Heykəltəraşlıq

İkiçayarasında daş, mərmər, ağac və metal kimi materiallar olmasa da, Şumerdə heykəltəraşlıq çox yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı yüzlərlə heykəllər, heykəlciklər və müxtəlif fiqurlar tapılmışdır. Onların diqqətlə araşdırılması göstərir ki, şumerlər hələ İkiçayarasına gəlməmişdən qabaq daş, mərmər, ağac və metaldan istifadə etməyi bacarırlarmış. Bunu bir fakt da təsdiqləyir ki, onlar daşı, mərməri və metalı çox uzaq yerlərdən gətirirdilər. Hətta metal gətirdikləri ölkəni "dünyanın qurtaracağı" mənasında "Aralı" adlandırırdılar ki, bu ölkənin indiki Ural olduğunu təkzib etmək üçün heç bir arqument yoxdur.

İndi qəti şəkildə demək olar ki, daşın olmadığı bir ölkədə yaşayan əhali daşdan heykəl yonmağı heç vaxt ağlına gətirməzdi. Deməli, şumerlər İkiçayarasına gəlməmişdən qabaq daşı tanıyır, onu yonmaq, yazmaq və s. kimi işləri bilirlərmiş. Bu vərdişləri onlar İkiçayarasında qazanmayıblar.

İkinci bir məsələyə də diqqət yetirmək lazımdır ki, heykəltəraşlıq çox mürəkkəb və mükəmməl sənətdir. Daşdan heykəl yonmaq üçün təbiətdə mövcud olan bütün daş növlərini tanımaq, onların özünəməxsus xüsusiyyətlərini bilmək lazımdır. Bunun üçün də uzun vaxt - əsrlər, min illər tələb olunurdu. Heç bir şübhə yoxdur ki, heykələ qədər daşlarla çox işləmək lazım gəlmişdir. Buna isə Şumerdə şərait yox idi. Sözsüz ki, insanlar ilk dəfə daş üzərində yazı yazmış, müxtəlif şəkillər çəkmişlər. Bu yolla daşları tanıyıb öyrənmiş, daşla işləmək vərdişlərinə yiyələnmişlər. Nəhayət, daşdan istifadənin mümkünlüyünə əmin olduqdan sonra ondan heykəllər yonmaq məqsədilə istifadə etməyə başlamışlar. Bütün bu işləri görmək, daşla işləmək vərdişlərinə yiyələnmək üçün insanlar daşı bol olan bir yerdə yaşamalı idilər. Bunları düşündükcə Qobustan qayaları üzərindəki yazı və şəkillər, Orxan-Yenisey abidələri, Azərbaycanın əksər dağlıq bölgələrində vaxtı ilə sayı-hesabı bilinməyən daşdan hazırlanmış qoç heykəlləri (qoçdaşlar) gözlərimiz önündə canlanır. İnsanların daş üzərində yazı yazmaq, şəkillər çəkmək, daş yonmaq vərdişləri Qobustandan başlamışdır. Bu fikri söyləməyə Qobustanın qədimliyi daha çox əsas verir. Hazırda dünyada Qobustanın yaşıdı olan ikinci bir mədəniyyət yoxdur. Digər tərəfdən, son araşdırmalar şumerlərin əcdadlarının Qobustanda, Bakıda və Bakı ətrafında yaşadıqlarını təsdiqləyir. Ümumiyyətlə, ilk insanlar Absu-Xəzər dənizinin sahillərində doğulmuş, min illər boyu artıb çoxaldıqca buradan Orta Asiyaya, Ön Asiyaya, Volqaboyuna, Sibirə və s. yayılmışlar. Hazırda bu fikri təsdiqləyən onlarla təkzibolunmaz arqument üzə çıxarılmışdır.

