Vətəndaş hüquq və azadlıqlarına etibarlı təminat mexanizmi

Hər bir dövlətdə ali hüquqi sənəd kimi yüksək təsir qüvvəsinə malik olan konstitusiya ictimai münasibətləri sivil şəkildə tənzimləyən, dövlətlə vətəndaş arasında qarşlıqlı məsuliyyət və vəzifələri müəyyənləşdirən təkmil hüquqi mexanizm kimi xarakterizə edilir. Konstitusiyalar tarixən hər bir xalqın sabit və davamlı inkişaf yolunu beynəlxalq hüquq normaları əsasında formalaşdıran ali sənəd olmaqla yanaşı, ayrı-ayrı dövlətlərin siyasi sisteminin xarakterini açmış, ümumbəşəri demokratik dəyərlərə, insan hüquq və azadlıqlarına münasibətini özündə ehtiva etmişdir. Müstəqil yaşamaq haqqını təmin etmiş hər bir ölkədə konstitusiya təkcə dövlətçiliyin hüquqi bazasını yox, həm də xalqın milli inkişaf prioritetlərini müəyyənləşdirən, dövlət idarəçiliyinin çevik və işlək mexanizmlər əsasında həyata keçirilməsini təmin edən fundamental hüquqi sənəddir.

Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ilk dəfə 1993-cü ilin oktyabrında yeni konstitusiyanın hazırlanması üçün təşəbbüs göstərilsə də, ölkədə siyasi sabitliyin mövcud olmaması, sosial gərginlik, dövlət çevrilişi cəhdləri, həmçinin qarşıya çıxan bir sıra təxirəsalınmaz vəzifələr bu təşəbbüsün reallaşmasını ləngitmişdir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin böyük səyləri sayəsində dövlətçiliyə qarşı yönəldilmiş qəsdlərin qarşısı alındıqdan və ölkədə Əsas Qanunun qəbuluna imkan verən zəruri şərait, siyasi sabitlik formalaşdıqdan sonra - 1994-cü ilin iyul ayında Milli Məclisin iclasında ölkə Prezidentinin sədrliyi ilə konstitusiya layihəsinin hazırlanması üçün xüsusi komissiya yaradılmışdır. Görkəmli alimlərin, hüquqşünasların, mütəxəssislərin daxil edildiyi komissiyanın 1995-ci il iyul ayının 5-də keçirilmiş ilk iclasında nitq söyləyən ümummilli lider Heydər Əliyev bir sıra dəyərli tövsiyələrini, məsləhətlərini vermişdir. Ulu öndər müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyasının hazırlanmasında həm Azərbaycanın tarixi keçmişindən, milli dəyərlərindən, həm də ümumbəşəri dəyərlərdən, dünyanın demokratik dövlətlərinin təcrübəsindən istifadə edilməsini mühüm vəzifə kimi irəli sürmüşdür.

Azərbaycan Respublikasının yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın 1995-ci il noyabrın 10-da keçirilmiş iclasındakı nitqində Heydər Əliyev demişdir: "Bu gün hamımız mənəvi rahatlıq hissi keçirə bilərik. Çünki tarixi bir iş görülmüşdür. Tarixi bir sənəd yaradılıbdır. Bu gün biz Azərbaycanın bugünü, gələcəyi üçün çox böyük bir sənəd - siyasi, hüquqi sənəd yaratmışıq. Bizim konstitusiya layihəsinin ən mühüm əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, xalqımızın, respublikamızın tarixində bu, ilk, tamamilə sərbəst, müstəqil şəkildə yaranmış konstitusiyadır. Konstitusiya layihəsi indiyə qədər olan bütün konstitusiyaların, qanunların hamısından fərqlənir. Ona görə fərqlənir ki, bu, müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasıdır".

