İkinci dünya
müharibəsinin başlamasından 70 il keçdi. O müharibə yaddaşıma
uşaq təfəkkürü ilə həkk olunsa da,
Qarabağ müharibəsi bütün ağrı və acıları
ilə içimdən və ömrümdən keçdi. Bu
iki müharibənin fərqli və oxşar cəhətləri
məni illər ötdükcə narahat edir. Belə qənaətə
gəlirəm ki, indiki gənclər bu fərqlərin və bənzərliklərin
nədən ibarət olduğunu həm bilməli, həm də
ki, unutmamalıdırlar.
Müharibə hadisələri
insan yaddaşına elə həkk edir ki, çox şeyi
unuda bilmirsən, bu gün də xatırlayanda təsirlənirsən,
tutuşdurmaq, müqayisə etmək istəyirsən. Qismətin
ağırlığından yaşımın ahıl
vaxtına da Qarabağ müharibəsi nəsib oldu. Biz belə deməyə
alışmışıq: Ermənistan-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi. Əslində, bu,
heç də Qarabağ müharibəsi deyildi. Biz alman
faşizmindən daha hiyləgər, daha qəddar erməni
faşistlərinin hücumlarını bütün Azərbaycan
sərhədləri boyu dəf etmək məcburiyyətində
qaldıq. Quldur dəstələrindən ibarət erməni
faşist birləşmələri bütün Azərbaycan sərhədləri
boyu hücuma keçdilər. Azərbaycanın Dağlıq
Qarabağa aid olmayan rayonları da erməni faşistləri tərəfindən
işğal olundu. Gədəbəydə, Tovuzda, Qazaxda və
Naxçıvan Muxtar Respublikasında ağır
döyüşlər getdi. Məgər muxtar respublikanın
Dağlıq Qarabağla ümumi sərhədləri
vardımı? Əslində bu, Azərbaycan üçün
İkinci dünya müharibəsi ilə müqayisədə
daha ağır və daha böyük itkilərlə
müşayiət olunan üzücü bir savaş idi.
İyirmi ilə yaxındır ki, Naxçıvan Muxtar
Respublikası üzük qaşı kimi erməni faşistlərinin
blokadasına alınıb. Axı İkinci dünya müharibəsində
belə deyildi: yollarımız açıq idi, insanların hər
tərəfə çıxışı və bir də
sovet xalqlarının əfsanəvi dostluğu var idi.
Sonuncu Qarabağ müharibəsində
Ermənistan Naxçıvan Muxtar Respublikasını
üzük qaşı kimi blokadaya aldı. Naxçıvan və ümumiyyətlə
Azərbaycan müharibənin ilk illərində əliyalın
idi. İkinci dünya müharibəsində bütün sovet
xalqları bir məqsəd ətrafında birləşmişdi
və hamının bir düşməni vardı. Sonuncu
müharibədə Azərbaycan tək qaldı, sovet
xalqları məfhumu, onların birliyi iflasa uğradı. Bu
hadisələrin fövqündə diqqəti çəkən
o idi ki, Ermənistan sürətlə silahlanır, Azərbaycanda
isə əhalidən bütün silahlar
yığılırdı. Bütün bunlar ölkə
üçün ağır itkilərlə nəticələndi.
Mükəmməl ordu quruculuğuna isə yalnız ulu
öndər Heydər Əliyev xalqın arzu və xahişi ilə
hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra onun birbaşa rəhbərliyi
altında başlanıldı.
Belə hesab edirəm
ki, iki müharibənin fərqli və oxşar cəhətlərini
sonsuzluğadək sadalamaq olar. 1941-1945-ci illərdə cəbhə xətti uzaqlarda idi.
Bütün Azərbaycan və onun tərkib hissəsi
Naxçıvan da arxa cəbhə sayılırdı. Azərbaycana
köçürülən hərbi hospitalların
sayı-hesabı yox idi. Biz bir nəfər kimi qələbəyə
çalışırdıq və gecə-gündüz bilmədən
Böyük Qələbə üçün işləyirdik.
Atılan topların, partlayan mərmilərin sədası bizə
çatmırdı.
Sonuncu Qarabağ
müharibəsində isə cəbhə xətti kəndlərin
böyründən, içindən keçirdi, küçələrdə
döyüşlər gedirdi. Düşmənin toplardan atdığı mərmilər
bir addımlığımızda, evlərimizin içində
partlayırdı. O biri müharibədə biz uşaqlar
amansız savaşların nə demək olduğunu sonadək
başa düşmədik, amma Qarabağ münaqişəsində
uşaqlar onun bütün vəhşiliklərinin şahidi
oldular, valideynlərini gözlərinin qarşısında
itirdilər, özləri də yaralandılar, həlak oldular.