Tanrı heykəlləri: Şumer heykəltəraşları ilk heykəlləri öz Tanrılarının şərəfinə hazırlamışlar. Bunların arasında Şumerin sevgi, məhəbbət, uşaq doğumu, nəsil artımı və məhsuldarlıq tanrısı İnannanın heykəlləri xüsusi maraq doğurur. Onun hazırda bir neçə heykəli tapılımışdır. Həmin heykəllərdən birində İnanna qucağında körpə uşaq tutmuşdur ki, bu da onun, həqiqətən, sevgini, məhəbbəti, uşaq doğumunu və nəsil artımını himayə etdiyini göstərir. Uşaq özü sevginin, məhəbbətin meyvəsidir. Dünyada heç bir şey sevgisiz, məhəbbətsiz artıb çoxalmır, məhsul vermir. "İnannanın yeraltı dünyaya enməsi" adlandırılmış mifdən göründüyü kimi, İnanna yeraltı dünyaya gedir ki, bu zaman yer üzündə hər şey quruyur, soğulur, bardan kəsilir. Ağaclar çiçək açmır, meyvə vermir, bitkilər solur. Hətta heyvanlar da doğmurlar. Çünki sevgi və məhəbbət tanrısının nəfəsi onlara dəymir. İnanna bu dünyada yoxdur. Deməli, İnannanın uşağı qucağında tutması onun bir tanrı kimi öz funksiyasına necə məsuliyyətlə, bəlkə də qayğı və sayğıyla, çox ciddi yanaşdığını ifadə etmişdir. Bu heykəli hazırlayan heykəltəraş öz fikrini ifadə etmək üçün maraqlı bir kompozisiya qurmuş, gözəl sənət əsəri yaratmışdır.

Başqa bir heykəldə İnanna pilot paltarında təsvir edilmişdir. Onun bu heykəli qədim Şumer şəhəri olan Maridə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmışdır və hazırda Suriyanın Aleppo muzeyində saxlanılır. Həqiqi adam boyunda olan bu heykəl təkcə Şumer heykəltəraşlığının gözəl əsərlərindən biri kimi yox, həm də Şumer mədəniyyətinin digər görünməyən, bəlkə də ağlagəlməz tərəfləri haqqında təssəvür yaratmaq baxımından dəyərlidir. Bu heykəl Şumer mətnlərində tanrıların uçması haqqında deyilənlərə və qanadlı tanrı təsvirlərinə uyğundur.

İnannanın da qanadlı təsvirləri var. Pilot paltarında qanad olmasa da, heykəl bütövlükdə uçuşla bağlıdır. Buradan bir məsələ də aydınlaşır ki, qanad tanrıların bədən üzvü olmamasıdır. Onu istədikləri vaxt soyunub-geyinirlərmiş.

Heykəlin öndən görünüşü adi paltar geyinmiş bir insana daha çox oxşayır. İnanna əlində bir qab tutmuşdur. Onu gülqabı hesab edirlər, ancaq küpəyə, yaxud gil sərnicə də oxşatmaq olur. İnannanın ayaq barmaqlarının beşi də, sağ əlinin isə dörd barmağı aydın görünür və insan barmağından qətiyyən seçilmir. Sağ əlinin baş barmağı qabın arxasında olduğuna görə görünmür.

Heykəlin arxadan görünüşü tamam başqa təsir bağışlayır. Paltarın arxasında kürək nahiyəsində bir neçə çarpaz bağlanmış kəmər və bir ucu həmin kəmərlərə bərkidilib, digər ucu açıq buraxılmış qayış görünür ki, bütün bunlar onu pilota oxşadır. Bundan başqa, İnannanın başındakı papaq da pilot papağının eynidir. Papağın qulaqlarındakı səsqəbuledici aparat da aydınca görünür.

Şumer heykəltəraşlarının gəlib bizə çatmış ən maraqlı əsərlərindən biri də qədim Eşnunna şəhərindən tapılmışdır. 1932-ci ildə Eşnunnada qazıntı aparan Henri Frankfort və Seton Lloyd gizli bir anbarda 12 heykəllə üzləşdilər. Bu heykəllər hazırda Çikaqo Universitetinin muzeyində saxlanılır və mütəxəssislər ona beş min il yaş vermişlər.

