Zaman
ötüb-keçdikcə xatirələr, təsəvvürlər
tədricən sönükləşir. Hadisələrin əhəmiyyəti
sanki kiçilir. Azərbaycan tarixində elə adlar olub ki,
onların qarşısında zaman belə,
gücsüzdür.
Zamanın fövqündə
dayanmış, həmişə də fəxrlə yad edilən
belə adlardan biri də Üzeyir Hacıbəylidir. Bəli,
vaxt ötdükcə onun unudulmaz xatirəsi daha əziz, əhəmiyyəti
isə daha mühüm görünür. Nədir bu paradoksun
səbəbi?! Böyük bəstəkar, müasir musiqimizin
banisi, Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin
atası, nadir istedadlı sənətkar, musiqi və ictimai
xadim...
Budur Üzeyirin doğma
xalqın mədəni inkişaf yolunda qoyduğu silinməz
izlər. Biz hələ onun valehedici publisistikasından, alovlu
dramaturji istedadından, son dərəcə nəcib və
xeyirxah maarifçi, pedaqoji və təşkilatçılıq
fəaliyyətindən danışmırıq. Lakin kifayətdir.
Bu qədər çoxcəhətli, həm də
mühüm fəaliyyət hər bir sənətkara,
şübhəsiz, ölməzlik gətirər. Görünür,
yuxarıda qeyd etdiyimiz paradoksun səbəbi məhz
bundadır. Bu səbəbdəndir ki, ulu Üzeyirin xatirəsi
qədirbilən xalqın qəlbində həmişə əzizdir.
"Sənsiz". Hər
dəfə bu melodiya səsləndikcə, könül
rübabımıza toxunduqca elə bil təmizlənirik, hər
dəfə onun xalları vurulduqca elə bil Üzeyirləşirik.
Bəli, bəli, biz təkcə
"sənsizləşmirik". Bu qədər doğma, bu qədər
şirin, bu qədər həzin nəğmə tap
görüm, tapa bilirsənmi?!
Yox-yox! Biri də var! "Sevgili
canan". "Sənsiz"lə əkiz yaranan bu nəğmə
də Üzeyir gülzarından dərilib.
Üzeyir gülzarı! Onun nəğməli
gülzarı! Bu gülzarın neçə-neçə
qönçəsi var. Biri güldürər, biri ağladar,
biri düşündürər. Hər dəfə
sentyabrın 18-i gələndə Üzeyir
gülzarının hüsnü daha da gözəlləşir.
Dahi bəstəkar
zaman-zaman böyük sənətkarlar tərəfindən
yüksək qiymətləndirilmişdir.
Böyük Azərbaycan
bəstəkarı Qara Qarayev öz müəllimi haqqında
demişdir: - "Ən qərəzsiz və ciddi hakim olan
Üzeyir Hacıbəylinin adını əbədiləşdirib,
onu mədəniyyətimizin banilərinin, tərəqqi və
sosial ədalət uğrunda dönməz mübarizlərin,
idrak və bilik məşəlini yandıranların, zülməti,
ətaləti, nadanlığı, geriliyi, cəhalətpərəstliyi
aradan qaldıranların cərgəsinə
yazmışdır...
Üzeyir Hacıbəylinin nadir və fitri istedadının üzə çıxmasına, çiçəklənməsinə və ictimai məna kəsb etməsinə, müəyyən istiqamətdə inkişafına doğma yurdun zəngin musiqi folkloru gözəl şərait yaratmışdır. Axı bəstəkarın uşaqlığı hələ qədim zamanlardan görkəmli Azərbaycan musiqiçilərinin vətəni kimi şöhrət qazanmış, zəngin musiqi ənənələrilə məşhur olan Şuşada keçmişdir. O, hələ balaca ikən çeşmələrin şirin şırıltısına qulaq asar, qollu-budaqlı ağaclarda oxuyan quşların cəh-cəhini dinlərdi... Bu füsunkar yurdun əfsanəvi mənzərələri gələcək bəstəkarın təsəvvüründə sehrli musiqi alətlərinin səsləri ilə dinlənər, onun xəyalını qanadlandırar, gözləri qarşısında tamam yeni aləmlər canlanardı. Çoban tütəyinin sadə təranələri, təmiz, saf kəndli mahnıları, xanəndələrin bulud kimi çağlayan şaqraq səsi, zəngulələri, aşıq havaları istedadlı Üzeyirin hafizəsində dərin iz qoyur, onun daxili aləmində təbəddülat yaradır, gələcək həyat yolunu müəyyənləşdirir. Üzeyir Hacıbəyli sənəti ilə xalq sənətinin vəhdəti, bu vəhdətin ilham mənbəyi də burada axtarılmalıdır. Onun sanballı əsərləri məhz bəstəkar təxəyyülü ilə xalq sənətinin üzvi surətdə qaynayıb-qarışması nəticəsində yaranıb. Bəzən musiqi xiridarları belə, müəyyənləşdirə bilmirlər ki, bu və ya digər melodiya Üzeyirindir, yoxsa xalqın".
