Svietoxovskiy T. Russkiy Azerbaydjan 1905-1920,
Xazar, 1990. s. 87).
Həmin
dövrdə Bakıda vəziyyət kəskinləşməyə
başladı.
Şəhərdə hər cür şayiələr
baş alıb gedirdi, ərzaq təchizatı praktik olaraq kəsilmişdi,
aclıq labüd idi, əhali qorxu içərisində
yaşayırdı. Belə şəraitdə erməni
bolşeviklərlə müsəlman əhali arasında
münaqişə Bakıda baş verdi. Bu, qarşı duran tərəflər
üçün şəhərin əhəmiyyətini şərtləndirən
bir sıra amillərlə bağlı idi. Birincisi, bolşeviklər bütün Zaqafqaziyada
öz hakimiyyətlərini möhkəmlətmək
üçün Bakıya "dayaq məntəqəsi"
kimi baxırdılar və onlar Bakının itirilməsinə
heç cür yol verə bilməzdilər. İkincisi,
Rusiyanın bütün fabrik, zavod sənayesi və nəqliyyatı
Bakı nefti ilə işləyirdi (İzvestiya Bakinskoqo Soveta,
1918, 21 maya). Nəhayət,
üçüncüsü, "Bakı türk milli hərəkatının
mərkəzi idi və bolşeviklər bu mərkəzi ləğv
etmək istəyirdilər (Rasulzade M. Azerbaydjanskaya Respublika,
Baku, 1990, s.33). Zaqafqaziyada bolşevik
hakimiyyətinin qalıb-qalmaması məsələsi əsas
etibarı ilə məhz Bakıda həll edilirdi.
"Bu dövrdə
Bakıda böyük sayda silahlı dəstələr
toplanmışdı: 1) bolşeviklər tərəfindən
yaradılan 3500 nəfərlik Qırmızı Qvardiya; 2)
"Daşnaksütyun" partiyasına tabe olan 4500 piyada və
süvari əsgərlərdən ibarət erməni milli
qvardiyası hissələri; 3) ruslardan və slavyanlardan ibarət
olan beynəlmiləl alayın hissələri; 4) hərbi
donanma dənizçilərinin ayrı-ayrı
qruplarının tabe olduqları menşeviklərin və eserlərin
silahlı dəstələri" Suleymanov M., Dni minuvşie...
Baku-1990, s. 207. Nəticədə 1918-ci il martın əvvəlində Bakı Sovetinin
sərəncamında 20 min nəfərlik hərbi qruplaşma
toplanmışdı (İsmaylov G., Qasanov Dj., Qafarov T.,
İstoriya Azerbaydjana.
Tarixi sənədlər
və baş vermiş hadisələrin mahiyyəti sübut
edir ki, məhz bolşeviklər ermənilərin yaxından
iştirakı ilə mart hadisələrinin təşəbbüskarı
və təşkilatçısı olmuşlar. P.A.Caparidze martın 26-da
öz çıxışında demişdi: "Bizim
bütün əvvəlki siyasətimiz vaxtı udmaqdan ibarət
olmuşdur. Biz bilirdik ki, əks-inqilabi qüvvələrlə
döyüşə girməli olacağıq və buna
hazırlaşırdıq". (Ratqauzer
Y., Revolyutsiya i qrajdanskaya voyna v
Fevralın 24-də
Bakıya general Talışınskinin
başçılığı ilə müsəlman
diviziyasının qərargahı gəldi. General-mayor
Mirkazım xan Talışinski rus-yapon müharibəsində
Port-Arturun qəhrəmancasına müdafiəsinin
iştirakçısı olmuşdu. Sovet
hakimiyyətinin qələbəsindən sonra
könüllü surətdə inqilabın tərəfinə
keçmişdi. S.Şaumyanın göstərişi
ilə qərargah üzvləri birbaşa Bakı
vağzalında həbs edildi. Bu, təkcə
Bakıda deyil, Azərbaycanın başqa regionlarında da
müsəlmanların kəskin narazılığına səbəb
oldu. Azərbaycan ziyalılarının
nümayəndələri ağır nəticələri
qabaqcadan görərək, keçirilən mitinqlərdə
və yığıncaqlarda əhalini sakitliyə, təzyiq və
zorakılıq faktlarına qarşı dözümlü
olmağa çağırırdılar.
