Şumer heykəltəraşları
tanrılardan sonra öz çarlarının adlarını əbədiləşdirmək
üçün onlara heykəl qoymuşlar. Şumerdə heykəlləşib
yaddaşlara köçmək isə hər çara qismət
olmamışdır. Bu gün gəlib bizə
çatmış, daha doğrusu, arxeoloji qazıntılar
zamanı tapılmış heykəllər o qədər
azdır ki, onları saymağa da ehtiyac yoxdur. Yüzlərlə
Şumer çarlarından yalnız bir neçəsinin heykəli
olmuşdur.
Heykəli qoyulmuş
çarlardan biri Qudeyadır. Onun adı Qud+Eya sözlərindən
yaranıb "Eya-Enkinin buğası" deməkdir. Qudeya II
Şirpurlu sülaləsinin yeddinci çarı olmuşdur.
Eramızdan əvvəl 2145-2125-ci illərdə taxtda
olmuşdu. Şirpurlunu 20
il idarə etmişdi.
Qudeya haqqında zəngin
yazılı materiallar və maddi mədəniyyət abidələri
tapılmışdır. Bunların arasında Qudeyanın
heykəlləri xüsusi yer tutur. Onlardan biri ayaq üstündədir,
boyu 4,8 metrə yaxındır. Mütəxəssislər onu
eramızdan əvvəl III minilliyin axırlarına -
Qudeyanın yaşadığı dövrə aid edirlər. Bu
heykəlin ən böyük dəyəri onun yaşıl rəngli
bütöv daşdan yonulmasıdır.
Qudeyanın ikinci heykəli oturmuş vəziyyətdədir.
Bu heykəl də eramızdan əvvəl III minilliyin
sonlarında hazırlanmışdı. Tədqiqatçılar
hər iki heykəlin Qudeyanın sağlığında qoyulduğu
fikrindədirlər. Hazırda Parisin Luvr Muzeyində
saxlanılır.
Qudeyanın hər iki
heykəlinin çoxlu oxşarlıqları var. Hər iki heykəldə
başındakı papaq və əynindəki paltar eynidir. Hər
iki heykəldə əllərini sinəsində
çarpazlamışdır. Hər iki heykəlin bir-birinə
çox yaxın vaxt kəsiyində hazırlandığı
aydın görünür. Onların eyni heykəltəraş
tərəfindən hazırlandığı şübhə
doğurmur.
Tapılmış heykəllərdən
biri də III ur sülaləsinin əsasını qoymuş
Ur-Nammuya aiddir. Ur-Nammu eramızdan əvvəl 2110-cu ildə
taxta çıxmış, Şumeri, Akkadı, Babil və
Anşanı birləşdirib 15 il çarlığı əlində
saxlamışdı. Heykəl tuncdan
tökülmüşdür. Ur-Nammu ayaq üstündədir.
Başında
böyük bir qab görünür. Onun mənası hələlik
açılmamışdır. Heykəl Bağdad muzeyində
saxlanılır.
Mari şəhərində
aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı çar
Ebix-İlin bir heykəli tapılmışdır.
Heykəl gipsdən
hazırlanmışdı. Ebix-İl oturmuş vəziyyətdədir,
əllərini sinəsində çarpazlamışdır. Başı
təmiz qırxılmışdır və papaqsızdır.
Görünür, heykəllərdə əllərin sinədə
çarpazlaşdırılması Tanrı
qarşısında ibadətin rəmzidir. Bu heykəl
hazırda Luvr Muzeyində saxlanılır və mütəxəssislər
onun eramızdan əvvəl 2500-cü illərdə
hazırlandığını müəyyənləşdirmişlər.
Bir maraqlı heykəl də
Qudeyanın oğluna aiddir. Heykəlin başı yoxdur,
sınmış və tapılmamışdır. Onun
Qudeyanın oğluna aid olduğu yalnız üstündəki
yazıdan bəlli olmuşdur.
Heykəlin arxa
böyründə Urningirsunun adı yazılmışdır.
Urningirsu atası Qudeyadan sonra Şirpurlunun çarı
olmuşdur. Onun çarlığı eramızdan əvvəl
2125-2120-ci illərə düşür. Cəmi 5 il taxtda
oturmuşdu. Heykəl ayaq üstündədir. Urningirsunun
paltarı da Qudeyanın paltarına oxşayır. O da əllərini
sinəsində çarpazlamışdır. Hətta ayaq
barmaqları aydın görünür. Heykəl hazırda
Luvr Muzeyində saxlanılır.
Maraqlı heykəllərdən
biri də Şirpurlunun baş kahini Duduya aiddir. Dudu çar
olmasa da, onun xalq arasında böyük hörmət
qazanması heykəltəraşların bu heykəli
hazırlamağına səbəb olmuşdu. Heykəldə
Dudu oturmuş vəziyyətdədir. Başı
qırxılmışdır və papağı yoxdur. O da əllərini
sinəsində çarpazlamışdır. Dudunun heykəli
Maridən tapılmış Ebix-İlin heykəlinə
çox oxşayır. Onların postamentləri də
bir-birinin eynidir. Yalnız oturuş formalarında azacıq fərq
var.
Dudunun heykəli 1949-cu
ildə onu qara bazarda satmaq istəyən bir nəfərin əlindən
alınmışdır. Hazırda Bağdad muzeyində
saxlanılır. Mütəxəssislər onun ən azı
4500 il yaşı olduğunu müəyyən etmişlər.
Haqqında
danışdığımız heykəllərin
hamısı realist üslubda işlənmişdir. Əsasən
daşdan, mərmərdən, gipsdən, gildən və s.
istifadə edilmişdir. Bu heykəllərin heç birini həvəskar
işi adlandırmaq olmaz. Onların əksəriyyətində
heykəltəraşın işindəki zərgər dəqiqliyi,
ən xırda naxışlardakı zəriflik, cizgilərin
orijinallığı və təbiiliyi, proporsiyaların
simmetrikliyi və s. aydın nəzərə çarpır. Onların
hər biri monumental və gözəl heykəltəraşlıq
əsəridir. Bu gün dünyanın ən böyük
muzeylərində Şumer mədəniyyətinin bənzərsiz
abidələri kimi saxlanılır. Bütün bunlara əsasən
demək olar ki, Şumerdə gözəl heykəltəraşlıq
məktəbi olmuş, sonralar Şərq və Qərb heykəltəraşları
bu məktəbin zəngin təcrübəsindən, ənənəsindən
yaradıcılıqla bəhrələnmişlər.
İslam SADIQ,
filologiya elmləri namizədi
Azərbaycan.- 2009.- 13 sentyabr.- S. 5.