"M.F.Axundov
Azərbaycan bədii ədəbiyyatı və fəlsəfi
fikrində, Ü.Hacıbəyli isə musiqidə
böyük inqilab yaratmışlar". Bu sözlərin müəllifi isə
xalq yazıçısı M.İbrahimovdur.
- Üzeyir Hacıbəylinin
adı Azərbaycan musiqi mədəniyyəti və ədəbiyyatı
tarixində əbədi yaşayacaq. Bəşəriyyətin sənət məbədində
onun heykəli Bethovenin, Motsartın, Şopenin heykəli ilə
yanaşı ucalır. Üzeyir Hacıbəyli
yaradıcılığı insanı heyrətə salacaq dərəcədə
çoxcəhətlidir, rəngarəngdir, parlaqdır,
kamildir. "Leyli və Məcnun", "Arşın mal
alan", "Məşədi İbad" və nəhayət,
operamızın şah əsəri "Koroğlu"nu
yaradan sənətkarın dühası qarşısında
baş əyməmək mümkün deyil.
"Koroğlu" istisna olmaqla, adını çəkdiyimiz
əsərlərin hamısının ədəbi mətnini
Üzeyir Hacıbəyli özü yazmışdır. O, cəmiyyəti
düşündürən ictimai-siyasi, mədəni, əxlaqi
və estetik məsələlərə aid mətbuatda fəal
çıxış etmişdir. Bu gün də öz əhəmiyyətini
saxlayan canlı publisistik əsərlər
yazmışdır. Həmin əsərlər dördcildlik
qalın kitaba güclə sığışır. Üzeyir
Hacıbəylinin bütün çoxcəhətli fəaliyyəti
Azərbaycan xalqının azadlıq mübarizəsinə və
tərəqqisinə kömək etmişdir. Üzeyir
Hacıbəyli təşkilatçı idi. Konservatoriyanı,
musiqi məktəblərini, Azərbaycanda musiqi təhsilini təşkil
edən gənc bəstəkarların və
musiqişünasların yetişməsində böyük
xidməti olan sənətkardır. Ü.Hacıbəyli təvazökar,
yoldaşlıqda səmimi və mehriban bir insan idi. Mən bu
sözləri ona görə deyirəm ki, uzun müddət
onunla bir yerdə işləmək, yaxın yoldaşlıq və
dostluq etmək səadəti mənə qismət olmuşdur.
Üzeyir Hacıbəyli, doğrudan da, xalqın ürəyində
yaşayır və nəsildən-nəslə də
yaşayacaqdır.
Üzeyir Hacıbəylinin
yaradıcılığı dünya musiqi ictimaiyyətinin də
diqqətini cəlb etmişdir. Keçmiş SSRİ məkanında tanınmış
musiqi xadimləri vaxtilə Üzeyir
yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmişlər.
Üzeyir Hacıbəyli
həm gözəl dramaturq, həm də gözəl publisist
idi. Onun elmi əsərləri,
məruzələri, çıxışları, məktubları,
demək olar ki, bütün nəzəri irsi öyrənilir və
öyrəniləcək. Onun musiqi və teatr sənətinə,
ümumən, bədii yaradıcılığına aid
yazıları və çıxışları bu gün də
öz təravətini, aktuallığını itirməmişdir.
"Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" əsəri
yarandığı gündən stolüstü kitaba
çevrilmişdir. Bu əsər musiqi təhsili
ocaqlarının bir növ məramnaməsidir.
"Sənət və
sənətşünaslıq haqqında", "Musiqidə
tərcümə", "Azərbaycan musiqi həyatına
bir nəzər", "Şərq musiqisi haqqında Qərb
alimlərinin təfsiri", "Aşıq musiqisi",
"Leyli və Məcnun"dan "Koroğlu"yadək,
"Çaykovski və Azərbaycan musiqisi", "Cəsarət
yaratmalı", "Məhsuldar işləməli",
"Müqəddimə" adlı məqalələrini həyəcansız
oxumaq mümkün deyil.
