Qarabağ həqiqətlərinə mükəmməl tarixi-hüquqi yanaşma

Tarixi faktlar təsdiqləyir ki, "Dənizdən-dənizə Ermənistan" xülyası ilə yaşayan ermənilər xarici havadarlarının köməyilə müxtəlif dövrlərdə azərbaycanlılara və türklərə qarşı amansız terror, soyqırımı siyasəti həyata keçirmiş, etnik təmizləmə siyasəti aparmışlar. Erməni terrorizminin qanlı fəsadları təkcə böyük türk dünyasının deyil, bütün bəşəriyyətin başı üstünü qara kabus kimi bürüməklə, insanlığa qarşı yönəlmiş ən amansız, dəhşətli cinayətlərə rəvac vermiş, əsrlər boyu bu vandalizmin ağrılarını çəkən Azərbaycan xalqının təhtəlşüurunda dərin izlər buraxmışdır.

Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzü dünyanın yeni münaqişələr tarixinə beynəlxalq hüquqi normaların kobudcasına pozulduğu faktlardan biri kimi yazılmış və Azərbaycan üçün ağır nəticələrə səbəb olmuşdur. Bu vandal siyasət nəticəsində Azərbaycan ərazilərinin 20 faizi işğal edilmiş, 20 mindən çox vətəndaşımız qətlə yetirilmiş, 50 mindən çox insan yaralanmış, şikəst olmuşdur. Bir milyona yaxın əhali 20 ilə yaxındır ki, doğma yurd-yuvasından didərgin düşərək işğalçı Ermənistanın etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinin qurbanı olmuşdur. Bütün bunların fonunda bədnam erməni lobbisinin apardığı həqiqətə uyğun olmayan məkrli, iftira xarakterli təbliğata qarşı effektiv əks-hücumun təşkili və təcavüzkarın beynəlxalq səviyyədə ifşası baxımından elmi ictimaiyyətin üzərinə mühüm vəzifələr düşür. Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev hələ 2005-ci ilin dekabrında AMEA-nın 60 illiyi ilə bağlı təntənəli yubileydəki çıxışında bu məqama xüsusi toxunaraq demişdir: "Xarici mətbuatda Azərbaycan haqqında həqiqəti əks etdirməyən, tamamilə yalan, böhtan xarakterli məlumatlar kifayət qədərdir. Onların böyük hissəsi erməni lobbisinin sifarişi ilə işıq üzü görübdür. Bu sahədə daha böyük işlər görülməlidir, elm adamları təbliğatda daha fəal olmalıdır. Mən ümid edirəm ki, bizim fəallığımız gözəl nəticələrini verəcəkdir".

Son illər Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı yazılıb nəşr edilmiş kitablarda bu münaqişənin kökləri hərtərəfli araşdırılır, ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarının istər tarixi, istərsə də beynəlxalq hüquq normaları baxımından əsassızlığı önə çəkilir. Bakı Dövlət Universitenin hüquq fakültəsinin professoru, Rusiya Hüquq Elmləri Akademiyasının həqiqi üzvü, İnsan Hüquqları və Vətəndaş Cəmiyyəti Naminə İctimai Birliyin sədri Məhəmməd İmanlının müəllifliyi ilə bu günlərdə nəfis tərtibatda işıq üzü görmüş "Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhdiddir: problemə tarixi baxış və bəzi beynəlxalq cinayət hüququ məsələləri" adlı kitab da öz sanbalı, elmi-fəlsəfi, eləcə də siyasi-hüquqi məzmun yükü ilə mühüm əhəmiyyət kəsb edən nəşrlərdəndir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının hüquq-mühafizə orqanları ilə iş şöbəsinin müdiri Fuad Ələsgərovun elmi redaktorluğu ilə işıq üzü görmüş kitabda Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi tarixi, hüquqi və politoloji aspektdə təhlil olunmuş, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı yeritdiyi soyqırımı, deportasiya və terror siyasəti beynəlxalq hüquq norma və prinsipləri kontekstində elmi təhlil süzgəcindən keçirilmiş və əsaslı şəkildə ifşa edilmişdir. Zəngin faktoloji və ensiklopedik səciyyəyə malik əsərdə ermənilərin ötən əsrdə azərbaycanlılara qarşı ərazi iddialarının hüquqi cəhətdən əsassızlığı sübuta yetirilir, Xocalı faciəsinin soyqırım cinayəti kimi töfsif edilməsinə əsas verən beynəlxalq hüquq normalarına diqqət çəkilir. Müəllif münaqişənin tarixi və hüquqi aspektdən təhlilinə geniş yer verməklə yanaşı, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ətrafında son illərdə cərəyan edən hadisələri dərin politoloji rakursda təhlil etmiş, Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin problemin beynəlxalq hüquq normaları əsasında həlli istiqamətində həyata keçirdiyi siyasəti geniş və ətraflı şərh etmişdir.

