Mirzə Cəlil haqqında naməlum kinodram

Görkəmli Azərbaycan yazıçısı, böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadənin mürəkkəb və keşməkeşli ömür yolu, uğrunda mübarizə apardığı ideallar həmişə ciddi elmin problemi olduğu qədər də bədii düşüncənin maraq dairəsində olmuşdur. Son yarım əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatında Cəlil Məmmədquluzadənin ömür və sənət yolundan bəhs edən hekayə, povest, roman, dram və ssenarilərin meydana çıxması, tamaşaların hazırlanması, filmlərin çəkilməsi bu həqiqəti bir daha təsdiq edir. Ədəbiyyatımız Mirzə Cəlildən söz açarkən, qüdrətli yazıçının fonunda sənətkar və zaman, milli azadlıq və istiqlaliyyət, özünüdərk və demokratik düşüncə kimi ölkə və xalq üçün zəruri olan mətləbləri ön mövqeyə çəkə bilmişdir. Daha doğrusu, Cəlil Məmmədquluzadə - Molla Nəsrəddin mövzusu millətimizin milli taleyinin bədii dərki və inkişafının əks-sədasına çevrilmişdir.

Bir çox yazıçılarımızın bu istiqamətdəki zəhmətlərini xatırlatmaqla yanaşı, Cəlil Məmmədquluzadə mövzusu sahəsində xalq yazıçısı Anarın mühüm xidmətlərini ayrıca qeyd etməyi lazım bilirik. Əvvəla, bütövlükdə Anarın yaradıcılığı böyük Mirzə Cəlilin sənət prinsipləri üstündə köklənmişdir. Haqlı olaraq elmi-ictimai fikirdə Anar ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının Molla Nəsrəddini kimi qəbul olunur. O, böyük Mirzə Cəlili təkrar etmədən ədəbiyyatda mollanəsrəddinçiliyin yeni mərhələsini yaratmışdır. Bundan başqa, Anar konkret olaraq Cəlil Məmmədquluzadə mövzusuna həsr olunmuş ən yaxşı bədii əsərlərin müəllifidir. Onun "Sizi deyib gəlmişəm" pyesi, "Qəm pəncərəsi" və "Nigarançılıq" filmləri, "Anlamaq dərdi" essesi Azərbaycan ədəbiyyatının yeni, mənalı, düşündürücü və əhəmiyyətli Mirzəcəlilnaməsidir. Bəlkə də xalq yazıçısı Anarın bu sahədəki çoxillik ardıcıl və uğurlu fəaliyyəti digər qələm sahiblərinin həmin mövzuya ehtiyatla yanaşmalarını şərtləndirmişdir.

Tərəddüd etmədən deyə bilərik ki, oxuculara ilk dəfə təqdim edəcəyimiz naməlum əsər - akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun "İnsanlar və talelər" kinodramı Cəlil Məmmədquluzadə - Molla Nəsrəddin mövzusuna münasibətdə yeni mərhələ təşkil edir.

Əməkdar elm xadimi, akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun görkəmli bir tədqiqatçı kimi Cəlil Məmmədquluzadənin keşməkeşli həyat yoluna, məşəqqətli taleyinə, zəngin bədii irsinə, bütövlükdə XX əsrin əvvəllərinin ədəbi-ictimai fikrinin incəliklərinə dərindən bələd olması "İnsanlar və talelər" kinodramının uğurlu alınmasını təmin etmişdir. Məmməd Cəfər Cəfərovun bir neçə dildə çap olunmuş "Cəlil Məmmədquluzadə" əsəri XX əsrin çox dəyərli mirzəcəlilşünaslıq nümunəsidir. Böyük Mirzə Cəlil də daxil olmaqla "İnsanlar və talelər" kinodramında haqqında bəhs edilən ədəbi-tarixi və siyasi şəxsiyyətlərin əksəriyyətini həyatda şəxsən görüb tanıması, hətta onlardan bəziləri ilə ünsiyyətdə olması da əsərin canlı və təsirli olmasına səbəb olmuşdur. Beləliklə, ədəbiyyatımızda Cəlil Məmmədquluzadə - "Molla Nəsrəddin" mövzusunda yeni tipli və müvəffəqiyyətli bir əsər meydana çıxmışdır.