Müəllifin ikinci
cilddə toplanmış "Leyli və Məcnundan
Koroğluya qədər" məqaləsindən bəzi sətirləri
diqqətinizə çatdırmaq istəyirik. Bu, həm də bəstəkarın
yaradıcılığına bir nəzərdir.
"Leyli və Məcnun"un
müvəffəqiyyəti mənim yaradıcılıq yolumu
qəti müəyyənləşdirdi. 1909-cu ildə ikinci bir opera "Şeyx
Sənan" operası və "Ər və arvad"
musiqili komediyasını yazdım. 1911-ci ildə iki musiqili
dram əsəri - "Əsli və Kərəm" və
"Şah Abbas" üzərində işlədim.
Hər iki əsərin
musiqi fakturası "Leyli və Məcnun"dan fərqlənirdi.
"Əsli və Kərəm"
və "Şah Abbas"da öz musiqim əsas yer tutur. Ən
başlıca cəhət isə bu əsərlərin daha
sanballı olması, orkestr üçün daha savadlı
işlənməsidir. Mən müasir hadisələrə həsr
etdiyim "Ər və arvad", "O olmasın, bu
olsun", "Arşın mal alan" musiqili komediyalarında
o zamanın Azərbaycan ziyalılarının qabaqcıl hissələrini
düşündürən ideyaları əks etdirməyə
çalışmışam".
Musiqi sənətinin
zirvələrinə, əsl novatorluğa,
yaradıcılıq və orijinallığa doğru gedən
uzun və çətin yol Üzeyir Hacıbəylinin şah əsəri
olan "Koroğlu" operasını yaratmağa gətirib
çıxartdı.
Ölməz
"Koroğlu". Təbiidir ki, Üzeyir sənətindən
söz açanlar mütləq bu operaya istinad edir, əsasən,
fikirlərini bu əsər üzərində qururdular.
Unudulmaz nəğməkarımız
Bülbül isə vaxtilə "Koroğlu"ya belə
qiymət verirdi:
"Üzeyir Hacıbəylinin
"Koroğlu" operası ona görə gözəl əsərdir
ki, burada bəstəkar Azərbaycanın zəngin musiqi
folklorundan məharətlə istifadə edə bilmişdir. Biz müğənnilər
xüsusilə bunu hiss edirik. Üzeyir Hacıbəylinin
musiqisinə formal bəzək-düzək yaddır. Bu da zənnimcə,
xalq musiqisindən cəsarətlə istifadə etməyin bəhrəsidir".
Dahi bəstəkarımızın
özünün qənaəti isə belə idi: "Şəxsən
öz həyatımda bunu deyə bilərəm ki, mən xalq
musiqisini əsaslı surətdə öyrənməyincə
böyük əsərlər yazmağa tələsməmişəm".
Vaxtilə məşhur
bəstəkarımız Səid Rüstəmov "Üzeyir
Hacıbəyli dünyaya nə üçün gəlmişdi"
sualını belə cavablandırmışdı:
"Həmişə
böyük müəllimimiz Üzeyir Hacıbəylini
xatırlarkən mənə elə gəlib ki, o, musiqi mədəniyyətimizin
hər hansı bir sahəsində atılacaq ilk addımlar
üçün doğulmuşdur. Bu addımlar o qədər faydalı,
uğurlu, yenilməz, inamlıdır ki, bənzəri belə,
tapılmaz deyərdim. Müdriklərdən biri yazır ki, mənim
üçün həyatda ən çətin şey ilk
addımdır. Bu mənada Üzeyir addımlarının hər
biri eyni zamanda möhnətlidir, əzablı və
iztirablıdır. Narahat anların, əsəbi
çağların, bəlkə də üsyankar dəqiqələrin
bahasına atılmışdı bu addımlar".
Özünüz fikir
verin, Azərbaycanda ilk musiqi məktəbi açmaq ilk
baxışdan asan görünsə də, burada azərbaycanlı
oğlan və qızların birgə təhsil alması
iyirminci illərdə olduqca müşkül məsələ
idi. Bildiyiniz kimi,
Üzeyir Hacıbəyli bu məktəbi açdı,
musiqiçi kadrların yetişməsində misilsiz qələbə
çaldı. Şərq aləmində ilk notlu xalq orkestrinin
yaranması, respublikamızda çoxşaxəli xorun
inkişafı yuxarıda dediyimiz ilk addımların bəhrəsi
idi. 1925-ci ildə birinci Azərbaycan musiqi məktəbinin
hesabat gecəsində bəstəkarın "Arşın mal
alan" operettası tamaşaya qoyulurdu.