Xalqın keçdiyi tarixi yolun, müstəqillik uğrunda apardığı ardıcıl mübarizənin məntiqi yekunu və parlaq təntənəsinin əksi olan Konstitusiyamız dövlətin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini, demokratik dövlət quruculuğu prosesinin başlıca prinsiplərini, vətəndaşların əsas hüquq və vəzifələrini müəyyən etmişdir. Faktiki olaraq yeni Konstitusiyanın qəbulu ilə Azərbaycanda siyasi-hüquqi sistemin formalaşmasına başlanılmış, ən müxtəlif sahələrdə islahatların aparılmasına fundamental baza yaradılmışdır.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası nəinki dövlətin, habelə xalqın dövlətçilik iradəsini, suverenliyini ifadə edən əsas qanun olmaqla ictimai-siyasi institutların fəaliyyətini, dövlətin özünüidarə sistemini tənzimləyir, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasının və inkişafının hüquqi təminatçısı qismində çıxış edir. Konstitusiyamızın preambulasında Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyini, suverenliyini və ərazi bütövlüyünü qorumaq, bu ali sənəd çərçivəsində demokratik quruluşa təminat vermək, vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar edilməsinə nail olmaq, xalqın iradəsini ifadə edən, insan hüquq və azadlıqlarını təmin edən hüquqi, dünyəvi dövlət qurmaq və digər bu kimi ülvi niyyətlər bəyan edilmişdir. Əsas Qanun Azərbaycan dövlətinin hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilən demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublika olduğunu təsbit edir, başqa sözlə, dövlətin təyinatını tam yerinə yetirməsi üçün bütün zəruri xüsusiyyətləri əks etdirir. Konstitusion quruluşun vacib əsası kimi xalq hakimiyyətini (xalqın suverenliyini) bəyan edən və Azərbaycan xalqını hakimiyyətin yeganə mənbəyi elan edən Konstitusiya xalqın öz suveren hüququnu bilavasitə ümumxalq səsverməsi - referendum və ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, gizli və şəxsi səsvermə yolu ilə seçilmiş nümayəndələri vasitəsilə həyata keçirməsini nəzərdə tutur. Əsas Qanun Azərbaycan dövlətini hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilən demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublika olduğunu təsbit edir, başqa sözlə, dövlətin öz təyinatını tam yerinə yetirməsi üçün bütün zəruri xüsusiyyətləri göstərir.

Əsas Qanunda əksini tapmış mühüm məsələlərdən biri də xalqın hüquq və mənafeləri ilə bağlı bütün məsələlərin referendum yolu ilə həllinin nəzərdə tutulmasıdır. Konkret olaraq 3-cü maddədə göstərilir ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbulu və ona dəyişikliklər edilməsi, habelə Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədlərinin dəyişdirilməsi məsələləri yalnız ümumxalq referendumu yolu ilə həll oluna bilər. Yəni Konstitusiyanın ümumxalq referendumu ilə qəbul olunması və sabitliyi onun daimi dəyişməzliyi kimi tövsif olunmur. Konstitusiya qəbul olunduğu andan onun tənzimləmə predmetini təşkil edən ictimai münasibətlərin inkişafı, sosial, iqtisadi və siyasi şəraitin dəyişməsi bu qanunvericilik sənədinə müvafiq dəyişiklik və əlavələr edilməsi zərurətini yaradır.

Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və əsas azadlıqlarının həyata keçirilməsinin təmini, ölkədə məhkəmə islahatlarının uğurla reallaşdırılması, Azərbaycan Milli Məclisinin fəaliyyətinin və seçki sisteminin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı yeni müddəaların Azərbaycan Konstitusiyasında təsbit edilməsi məqsədilə 2002-ci il avqustun 24-də keçirilən referendum məhz dövrün zəruri tələbləri ilə şərtlənmişdir. Həmin vaxt Konstitusiyaya ümumxalq referendumu əsasında edilmiş prinsipial dəyişikliklər proporsional seçki sisteminin ləğvini, fövqəladə hallarda prezident səlahiyyətlərinin Baş nazirə keçməsini, eləcə də prezident seçkilərinin nəticələrinin sadə səs çoxluğu prinsipi ilə hesablanmasını, hökumətin Milli Məclis qarşısında illik hesabatla çıxış etməsini, habelə siyasi partiyaların ləğvi səlahiyyətlərinin Konstitusiya Məhkəməsindən alınaraq ümumi yurisdiksiyalı məhkəmələrə verilməsini, alternativ hərbi xidmət növünün formalaşdırılmasını, Respublika Prokurorluğuna və Ali Məhkəməyə qanunvericilik təşəbbüsü ilə çıxış etmək səlahiyyətinin verilməsini, vətəndaşlara Konstitusiya Məhkəməsinə birbaşa müraciət etmək imkanının yaradılmasını nəzərdə tutmuşdur. Bu dəyişikliklər mahiyyət etibarilə insan və vətəndaş hüquq-azadlıqlarının konstitusion təminatını gücləndirməyə xidmət etməklə yanaşı, eyni zamanda hakimiyyət qolları arasında hüquqi tarazlığın təmin olunmasına yönəlmişdi. Məsələn, dəyişikliklərdən əvvəl 105-ci maddə Azərbaycan Prezidenti vaxtından əvvəl vəzifədən getdikdə onun səlahiyyətlərinin Milli Məclisin Sədrinə keçməsini nəzərdə tuturdu. Konstitusiyaya edilmiş dəyişikliyə görə, fövqəladə hallarda prezidentin səlahiyyətlərinin Baş nazirə keçməsi hakimiyyət bölgüsü prinsipi baxımından daha məntiqəuyğun idi. Çünki həm prezident, həm də Baş nazir icraedici hakimiyyətin nümayəndələri olduğundan, birincinin hansısa səbəbdən öz vəzifəsini icra edə bilməməsi halında səlahiyyətlərin icraedici hakimiyyətin digər nümayəndəsinə verilməsi məntiqi və qanunauyğundur. Bu qanunauyğunluq həm də hakimiyyət bölgüsü haqqında nəzəriyyələrin diktə etdiyi tələblərdən irəli gəlir. Hakimiyyətin icraedici, qanunverici və məhkəmə orqanları arasında bərabər surətdə bölünməsi prinsipinin qorunub saxlanılması demokratik dövlətin əsas atributlarından hesab olunur. Milli Məclis rəhbərinin həm qanunverici, həm də icraedici hakimiyyətin səlahiyyətlərini müvəqqəti də olsa öz əlində cəmləşdirməsi isə istər-istəməz hakimiyyətin iki qanadı arasında tənzimləmə prosesini çətinləşdirirdi. Təsadüfi deyildir ki, həmin dəyişikliklər istər Azərbaycan cəmiyyətində, istərsə də beynəlxalq səviyyədə dəstəklənərək zamanın tələbindən irəli gələn müsbət dəyişikliklər kimi xarakterizə edilmişdir.

Həmin referendumdan ötən 7 illlik zaman kəsiyi Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklərin cəmiyyət üçün müstəsna əhəmiyyətini, faydasını təsdiqləməklə yanaşı, bu sahədə dövrün tələbi ilə səsləşən əlavə islahatların aparılmasını obyektiv zərurətə çevirmişdir. 2003-cü ildən Azərbaycanda demokratik transformasiyanın yeni mərhələsinin başlanması, hüquqi, siyasi və iqtisadi islahatların paralel şəkildə aparılması, cəmiyyətdə siyasi mədəniyyətin, demokratik təfəkkürün güclənməsi, ən əsası, vətəndaşların həyat tərzində kardinal dəyişikliklərin qabarıq duyulması keyfiyyətcə yeni mərhələdə Konstitusiyaya müəyyən pozitiv əlavə və dəyişikliklərin edilməsinə yaranmış sosial ehtiyacı da qabarıq şəkildə üzə çıxarır.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 6 illik rəhbərliyi dövründə respublikamız son illərdə bir çox inkişaf etmiş dövlətlərin onilliklər boyu keçdiyi inkişaf mərhələlərini sürətlə adlamış, iqtisadi tərəqqi, demokratikləşmə, insan hüquq və azadıqlarının, vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının təminatı sahəsində nəzərəçarpacaq uğurlara imza atmışdır. Ümumi daxili məhsulun sürətli artımı insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi mexanizmlərinin daha da təkmilləşdirilməsinə, habelə müasirləşdirilməsinə xidmət edən məhkəmə-hüquq islahatlarının keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyması, ən başlıcası, siyasi-hüquqi və iqtisadi islahatların bir-birindən təcrid edilmədən həyata keçirilməsi Azərbaycan Konstitusiyasına növbəti dəfə əlavə və dəyişiklikləri nəzərdə tutan 2009-cu ilin 18 mart referendumunun hansı səbəblərlə şərtləndiyini bir daha əyani şəkildə göstərir.