Məmməd Cəfər Cəfərovun görkəmli ədəbiyyatşünas alim olmaqla bərabər, həm də özünüməxsus yazıçılıq istedadına və təcrübəsinə malik olması da "İnsanlar və talelər" kinodramının hasilə gəlməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır. "Əntiqə adamlar" adlı povest və hekayələr kitabı, son vaxtlarda oxuculara təqdim etdiyimiz "Xatirələr" memuarı Məmməd Cəfər müəllimin bədii yaradıcılıq sahəsindəki özünəməxsus səriştəsini təsdiqləyir. Belə bir nəticə çıxarmaq mümkündür ki, əgər Məmməd Cəfər Cəfərov elm sahəsini deyil, bədii yaradıcılıq yolunu tutmuş olsaydı, heç şübhəsiz, Azərbaycan ədəbiyyatının qüdrətli simalarından biri ola bilərdi.

"İnsanlar və talelər" əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında Cəlil Məmmədquluzadə mövzusunda yazılmış ilk kinodramdır. Bu, ədəbiyyatımızda kinodram janrında yazılmış orijinal və qiymətli sənət əsəridir. Kinodram janrının prinsiplərinə uyğun şəkildə əsərdə dramatik vasitələrlə ssenarivari əlamətlərin üzvi sintezinə nail olunmuşdur.

Eyni zamanda, "İnsanlar və talelər" kinodramı Məmməd Cəfər Cəfərovun dərin elmi səriştəsi ilə bədii düşüncəsinin vəhdətini özündə cəmləşdirir. Əsərdə müşahidə olunan alimlik haqqında bəhs edilən şəxsiyyətləri və problemi dərindən öyrənməkdə və qavramaqda, yazıçılıq isə müəllifin hadisələri və adamları mənalandırmaq bacarığında öz əksini tapır. Kinodramda XX əsrin bir çox görkəmli simalarının müxtəlif yönümlü fəaliyyəti vahid süjet xətti ətrafında birləşdirilmiş, onları bir-birindən fərqləndirən amillər, xüsusiyyətlər müəyyən edilib dəqiqləşdirilmişdir. "İnsanlar və talelər" kinodramında Cəlil Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Əlibəy Hüseynzadə, Firudinbəy Köçərli, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Həmidə xanım Məmmədquluzadə, Əbülfətxan Ələvi və başqaları ədəbi-tarixi şəxsiyyətlər olmaqla yanaşı, həm də fərqli xarakterlər səviyyəsində təqdim edilir.

Fikrimizcə, "İnsanlar və talelər" kinodramının bir böyük uğuru və üstünlüyü də əsərdə təqdim olunan epoxanın bütün istiqamətlərinin əhatə edilməsindən ibarətdir. Əsasən Cəlil Məmmədquluzadənin rəhbərlik etdiyi "Molla Nəsrəddin" ədəbi hərəkatının mübarizəsi və idealları əsasında qurulmuş süjetdə dövrün Azərbaycan romantikləri də geniş təmsil olunurlar. Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiqlə bir sırada Əlibəy Hüseynzadə, Əhmədbəy Ağayev kimi romantizmi təmsil edən görkəmli şəxsiyyətlər də taleləri və idealları ilə "İnsanlar və talelər" kinodramına gətirilmişdir. Beləliklə, Cəlil Məmmədquluzadə mövzusunda yazılmış bədii əsərlərdə ilk dəfə olaraq, ədəbi-tarixi epoxa bütün axınları və yönləri, müxtəlif qütblərdə birləşmiş adlı-sanlı simaları ilə birlikdə təqdim olunur. Bundan başqa, Əlibəy Hüseynzadə, Əhmədbəy Ağayev, Haşımbəy Vəzirov kimi uzun illər haqqında danışılması və yazılması qadağan olunmuş şəxsiyyətlər də nəhayət ki, bədii əsər müstəvisində obyektiv mövqedən canlandırılmışdır. "İnsanlar və talelər" kinodramının 1975-1991-ci illər ərzində yazıldığını, hətta əsərin tamamlandığı həmin dövrdə adları çəkilən şəxsiyyətlərin hələ tamam-kamal bəraət almadığını nəzərə alsaq, bu, yəni onların həyatı və fəaliyyətindən seçilmiş önəmli məqamların, dəyərli fikirlərin "İnsanlar və talelər" kinodramında öz əksini tapması cəsarətli və əhəmiyyətli hadisə sayılmağa layiqdir. Həmçinin Əlibəy Hüseynzadə və Əhmədbəy Ağayevin əsərlərinin hələ Azərbaycanda nəşr edilmədiyi bir dövrdə yazılmış "İnsanlar və talelər" kinodramında bu ədiblərin əsas yaradıcılıq ideallarının, türkçülük və islamçılıq baxışlarına dair fərqli tezislərinin əks etdirilməsi həm də əsərin müəllifinin böyük qadağalar dövründə həmin ədiblər barəsində kifayət qədər dərin biliyə və aydın mövqeyə malik olduğunu təsəvvür etməyə imkan verir.

Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov Cəlil Məmmədquluzadə epoxasını bütün tamlığı ilə göstərmək üçün ədəbi-mədəni mühitlə yanaşı, ictimai-siyasi gedişatın da ana xətlərinə və əsas təmsilçilərinə diqqət yetirməyi unutmamışdır. "İnsanlar və talelər" əsərində XX əsrin əvvəllərinin ən mühüm, dövr üçün xarakterik olan hadisələrindən və həmin hadisələrin əsas daşıyıcıları olan şəxsiyyətlərdən bəhs olunur. Çoxcəhətli fəaliyyətə malik olan Cəlil Məmmədquluzadənin həyatı, mübarizəsi və yaradıcılığı da ona həsr olunmuş əsərdə dövrün ən mühüm ideya-siyasi cərəyanlarından söz açmağa münbit şərait yaradır. Buna görədir ki, "İnsanlar və talelər" kinodramında mollanəsrəddinçilər və romantiklərlə bir sırada siyasi hakimiyyətə malik olan Şeyx Məhəmməd Xiyabani, Nəriman Nərimanov, Əliheydər Qarayev, Səmədağa Ağamalı oğlu, Dadaş Bünyadzadə və başqalarının da obrazı yaradılmışdır. Məmməd Cəfər Cəfərov siyasi hakimiyyətdən və onun təmsilçilərindən bəhs edərkən maksimum obyektiv olmağa çalışmış və fikrimizcə, buna nail ola bilmişdir. Bu məqamda əsərin yazıldığı dövrdə ədəbi-ictimai mühitdə geniş yayılmış siyasi konyunkturaya qətiyyən yol verilməmişdir.

"İnsanlar və talelər" kinodramında Cəlil Məmmədquluzadə XX əsrin əvvəllərinin bütün ictimai-siyasi axınlarının, ədəbi-mədəni hadisələrinin mərkəzində və fövqündə dayanan görkəmli ədib və böyük vətəndaş kimi təqdim edilir. Məmməd Cəfər Cəfərov əsər boyu Cəlil Məmmədquluzadənin özünəməxsusluğunu mənsub olduğu xalqın həyatına, taleyinə, çətinliklərinə, ümidlərinə dərindən bələd olmasında, işığı, nicat yolunu doğru-düzgün müəyyən edə bilməsində və həmin istiqamətdə fədakarcasına mübarizə aparmasında, əqidə bütövlüyündə axtarmışdır. Məmməd Cəfər Cəfərova görə Cəlil Məmmədquluzadə harada (Tiflisdə, Təbrizdə, yaxud Bakıda) yaşamasından, hansı ictimai quruluşda (çar hakimiyyəti, xalq cümhuriyyəti, İran mütləqiyyəti, sovet hakimiyyətində) yaşayıb fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq, çətinliklər və məhrumiyyətlər qarşısında heç zaman əqidəsini və mövqeyini dəyişməmiş, axıradək vahid milli amala xidmət etmişdir. Görkəmli yazıçı bu əsərdə Azərbaycançılıq idealının canlı və parlaq təcəssümü kimi mənalandırılır. Məmməd Cəfər Cəfərov ədibin əqidə bütövlüyünü və vətəndaşlıq qayəsini düşünülüb tapılmış səciyyəvi detallar və hadisələr əsasında, aydın və koloritli bədii vasitələrlə ifadə etmişdir. Ona görə də "İnsanlar və talelər" kinodramı görkəmli bir alimlə yanaşı, çox istedadlı və səriştəli bir yazıçının əsəri kimi yadda qalır.