Maraqlı idi ki, istər
səhnədə və istərsə də orkestrin tərkibində
çıxış edən ifaçıların
hamısı milli kadrlardan ibarət idi. Təsəvvür
edin, həmin gecə ən çox fərəh hissi
keçirən pult arxasında dayanmış bizim əziz
Üzeyir bəy idi. Bax, bu nailiyyət də ölməz sənətkarın
adı ilə bağlı olan uğurlardan biri idi. Bu, o demək
idi ki, Azərbaycanda ilk milli tərkibli simfonik orkestr fəaliyyətə
başlayır. Bəs Azərbaycan folklorunu toplamaq sahəsindəki
əvəzsiz xidmətlər necə?
Xalq
mahnılarını, rəqslərimizi, aşıq
mahnılarını toplamaq, xalqın sərvətinə
çevirmək ənənəsini də Üzeyir Hacıbəyli
başlamışdı. Bu bir əsrə yaxın dövrün Üzeyirsiz keçən
günlərinə təəssüflənirik. Çox vaxt
deyirik: "Üzeyir bəy sağ olsaydı, nələr
yaratmazdı". Lakin bir təsəllimiz var. Onun çoxcəhətli,
tükənməz irsi həmişə Azərbaycan professional
musiqi məktəbinin davamçıları üçün
örnəkdir və zəngin xəzinədir. Qədirbilən
xalqımız əsrlər boyu onun musiqisindən zövq
aldıqca öz sevimli sənətkarını da daim iftixarla
xatırlayacaq.
Üzeyir Hacıbəylinin
fikrincə, xalqımızın vokal sənətinin çoxsəsli
xor kimi geniş yayılmış bir forması
olmamışdır. Xalqımızın
vokal sənəti ən qədim vaxtlardan tar və dəfin müşayiəti
ilə, muğamların solo ifası ilə məhdudlaşmışdır.
Ancaq nadir hallarda, əsasən, kənd toylarında gəlini və
ya bəyi tərif edən mahnıların birgə
oxunmasına yol verilmişdir. Lakin belə hallarda da xorun
iştirakçıları bir səslə, yəni, unison
oxumuşlar. Sonralar yaranan musiqi və komediyalarda səslənən
xorlar da birsəsli olmuşdur. İlk çoxsəsli Azərbaycan
xorunu da 1926-cı ildə Azərbaycan Dövlət
Konservatoriyasında Üzeyir Hacıbəyli
yaratmışdır. Xorun tələbə və gənclərdən
ibarət 70 nəfər üzvü vardı. İlk vaxtlar
vokal ifaçılığının yeni formasını tətbiq
etmək heç də asan deyildi.
Burjua millətçiləri
bu təşəbbüsü boğmaq üçün hər
cür cəhd göstərirdilər. Onların fikrincə, Azərbaycan
xalqı üçün polifoniya-təksəsli xor lazım
deyil. Ona görə də çox zəhmətlə
yaradılmış bu xor kollektivi dağıldı. Lakin onun
bu arzusu düz 10 il sonra yenidən həyata vəsiqə
aldı. O, ilk Azərbaycan xorunu 1936-cı ildə Azərbaycan
Dövlət Filarmoniyasının nəzdində təşkil
etdi. 100 nəfəri birləşdirən həmin xorun tərkibi,
əsasən, azərbaycanlılardan ibarət idi. Onlar
Bakıdan və Azərbaycanın rayonlarından
yığılmışdı. Həmin xor Azərbaycan xalq
mahnılarının təbliğində misilsiz rol
oynamışdır. Xor üçün işləyəni də
Üzeyir Hacıbəyli idi.
Sənətkar
haqqında ürək sözlərimi xalq şairi Səməd
Vurğunun misraları ilə tamamlayıram:
Ölüm
sevinməsin qoy. Ömrünü vermir bada
El qədrini canından daha əziz
bilənlər,
Şirin bir xatirə tək
qalacaqdır dünyada
Sevərək yaşayanlar, sevilərək
ölənlər.
Telman QARAYEV
Azərbaycan.- 2009.- 17 sentyabr.- S. 7.