Yüz minlərlə dinc sakin yurdundan didərgin
düşdü. Halbuki o biri savaşda hamı bizə
keçmiş SSRİ-dən pənah gətirir, Azərbaycana
sığınırdı.
Bu savaşda Ermənistanla
həmsərhəd olan bütün kəndlərimiz cəbhə
xəttinə çevrildi. Hamı müharibənin içində idi - qadın da,
uşaq da, qoca da...
İkinci dünya
müharibəsində heç kimin evinə cəbhədən
tabut gəlmədi, amma hamı poçtalyondan qorxurdu ki, o, yenə
kiminsə qapısını bəd xəbərlə döyəcək.
Sonuncu savaşda
poçtalyonlar lazım gəlmədi. Şəhidlərimizin
tabutları qapılarına əsgər məktublarından
tez çatırdı. Cəbhə belə yaxında idi. Biz həlak
olan igidlərimizi qəhrəman kimi, şəhid kimi dəfn
etdik, onların məzarları üstündə
silahdaşları yaylım atəşi açaraq yenidən
döyüşə qayıdırdılar. Ön və arxa cəbhə
anlayışı bu müharibədə olmadı. Bizim
hospitallarımız da, səngərlərimiz də, şəhidlərin
torpağa tapşırıldığı xiyabanlar da
qonşu idi, yanaşı idi. Başımızı qoyub yuxuya
getdiyimiz yataq da cəbhə idi. Biz, o biri müharibədən
fərqli olaraq, bu döyüşlərdə həlak
olanların yolunu gözləmədik. Ona görə ki, şəhidlərimizi
evlərimizə gətirib dəfn edirdik. Mən iki müharibəni
müqayisə edəndə hansınınsa yaxşı,
hansınınsa pis olmasını vurğulamaq niyyətində
deyiləm. Hər iki halda müharibə ölüm qoxuyan
ağlasığmaz faciələrin üzücü təkrarıdır.
Heç kim müharibənin tərəfində deyil. Əlbəttə,
onu bətnində gəzdirib Qafqaza səpən erməni
faşizmindən və onun dünyadakı himayədarlarından
başqa.
1945-ci ildə müharibə
qurtaranda cəmi 12 yaşım vardı. Onda biz istəsəydik belə, cəbhəyə
gedə bilməzdik. Frislərlə yuxularımızda
savaşardıq, elə yuxularımızda da
atalarımızla çiyin-çiyinə döyüşərdik.
Amma sonuncu müharibədə
heç kim cəbhənin necə olduğunu
düşünmürdü, ona görə ki, hamımız -
qundaqdakı uşaqlar da savaşın və atəşin
içində idilər. 1992-ci ilin əvvəlindən Naxçıvanda
bütün sərhəd bölgələrində çox
ağır döyüşlər gedirdi. Artıq mən bu
döyüşlərin miqyasını və mənasını
dərk etmək üçün, yaşlı olmağıma
baxmayaraq, Qarabağa yola düşdüm.
İnsanın içində
bəzən yaşından, səhhətindən asılı
olmayaraq elə hisslər baş qaldırır ki, onların təsiri
altında heç nəyi düşünmədən ən
çətin təhlükələrdən keçməyə,
ağlasığmaz maneələri dəf etməyə
hazır olursan. Elə
həmin il aprelin 24-də Ağdamın Mahmızlı kəndində
yaşayan İkinci dünya müharibəsi veteranı və əlili
Cahangir Məmmədovgilə qonaq getdim. Bizim Cahangirlə
dostluğumuzun köhnə bir tarixçəsi var.
Yaxşı günlərimiz olub bir yerdə, onun yaman
günündə yanında olmaq istədim.
Onlarda da vəziyyət
ağır idi, bəzən heç məni bayıra
çıxmağa qoymurdular. Əgər belə demək mümkündürsə, mən
onlarda bir həftə qonaq qaldım. Naxçıvanda və
Ağdamda gördüklərimdən belə bir qənaətə
gəldim ki, bütün ölkə müharibə içindədir.