"İnsanlar və talelər" əsəri Cəlil Məmmədquluzadənin yaşayıb mübarizə apardığı epoxanın əsas problemlərinə gur işıq salır. XX əsrin əvvəllərində, xalq cümhuriyyəti zamanı, həyatının Təbriz dövründə və sovet hakimiyyəti illərində xalq və hakimiyyət, yazıçı və zaman, din və dövlət, dini və milli birlik, milli azadlıq və istiqlaliyyət kimi məsələlər kinodramın obyektivində qabarıq şəkildə canlandırılır. Bu yolla həm Mirzə Cəlili əhatə edən çətin və mürəkkəb mühitə, həm də Azərbaycan cəmiyyətinin keşməkeşli inkişaf yolundakı problemlərinə aydınlıq gətirilir. Fikrimizcə, əsərin "İnsanlar və talelər" adlandırılması da burada bütövlükdə Cəlil Məmmədquluzadə epoxasının bütün genişliyi ilə əks etdirilməsindən irəli gəlir. Müəllif əsərin adına uyğun olaraq, Cəlil Məmmədquluzadə ilə birlikdə həmin epoxada yaşayıb-yaratmış, fəaliyyət göstərmiş ən müxtəlif insanların, tanınmış simaların da taleyini izləmişdir. Əlibəy Hüseynzadənin və Əhmədbəy Ağayevin vətəni tərk etmək məcburiyyətində qalmaları, Mirzə Ələkbər Sabirin həyatının son günlərinin acı notları, Cənubi Azərbaycan ziyalılarının - Əbülfətxan Ələvi, Fəxrüllətibba, İskəndər Sərxpuş və başqalarının ümidləri, sovet dövründə Hüseyn Cavid, Nəcəfbəy Vəzirov, Əli Nəzmi kimilərinin yaşadıqları mürəkkəb həyat "İnsanlar və talelər"in işığında realistcəsinə əks etdirilmişdir. Kinodram Cəlil Məmmədquluzadənin aparıcılığı şərti ilə XX əsrin əvvəllərinin bütöv bir ziyalı nəslinin taleyini əks etdirir.

Bununla belə, "İnsanlar və talelər" kinodramı Cəlil Məmmədquluzadənin həyatının təxminən 1906-cı ildən sonrakı 30 ildən artıq bir dövrünün ensiklopediyasıdır. Böyük ədibin həyatının ən mühüm məqamları, çətin anları, əsas təfərrüatları əsərdə məharətlə, incəliklərinə qədər canlandırılır. "İnsanlar və talelər" əsəri Cəlil Məmmədquluzadə və mollanəsrəddinçilər, Mirzə Cəlil və Həmidə xanım, ata-övlad münasibətlərini kinoda olduğu kimi təsirli hadisələr vasitəsilə göz önünə gətirə bilir. Hətta Məmməd Cəfər Cəfərov kinodramda Həmidə xanımın Mirzə Cəlilin vəfatından sonrakı çətin, həyəcanlı məqamlarına da diqqət yetirmişdir. Mirzə Cəlilə həsr edilmiş əsər XX əsrin görkəmli ziyalı qadınlarından olan Həmidə xanımın ağır həyatın və tənhalığın girdabına düşmüş yanıqlı taleyinin təsviri ilə başa çatır. Əsərin sonunda Hüseyn Cavidin "Xəyyam" mənzum dramından gətirilmiş aşağıdakı misralar kinodramda haqqında söz açılan epoxanın və bütün insanların taleyini ümumiləşdirir:

Ey fələk, keçdi zaman dalğa kimi,

Eylə bir dalğa ki, qorxunc, əsəbi.

Bir əsər qalmadı şən gənclikdən,

Kimsə yox: nə gələn var, nə gedən.