Alimlər bu heykəlləri insanlara aid edirlər. Ancaq burada bir qədər tələskənliyə yol verildiyi, 12 heykəlin bir ansambl şəklində öyrənilmədiyi, müəyyən məsələlərin diqqətdən yayındığı aydın görünür. Birinci, heykəllərin sayına - 12 rəqəminə diqqət yetirmək lazımdır. Şumer panteonunda tanrıların üçlüyü, yeddiliyi, on ikiliyi və əlliliyi mövcud olmuşdur. Bütün məsələlər mahiyyətindən asılı olaraq üç, yeddi, on iki, yaxud əlli tanrının yığıncağında həll edilmişdir. On iki sayı məhz bununla bağlıdır. İkinci, heykəllərin böyüklüyü-kiçikliyi diqqətdən yayınmamalıdır. Şumer panteonunda hər bir tanrının nüfuz rəqəmi olmuşdur. Məsələn, baş tanrı Anın rəqəmi 60, ikinci tanrı Enlilinki 50, üçüncü tanrı Enkininki 40 və s. idi. Ansambla daxil edilmiş 12 heykəlin böyük-kiçikliyi məhz bu nüfuz rəqəmlərinə uyğundur. Ən böyük heykəl, sözsüz ki, baş tanrının, ondan kiçiyi ikinci tanrının, ondan kiçiyi də üçüncü tanrınındır. Deməli, Şumer panteonunda 12-yə daxil olanlar tanrıların nüfuzca, mövqecə tutduqları sıra ansamblda heykəllərin boyu ilə göstərilmişdir. Hər bir heykəl böyüklüyünə görə ansamblda neçənci yeri tutursa, on ikilikdə həmin sırada duran tanrıya məxsusdur.

Şumerdə aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış tanrı heykəlləri, heykəlcikləri və büstləri çoxdur. Şumerlər yaxşı bilirdilər ki, onlar tanrının himayəsində yaşayırlar. Ona görə tanrılarına inanır, sevir və onlara heykəl yapıb evlərində saxlayırdılar. Şumerlərdə bir inam da var idi ki, pis ruhlar, şər qüvvələr tanrılardan qorxurlar, onların olduqları evə girmirlər. Ona görə də evlərin qapı və pəncərələrinin üstünə, həmçinin arkalara tanrı heykəlcikləri və büstləri qoyurdular. Bu heykəlcik və büstlərin qoyulduğu qapı və pəncərələrdən evə girmək istəyən pis ruhlar onları görüb qaçırdılar. Bu inam Azərbaycanda da 1920-ci ilə qədər çox güclü olmuşdur.

Bakının qədim binalarının qapı və pəncərələrinin üstündə çoxlu büstlər var. Onlar insan yox, tanrı büstləridir. Məsələn, İstiqlaliyyət küçəsində, İçərişəhər metrosu ilə üzbəüz binada bütün pəncərələrin üstündə qadın, yaxud kişi başı var. Bunlar qoruyucu ruhlardır. Qadın başı tanrı İnannadır. Bu, şübhəsizdir. Çünki İnanna sevginin, məhəbbətin, uşaqların himayəçisi idi. Onun büstünü pəncərələrin üstünə qoymaqla uşaqları bəd ruhlardan qoruyurdular. Kişi başları Enkinin, yaxud onun oğlanları Dunnuzu və Ningişzidin ola bilər. Enki həyatı yaratmışdır. Onun oğlanları həyat ağacını qoruyurdular. Görünür, insanlar öz həyatlarını pis ruhlardan qorumaq üçün yaşadıqları evlərin qapı və pəncərələrinin üstünə öz tanrılarının büstlərini qoyurdular.

İslam SADIQ,

filologiya elmləri namizədi

Azərbaycan.- 2009.- 6 sentyabr.- S. 5.