Müəllifin ciddi tarixi və hüquqi mənbələrə əsaslanmaqla ərsəyə gətirdiyi kitabın birinci fəslində Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi kökləri, habelə ermənilərin iki əsrdən artıq müddətdə azərbaycanlılara və türklərə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımı və terror, etnik təmizləmə siyasətindən söhbət açılır. Çar Rusiyasının erməniləri Türkiyə və İrandan Cənubi Qafqaza köçürdüyünü, onları himayə edərək azərbaycanlılara qarşı qoyduğunu konkret tarixi fakt və dəlillər əsasında yazan Məhəmməd İmanlı bədxah qonşularımızın müxtəlif dövrlərdə Azərbaycana qarşı ərazi iddiası ilə çıxış etdiklərini diqqətə çəkir. "Azərbaycan torpaqlarının şimal hissəsinin "Gülüstan" və "Türkmənçay" sülh müqavilələri ilə çar Rusiyasının tərkibinə daxil edilməsi zamanı İran və Türkiyə ərazisindən məqsədyönlü və kütləvi şəkildə ermənilərin Qafqaza köçürülməsi çar Rusiyasının xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri hesab olunur. Başlıca səbəb isə Osmanlı imperiyası və İran arasında münaqişəni dərinləşdirmək və onlarla öz aralarında əhalinin əksəriyyətinin azəri türkləri olan Azərbaycan xanlıqlarının ərazisində bufer xristian dövləti yaratmaq olmuşdur" - deyə kitabın birinci fəslində vurğulanır. Əsərdə həmçinin ermənilərin qədim Azərbaycan torpaqlarının ilhaqı yolu ilə özlərinə qondarma dövlət yaratdığı, İrəvanın tarixi Azərbaycan torpağı olduğu göstərilir.

Bu fəsildə həmçinin "ASALA", "Daşnaksütyun" və digər terror təşkilatlarının dağıdıcı fəaliyyətindən, ermənilərin 1905-1907, 1918-1920-ci illərdə və 1988-ci ildən sonra azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdikləri soyqırımı və terror cinayətlərindən bəhs olunur. Müəllif haqlı olaraq vurğulayır ki, erməni ideoloqlarının milli ədavəti üzündən Azərbaycanın çəkdiyi müsibətlərin uzun illər qıfıl altında saxlanması gözlənilən qarşıdurmanı zəiflətməmiş, əksinə, onun güclənməsinə imkan yaratmışdır.

Kitabın ikinci fəslində isə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi hüquqi-siyasi təhlil süzgəcindən keçirilir, ermənilərin irəli sürdüyü iddiaların beynəlxalq hüquq normaları ilə tamamilə ziddiyyət təşkil etdiyi konkret konvensiya və sazişlər əsasında şərh edilir. Müəllif yazır ki, 1988-ci ildən ortaya atılan qondarma Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin əsasında bu ərazinin müəyyən bəhanələrlə Azərbaycandan qoparılaraq Ermənistana birləşdirilməsi məqsədi dayanır. Ötən əsrin 80-ci illərinin sonunda Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilməsı haqqında konstitusiyaya zidd qərarın verilməsi, eləcə də SSRİ rəhbərliyinin bu vilayəti Xüsusi İdarəetmə Komitəsi vasitəsilə Azərbaycanın tabeliyindən çıxarmağa çalışması ilə Azərbaycan zorən hərbi münaqişəyə cəlb edilmişdir. Professor Məhəmməd İmanlının fikrincə, Ermənistanın 1987-1988-ci illərdə Azərbaycanın əzəli Dağlıq Qarabağ torpağına başlanan əsassız ərazi iddiaları - separatçılıq hərəkətləri beynəlxalq hüquq və normalarına, o cümlədən BMT-nin, ATƏT-in, Avropa Şurasının nizamnamələrinə, Helsinki Bəyannaməsinə daban-dabana ziddir. Həmin prinsiplər heç bir dövlət tərəfindən və heç bir xüsusi akt əsasında ləğv edilə bilməz.

Kitabın ikinci fəslində həmçinin vurğulanır ki, separatizm dövlətçiliyin, cəmiyyətin demokratik quruluşunun mövcudluğunun dağıdılmasına, dövlətin ərazi bütövlüyünə, qlobal aspektdə isə beynəlxalq hüquq norma və prinsiplərinə qarşı yönəlmiş təcavüzkar qəsddir. Dağlıq Qarabağdakı separatçı rejim isə xarici dəstək faktoru ilə qeyri-qanuni şəkildə nəzarət altında saxladığı ərazilərdəki fəaliyyətini "pərdələmək" üçün hər zaman beynəlxalq hüququn "milli özünütəyinetmə" kimi müstəsna prinsipinə istinad etməyə çalışır. Kitabda düzgün olaraq qeyd edilir ki, Ermənistanın işğal yolu ilə Dağlıq Qarabağda separatçı rejim və nəzarətsiz zona formalaşdırması regionda, eləcə də Avropada sülhə və təhlükəsizliyə böyük təhdidlərdən biridir. Dövlət başçısı cənab İlham Əliyevdən iqtibas gətirən müəllif yazır ki, separatçılıq fəaliyyətinin "Dağlıq Qarabağ "xalqı"nın öz müqəddəratını təyin etmək" arzusu kimi qələmə verilməsi tamamilə absurd olub beynəlxalq hüquq norma və prinsiplərinə ziddir. Tarixən Azərbaycan torpaqlarına göz dikən ermənilər bu yolla özlərinin işğalçılıq siyasətinə "bəraət qazandırmağa", beynəlxalq ictimaiyyətin qınaq və təzyiqlərindən sığortalanmağa çalışırlar.