Yeni ictimai-iqtisadi formasiyaya keçidlə bağlı bəzi hallarda ictimai düşüncəni müəyyən pozitiv yeniliklərə hazırlamaq, habelə iqtisadi və siyasi islahatları paralel şəkildə həyata keçirmək müəyyən vaxt tələb edir. Sosial-iqtisadi inkişafın yüksək tempi ilə əlaqədar ictimai münasibətlərin inkişafı, liberallaşmaya xidmət edən islahatların sürətlənməsi, habelə Azərbaycanın Avratlantik strukturlara inteqrasiya prosesinin sürətlənməsi keyfiyyətcə yeni mərhələdə konstitusion islahatları obyektiv zərurətə çevirmişdi. 18 mart referendumu ərəfəsində bəzi konkret müddəalar üzərində aparılan müqayisəli hüquqi təhlillər də göstərdi ki, konstitusiya islahatı Azərbaycan xalqının suverenliyi, perspektiv demokratik və iqtisadi inkişafı ilə bağlı mühüm əhəmiyyət daşıyan məsələdir.

Hər bir konstitusiyanın hüquqi, siyasi və ideoloji funksiyaları, ictimai məqsədi var. Bunlardan ən başlıcası hüquqi funksiya olduğu üçün digər qanunlar, qanun qüvvəli aktlar, mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən qəbul olunmuş normativ-hüquqi aktlar Konstitusiya ilə ziddiyyət təşkil etməməlidir. Bu baxımdan 18 mart referendumunun nəticəsi olaraq Konstitusiyanın 25, 32, 39, 50, 57, 71, 72, 96, 109, 125, 129, 131 və 146-cı maddələrinə edilən əlavə və dəyişikliklər Konstitusiyanın hüquqi funksiyasının daha yüksək səviyyədə, çevik və işlək mexanizmlər əsasında realizəsinə yönəlmişdir. Məsələn, Konstitusiyanın 96-cı maddəsinə (Qanunvericilik təşəbbüsü hüququ) edilən dəyişikliyə görə, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarına qanun layihələrini Milli Məclisin müzakirəsinə çıxarmaq hüququnun verilməsi ilk növbədə ictimai mənafelərə xidmət edir. Referenduma qədər Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində qanunvericilik təşəbbüsü ilə çıxış etmək hüququ (qanun layihələrini və başqa məsələləri Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin müzakirəsinə təqdim etmək hüququ) Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatlarına, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsinə, Azərbaycan Respublikası Prokurorluğuna və Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisinə məxsus idi. Referendumun nəticəsi kimi səsvermə hüququ olan Azərbaycan vətəndaşlarının 40 min nəfərinə belə bir hüququn verilməsi həm də Konstitusiyanın I maddəsinin (Azərbaycan Respublikasında hakimiyyətin yeganə mənbəyi xalqdır) tələbindən irəli gəlir. Bu yenilik ölkə vətəndaşlarına onların maraq dairəsinə daxil olan məsələlərin hüquqi tənzimlənməsi məqsədilə qanun layihələri hazırlamasına və Milli Məclisin müzakirəsinə çıxarmasına imkan yaradır.