Biz ona "Qarabağ müharibəsi" desək də, bu,
Azərbaycan üçün elə Böyük Vətən
müharibəsi qədər ağır döyüşlərlə
müşayiət olunan bir savaş idi. Çünki
bütün ölkə od-alovun, müharibənin içində
idi. Orada maşın-maşın uşaq, qadın meyitlərini
daşıyırdılar Xocalı tərəfdən. Axı
mən 41-45-ci illərdə belə səhnələrin
şahidi olmamışdım, amma burada - Ağdamda
gördüm. Mahrızlı kəndində orta məktəb
hospitala çevrilmişdi, ora döyüşlərdən
yaralılar daşınırdı. O biri müharibədə
belə səhnələri biz ağ-qara kinolarda - ekranda
görərdik.
Ağdamda
görüşüb söhbət etdiyim zabitlər, əsgərlər
Naxçıvandan olduğumu biləndə deyirdilər ki,
geri dönəndə Heydər Əliyevlə
görüşüm və onların adından ona
çatdırım ki, bizi birləşdirsin, rəhbərliyə
gəlsin, düşmənə qalib gələk. Başqa cür alınmayacaq.
Mən Naxçıvana
qayıdandan sonra may ayında daha ağır döyüşlərin
şahidi oldum. Erməni
faşistlərinin hücumlarının
qarşısını insanların qeyri-adi rəşadəti
və Heydər Əliyevin sərkərdə qüdrəti
alırdı. Bizim bir xalq kimi birliyimizin özülü o zaman
qoyuldu. Hamı bir nəfər kimi çalışır, bir
nəfər kimi vuruşurdu. Bu da erməni faşistlərini
geri oturtmağa imkan verdi. Həmin il oktyabrın 29-da mən
yenidən yoldaşımı da götürüb bir də
Ağdamın Mahrızlı kəndinə dostumu yoluxmağa
getdim. Toplar atılırdı, mərmilər
partlayırdı və yoldaşımın yaylığı
atəşlərin küləyindən titrəyirdi. Ürəyim
dözmürdü, Ağdama getdim, Naxçivanikdə oldum.
Abdal-Gülablıya baş çəkdim. Ölkə öz
torpaqları, azadlığı uğrunda vuruşurdu. Onun
böyüklüyünü və miqyaslarını dərk
etmək üçün mənə Naxçıvandan
Qarabağa getmək vacib idi. İkinci dəfə dostumun evinə
qonaq gələndə o, etiraz edirdi, istəmirdi ki, gəlim.
Deyirdi ki, gələcəksən, bu yaşında öləcəksən
burada. Amma mən ayrı şeyləri
düşünürdüm və gedirdim. İkinci dünya
müharibəsi mənim üçün uzaq bir
keçmiş idi. Ağdamda isə Xocalıda yaşanılan
vəhşiliklərdən qurtulanların ər, arvad, bacı
və qardaşlarının ölüsünü, ya da
dirisini axtaranları görəndə erməni faşizminin nə
olduğunu əyani başa düşürdüm. Xocalıda
hamilə qadınlara, uşaqlara və qocalara, ümumiyyətlə,
heç kimə rəhm edilmədi. Xocalı bəşəriyyət
tarixində insanlığı və bütün bəşəri
qanunları ayaqlayan faciələrin ən
ağlasığmazıdır. Xocalı erməni faşistlərinin
mahiyyətini açan saysız-hesabsız insan faciələrindən
"ucalan" bir abidədir. Alman faşistləri
işğal etdikləri ərazilərədə yerli sakinlərin
yaşaması üçün müəyyən qaydalar tətbiq
edirdilər. Erməni faşistləri isə işğal
etdikləri ərazilərdə, alman faşistlərindən fərqli
olaraq, heç kimi saxlamadılar, son nəfərinədək
qırdılar, qovdular; uşaqların, qadınların
qulaq-burunlarını kəsdilər, bütün
yaşayış məntəqələrinin adlarını
belə dəyişdilər. Hansı faşizmin daha amansız
olması haqda son sözü mən demək istəmirəm,
amma ki, nə vaxtsa bəşəriyyətin gözü
açılacaq, vicdanı oyanacaq və "əzabkeş
xalq" libasında qrimlənən erməni faşistləri
beynəlxalq hərbi tribunalların birində əməllərinə
görə cəzalarını alacaqlar! Bu addım tarix
üçün, bəşəri ədalətin bərpası
üçün vacibdir!
Firudin SÜLEYMANOĞLU,
yazıçı, Naxçıvan
Muxtar Respublikası
Ağsaqqallar Şurasının üzvü
Azərbaycan.- 2009.- 2 sentyabr.- S.11.