Lakin Bakı
Soveti ilə şəhərin müsəlman əhalisi
arasında kəskinləşən ziddiyyət silahlı
qarşıdurmaya çevrilə bilən təhlükəli
vəziyyət yaratmışdı. Və belə bir
fürsət bolşeviklər tərəfindən
tapıldı. Belə ki, keçmişdə gənc
zabitlər tez-tez bir-birilərinin qarşısında cəsarətləri
ilə lovğalanırdılar: onlar revolverin barabanında bir
güllə saxlayaraq, silahı gicgahlarına tuşlayıb tətiyi
çəkir və talelərini sınaqdan keçirirdilər.
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin "Vəhşi
diviziya"da (rus ordusunun keçmiş Qafqaz süvari
diviziyasının tatar alayı) xidmət edən oğlu Məmmədtağı
da öz taleyini bu cür sınaqdan keçirmək istəmişdi.
Revolver boşa çıxmamış və
güllə 18 yaşlı gəncin həyatına son
qoymuşdu. Bununla bağlı, martın
24-də müsəlman diviziyasının 200 nəfər zabit
və əsgəri "Evelina" gəmisi ilə Bakıya
öz döyüşçü yoldaşlarının dəfnində
iştirak etməyə gəldi (Suleymanov M., Dni minuvşie...,
Baku-1990, s. 207).
Şəhərdə
çoxminli erməni hissələrinin olmasına göz yuman bolşeviklər martın 29-da gəmi ilə
Lənkərana qayıtmaq üçün toplaşan müsəlman
zabit və əsgərlərini S.Şaumyanın əmri ilə
tərksilah etdilər. Bu hadisəyə cavab
olaraq müsəlman əhalisi müsadirə olunmuş
silahların qaytarılmasını tələb etdi. Elə bu da, müsəlmanlara qarşı əsl
müharibəyə başlamaq üçün əvvəlcədən
düşünülmüş bəhanə oldu. Bakı komissarlarının tarixi oçerklərindəki
qeydlər təsdiq edir ki, S.Şaumyan və xüsusilə,
onun ermənilərdən ibarət yaxın ətrafı şəhərin
müsəlman hissəsinə hücum etmək
üçün təkcə bəhanə gözləmirdi, həm
də bu təxribatın təşkilatçısı idi.
Qeydlərin birində deyilir: "Evelina" gəmisinə
"Müsavat"ın Lənkəran şəhərinə
göndərmək istədiyi silah yüklənmişdi. Bu, Bakı Soveti tərəfindən qabaqcadan nəzərdə
tutulmuşdu. Yunkerlər silahlı qüvvələr
tərəfindən tərksilah edildilər. Yunkerlərin
tərksilah edilməsindən sonra "Müsavat"
alınmış silahların qaytarılması barədə
Bakı Sovetinə ultimatum verdi" (ÜQAPPOD
Azerb. Resp. f.276, op.2, d.155, l.8).
Başqa qeyddə deyilir:
"Müsavatçılar alınmış silahın
qaytarılması haqqında inqilabi komitəyə ultimatum
verdilər və bu məqsədlə öz nümayəndə
heyətlərini göndərdilər. Gərgin
vəziyyət yarandı. Mağazalar
bağlandı. Şəhərin müsəlman
hissələrində silahlı xalq kütlələri
toplaşdı. Təxribat baş tutdu və
bu, vətəndaş müharibəsinin başlanması
üçün siqnal oldu (Azərbaycan Mərkəzi Dövlət
Arxivi, f.276, s.2, i.155, v.8). Martın 30-da səhər
şəhərin müxtəlif rayonlarında azərbaycanlıların
alınmış silahların qaytarılması tələbi
ilə mitinqləri başlandı. Səhər
tezdən şəhərin müsəlman hissəsinə
hücumlar başlandı. Bu zaman ermənilərə
inanıb sakitləşən müsəlmanlar hələ yatmışdılar.