Konstitusiya ali hüquqi sənəd olmaqla yanaşı, eyni zamanda dövlətin idarəetmə sistemini tənzimləyir, siyasi sistemin ahəngdarlığını, hakimiyyət bölgüsü prinsipinin səmərəli reallaşdırılmasını təmin edir. Əsas Qanunumuz dövlət quruculuğu prosesini və onun strukturunu, ayrı-ayrı şəxslərlə və qruplarla münasibətlərini müəyyən etməklə yanaşı, siyasi sistemin hüquqi əsası kimi çıxış edir. Hər bir siyasi qüvvə dövlət hakimiyyəti uğrunda siyasi mübarizəni yalnız Azərbaycan Konstitusiyasında müəyyən edilmiş prinsiplər əsasında apara bilər. Bu baxımdan Konstitusiyanın 84, 88, 92, 95, 101, 108-ci maddələrinə edilən əlavə və dəyişikliklər Konstitusiyanın siyasi funksiyasının həyata keçirilməsinin təmin edilməsinə yönəlmişdir. Məsələn, Konstitusiyanın 84-cü maddəsinin (Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin səlahiyyət müddəti) I hissəsinə edilən əlavəyə görə, "Müharibə şəraitində hərbi əməliyyatların aparılması Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə seçkilərin keçirilməsini mümkün etmədikdə Azərbaycan Respubikası Milli Məclisinin çağırışının səlahiyyət müddəti hərbi əməliyyatların sonunadək uzadılır. Bu barədə qərar seçkilərin (referendumun) keçirilməsini təmin edən dövlət orqanının müraciətinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən qəbul edilir". Azərbaycan Ermənistanın təcavüzü ilə üzləşdiyindən və müharibə şəraitində yaşadığından belə bir müddəanın Konstitusiyada əksini tapması milli maraqlar baxımından son dərəcə vacibdir. Şübhəsiz, müharibə şəraitində seçkilərin keçirilməsi və siyasi ehtirasların qızışması Azərbaycanın milli maraqlarını ciddi təhlükə altına ala bilər. Bu baxımdan 84-cü maddənin I hissəsinə edilən əlavə obyektiv zərurətdən, ümumxalq mənafeyindən irəli gəlmişdir.

18 mart referendumunun mühüm nəticələrindən biri də budur ki, Azərbaycan Konstitusiyasının hüquqi və siyasi funksiyası ilə yanaşı, ideoloji funksiyası da təkmilləşdirilmişdir. Konstitusiya hər bir insanın həyatında rol oynayan müqəddəs sənəd olub cəmiyyətdə ən ali və ülvi dəyərlərə - insan və mülkiyyət hüquqlarına, demokratikləşməyə təminat verir. 12, 17, 29, 48, 75-ci maddələrə edilən əlavə və dəyişikliklər Konstitusiyanın ideoloji funksiyasının həyata keçirilməsinin təmin edilməsinə yönəlmişdir. Məsələn, 75-ci maddəyə edilən əlavə və dəyişiklik istər siyasi və mənəvi, istərsə də hüquqi baxımdan təzə müstəqillik əldə etmiş Azərbaycan üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Bu əlavəyə görə, "Dövlət rəmzlərinə hörmətsizliyin nümayiş etdirilməsi qanunla müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyətə səbəb olur". Azərbaycanın bayrağı, gerbi və himni onun hər bir vətəndaşı üçün müqəddəs, toxunulmazdır. Hər bir azərbaycanlı dövlət rəmzlərimizi özünün milli heysiyyəti, qüruru, fəxarət yeri sayır. Dövlət rəmzlərinə hörmətsizliyin nümayiş etdirilməsi ilə bağlı Azərbaycanın Cinayət-Prosessual Məcəlləsində hüquqi məsuliyyət müəyyən olunmuşdur. Nəzərdə tutulan əlavə isə Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsində əksini tapmış bu məsələyə konstitusion status verir.

Göründüyü kimi, Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklər dövrün tələblərindən irəli gələrək vətəndaşların mənafeyinə xidmət edir, habelə insan hüquqlarının təminatı sahəsində daha geniş imkanlar açır. Konstitusiyaya əl basaraq Azərbaycan xalqına və dövlətinə layiqincə xidmət edəcəyinə and içən Prezident İlham Əliyev hər bir vətəndaşın Əsas Qanunda təsbit olunmuş hüquq və azadlıqlarının etibarlı təmini istiqamətində ardıcıl və sistemli iş aparır. Dövlət başçısının son 6 ildə Konstitusiyaya əsaslanmaqla həyata keçirdiyi məhkəmə-hüquq islahatları isə ölkə vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarının daha etibarlı təminatı məqsədinə xidmət edir.

İsaxan VƏLİYEV,

AMEA-nın Fəlsəfə,

Sosiologiya və Hüquq

İnstitutunun şöbə müdiri,

hüquq elmləri doktoru

Azərbaycan.- 2009.- 12 noyabr.- S. 7.