... Söndülər həpsi keçən zəlzələdən

Bir qalan mənəm bu böyük qafilədən.

Alim-yazıçı Məməd Cəfər Cəfərov "İnsanlar və talelər" kinodramının yazılmasında ədəbi-tarixi mənbələrdən, dövri mətbuat materiallarından, memuar ədəbiyyatından, keçən əsrin 20-30-cu illərinə dair özünün şəxsi müşahidələrindən yaradıcı şəkildə faydalanmışdır. Bədii əsər olmasına baxmayaraq, bu kinodramı Cəlil Məmmədquluzadənin həyat və fəaliyyətini, həmin epoxanın tarixi-ədəbi gedişatını öyrənmək üçün mötəbər mənbə hesab etmək mümkündür. Bununla belə, əsərdə bəzi kiçik dəqiqləşdirmələrə də ehtiyac vardır. Məsələn, nədənsə müəllif Cəlil Məmmədquluzadənin ilk dəfə ailə qurduğu qadını "kəndli qızı Sara" adı ilə qeyd edir. Əslində isə Münəvvər xanım Məmmədquluzadənin anası olan həmin qadının adı Həlimə Tağı qızıdır. Bundan başqa, əsərdə Mirzə Cəlilin həyatının Nehrəm dövrünə aid fotolardan da söz açılır ki, hələlik həmin illərə aid şəkil məlum deyildir. Digər elmi ədəbiyyatlarda olduğu kimi, bu əsərdə də Paşa ağa Sultanovun Fransada təhsil aldığı göstərilir. Halbuki Cümşüd Paşa - Paşa ağa İsmayıl bəy oğlu Sultanov 5 iyun 1874-cü ildə Novosibirskidə İmperator Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdir.

Göründüyü kimi, bunlar çox kiçik çatışmazlıqlardır. Bədii əsərdə müəllif bəzi məqamları dəyişməyə də ixtiyarlıdır. Bütövlükdə zəngin ədəbi-tarixi faktları, çoxsaylı informasiyaları özündə cəmləşdirən bu qiymətli əsərdə insanlar, talelər, məlumatlar və hadisələr obyektiv şəkildə, dəqiqliklə əks etdirilmişdir. Əsər həm ədəbi-tarixi məlumat bazasının zənginliyi, həm də hadisələrin və xarakterlərin canlı təqdimatı ilə yaddaşda dərin iz buraxır.

Akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun şəxsi kitabxanasını, tərcümeyi-hal sənədlərini xüsusi qayğı və həssaslıqla qoruyub saxlamış görkəmli alimin nəslinin layiqli davamçısı professor Ulduz xanım Həşimovanın "İnsanlar və talelər" əsərinin əlyazmasını bu günlərə qədər çatdırması minnətdarlığa layiqdir.

Nəticə etibarilə Məmməd Cəfər Cəfərovun "İnsanlar və talelər" kinodramı Azərbaycan ədəbiyyatında bu janrda yazılmış dəyərli sənət nümunəsidir. Bu əsər böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadəyə həsr olunmuş sanballı ədəbi abidədir. "İnsanlar və talelər" kinodramı akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun çoxillik və zəngin elmi və bədii yaradıcılığını tamamlayan qiymətli əsərdir.

Düz 18 il naməlum qalmış bu əhəmiyyətli əsərin indi üzə çıxarılması və kitab halında nəşrə hazırlanması Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin görkəmli yazıçı və ictimai xadim Cəlil Məmmədquluzadənin anadan olmasının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqındakı 6 fevral 2009-cu il tarixli sərəncamının işığında həyata keçirilən əhəmiyyətli hadisələrdən biridir. Ümid edirik ki, "İnsanlar və talelər" kinodramı ədəbiyyatşünaslarla yanaşı, rejissorların da diqqətini cəlb edəcəkdir. Bu əsər professional bədii yaradıcılıq nümunəsi olub, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə daxil edilməyə layiq olan ciddi, orijinal və qiymətli bədii nümunə kimi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

İsa HƏBİBBƏYLİ,

Naxçıvan Dövlət Universitetinin

rektoru, akademik,

Milli Məclisin deputatı

Azərbaycan.- 2009.- 13 noyabr.- S. 10.