Hücumları sırf erməni əsgərləri
həyata keçirirdilər və müsəlmanlar baş verənləri
əvvəlcə başa düşə bilmədilər.
Hərbi gəmilər şəhərin müsəlman
hissəsini mərmi atəşinə tutmuşdular. Bu, rus matroslarını müsəlmanların rus əhalisini
qırdığına inandıran ermənilərin təxribatı
nəticəsində olmuşdu (Azərbaycan Mərkəzi
Dövlət Arxivi, f.276, s. 2, i. 155, v. 8).
Şəhərdə
gərginliyin daha da güclənməsinin
qarşısını almaq üçün saat 14-də N.Nərimanovun
mənzilində M.Ə.Rəsulzadənin iştirakı ilə
təcili müşavirə toplanmış və buraya
S.Şaumyan da dəvət edilmişdi. Danışıqlar
nəticəsində müsəlman diviziyasından
alınmış silahların "Hümmət"
bolşevik təşkilatı vasitəsilə
qaytarılması barədə razılıq əldə edildi
(Q.Sultanov., İz proşloqo Baku - 1924, s.18).
Müşavirədən sonra N.Nərimanov xalqı sakitləşdirmək
və qəbul olunmuş qərarı bildirmək
üçün Təzə Pir məscidində
çıxış etdi: "Mənim müsəlman
qardaşlarım, aldanmayın, araqarışdıranların
təxribatına inanmayın. Sovet hakimiyyəti kim
olur-olsun, onun cavabını verməyə kifayət qədər
güclüdür. Onun topları var, onun
çoxlu silahı və əsgəri var, onun hərbi gəmiləri
və döyüş sursatı var. Bəs sizin nəyiniz var?
Ən çoxu 5-10 dənə paslı tüfənginiz,
30-40-a qədər köhnə sınıq tapançanız
var. Siz heç atəş aça da bilmirsiniz. Nə intizam var, nə qayda. Bir qədər
dözün, hər şey yoluna düşər (M.Suleymanov.
Dni minuvşie... 1990, s. 208).
Mart hadisələri
bolşevik məqsədlərini güdən "Hümmət"
partiyasını narahat edirdi. Onun mətbuat
orqanı olan "Hümmət" qəzeti bu barədə qəzəbli
məktub dərc etmişdi. Məktubda deyilirdi: "Əvvəl
siyasi xarakter daşıyan mübarizə sonradan milli xarakter
aldı... Biz bolşevik kimi qalaraq, eyni zamanda,
imkan vermərik ki, müsəlman yoxsullarının
günahsız axan qanları nəticəsiz qalsın. Biz var qüvvəmizlə müsəlmanlara
qarşı törədilən bütün bu nanəcibliyi
aşkar etməyə çalışacağıq
("Hümmət", 1918). Lakin
sonrakı hadisələr göstərdi ki, N.Nərimanov və
M.Ə.Rəsulzadə S.Şaumyan tərəfindən
aldadılmışlar və S.Şaumyan heç də öz
vədini yerinə yetirməyə
hazırlaşmırmış. Bolşeviklər şəhərdə
özünü ali hərbi siyasi orqan elan
edən Bakı şəhəri və onun rayonlarının
inqilabi müdafiə komitəsini təşkil etdilər. Onun
tərkibinə S.Şaumyan, P.Caparidze, Q.Karqanov (Karqanyan), sol
eser İ.Suxartsev, sağ eserlərin lideri S.Saakyan və
"Daşnaksütyun" partiyasının Bakı təşkilatının
rəhbəri S.Melik-Yeolqyan daxil idilər (İzvestiya Bakinskoqo
Soveta, 1918, 11 aprel, s.7). Həmin vaxtda şəhərdə
vəziyyət hər dəqiqə gərginləşirdi.