Müəllif həmçinin vurğulayır ki, milli özünütəyin - öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi hər bir xalqın beynəlxalq hüquqda təsbit olunmuş müstəsna hüququdur və Azərbaycan dövləti də bu hüquqa hörmətlə yanaşır. Lakin beynəlxalq normalara görə, müstəqil dövləti olmayan xalqlar müəyyən hüquqi çərçivədə öz müqəddəratını təyin etmək iddiası ilə çıxış edə bilərlər. Erməni xalqının isə müstəqil dövləti var və bu baxımdan, Dağlıq Qarabağdakı separatçı erməni rejiminin belə bir iddia ilə çıxış etməsinin hüquqi və siyasi əsasları yoxdur. "Əgər ötən əsrin 60-70-ci illərində öz müqəddəratını təyinetmə deyəndə hər hansı xalqın öz müstəqil dövlətini qurması başa düşülürdüsə, hazırda sərhədlərin zorla dəyişdirilə bilməməsi prinsipini özündə ehtiva edən 1975-ci il Helsinki Yekun Aktının müasir interpretasiyası yalnız mədəni (yəni fərdi) və inzibati muxtariyyəti qəbul edir. Başqa sözlə, burada dövlətin ərazi bütövlüyünü pozmamaqla reallaşdırılan öz müqəddəratını təyinetmədən söhbət gedə bilər. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, artıq öz müqəddəratını bir dəfə təyin etmiş ermənilərin Dağlıq Qarabağı müstəqil görmək iddiaları əsassızdır" - deyə Məhəmməd İmanlı yazır.

Müəllif qeyd edir ki, Ermənistan dövləti humanitar hüququn və insan hüquqlarının əsas prinsipi olan insanpərvərliyi rədd edərək azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə, deportasiya siyasəti yeritmiş, bu siyasət Xocalı şəhərində özünün kuliminasiya nöqtəsinə çatmışdır. Müəllif 1992-ci ilin fevralında Xocalı şəhərində törədilən dəhşətli qətliamın bir sıra konvensiya və sazişlərə əsaslanaraq soyqırımı olduğunu diqqətə çəkir. Terrorizmi bəşəriyyətə, dövlətlərin dinc yaşamasına və beynəlxalq təhlükəsizliyə qarşı yönəlmiş ən təhlükəli təhdidlərdən biri hesab edən müəllif Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində terrorçuların hazırlandığını, habelə narkotik vasitələrin yetişdirildiyini konkret faktlarla diqqətə çatdırır.

Kitabda genosid cinayəti ilə əlaqədar beynəlxalq cinayət məhkəməsinin universal yurisdiksiya mexanizmlərindən istifadə etməklə ermənilərin məsuliyyətə cəlb edilməsi perspektivlərinə toxunulur. Eyni zamanda, son illər Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və hərbi qüdrətinin artması fonunda Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi prosesində ölkəmizin mövqeyinin güclənməsi təhlil edilir. Müəllif Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin diplomatik səyləri və uğurlu xarici siyasəti nəticəsində Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ədalətli həllini tapacağına dərin inamını ifadə edir. Onun fikrincə, Azərbaycan bu gün haqlı mövqeyini müxtəlif beynəlxalq təşkilatlarda müdafiə edir, Ermənistanın təcavüzkar siyasətinin daha qlobal miqyasda ifşasına nail olmaq, ideoloji-təbliğati sahədə psixoloji üstünlüyü ələ almaq üçün diplomatik fəaliyyətini davam etdirir.
Hüquq elmləri doktoru, professor Məhəmməd İmanlının "Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhdiddir: problemə tarixi baxış və bəzi beynəlxalq cinayət hüququ məsələləri" kitabı Azərbaycan həqiqətlərinin tarixi və hüquqi aspektdən tədqiqinə həsr olunmuş sanballı elmi yanaşmadır. Kitab Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsini beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhdid kimi həm tarixi, həm də beynəlxalq hüquqi aspektdə nəzərdən keçirməyə imkan verir. Eyni zamanda, kitab diplomatiya sahəsində çalışan mütəxəssislər, müəllimlər, elmi işçilər və tələbələr üçün dəyərli vəsait kimi əhəmiyyətlidir.

Seyfəddin QƏNDİLOV,

tarix elmləri doktoru, professor,

əməkdar elm xadimi

Azərbaycan.- 2009.- 19 may.- S. 6.