Bu şəraitdə Qırmızı Ordunun süvari dəstələrinə
kim tərəfindən
atıldığı məlum olmayan təxribatçı atəşlərindən
istifadə edən bolşeviklər Bakının dinc azərbaycanlı
əhalisinə qarşı genişmiqyaslı hərbi əməliyyata
başladılar. S.Şaumyanın öz sözləri təsdiq
edir ki, bolşeviklərə yalnız bəhanə lazım
idi: "Biz süvari dəstələrimizə ilk silahlı
hücum cəhdindən istifadə etdik və bütün cəbhə
boyu hücuma keçdik. Bizim artıq 6 min nəfərlik
silahlı qüvvəmiz, "Daşnaksütyun"un da 3-4 min nəfərə yaxın milli birləşməsi
var idi və onlar bizim ixtiyarımızda idi. Onların
iştirakı vətəndaş müharibəsinə milli
qırğın xarakteri verirdi. Lakin bunsuz
mümkün deyildi. Biz buna şüurlu
surətdə gedirdik. Əgər onlar
Bakı şəhərində üstünlük əldə
etsəydilər, şəhər Azərbaycanın paytaxtı
elan edilərdi (S.G.Şaumyan, Seçilmiş əsərləri,
c.II, s.265).
Bakıda azərbaycanlıların
qırğını 3 gün davam etdi. Bu müddətdə
şəhərdə görünməmiş dəhşətlər
törədildi. S.Şaumyan özü
etiraf etməyə məcbur oldu ki, "...vətəndaş
müharibəsi nəticəsində yoxsul kütlə və
günahsız müsəlmanlar ziyan çəkdilər, belə
ki, biz erməni alayının köməyinə əl
atmağa məcbur olduq və biz onların xidmətindən
imtina edə bilmədik". Bunun ardınca qeyd edir ki,
"...qələbə elə böyükdür ki, bu, həqiqətin
üstünə az kölgə
salmır" (S.G.Şaumyan, Seçilmiş əsərləri,
c.II, s.249-250).
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra 1918-ci ilin mart hadisələrinə
xüsusi diqqət yetirilmişdir.
1918-ci il iyulun 15-də Azərbaycanın
xarici işlər naziri M.H.Hacınski Nazirlər
Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə ərznamə ilə
müraciət edərək müsəlmanlara qarşı
zorakılıqları təhqiq etmək üçün
komissiya yaradılmasının zəruri olduğunu
yazmışdı: "Artıq dörd aydır ki, Azərbaycan
ərazisinin müxtəlif hissələri bolşevik adı
altında fəaliyyət göstərən və dinc müsəlman
əhalisinin həyatı və əmlakı ilə vəhşicəsinə
rəftar edən quldur dəstələri, məsuliyyətsiz
erməni silahlı birləşmələri tərəfindən
viran olunur. Eyni zamanda, bu quldur dəstələrinin
təşkilatçıları tərəfindən göndərilən
səhv informasiya sayəsində Avropada tamamilə əks
ictimai rəy yaranır. Əhalinin zərərçəkən
qruplarının mənafeyi naminə elə bir təşkilat
yaratmaq lazımdır ki, bütün zorakılıq
hallarını və bu zorakılıqların törədildiyi
şəraiti dəqiq qeydə alsın, günahkarları və
onların vurduqları ziyanın məbləğini müəyyən
etsin.
Bu təşkilat
fövqəladə istintaq komissiyası xarakteri
daşımalıdır, özü də bu komissiyanın məlumatları
Avropanın başlıca dillərində (rus, fransız, alman
və türk dillərində) bəyan olunmalı və
geniş yayılmalıdır. Bu komissiyanın yaradılmasına dərhal
başlamaq lazımdır, çünki hadisələrin izi
ilə isti-isti istintaq aparmaq, fotoşəkillər çəkmək,
digər maddi sübutlar əldə etmək mənasında
bir çox işləri indi asanlıqla görmək
mümkündürsə, sonralar bu iş çətin və
hətta qeyri-mümkün olacaq" (Azərbaycan
Respublikasının Dövlət Arxivi, fond 1061, siyahı 1 s,
iş 95, vərəq 1).
(Ardı var)
Rauf Rzayev,
tarix elmləri namizədi
Azərbaycan.-2009.-31 mart.-S.3.