Neft gəlirlərini insan kapitalına çevirən uğurlu strategiya

Müstəqil Azərbaycanın çağdaş siyasi tarixinə qızıl hərflərlə yazılan bütövlükdə dövlətin, xalqın gələcək taleyində, milli intibah prosesində həlledici rol oynamaqla sabit və tarazlı inkişafa ciddi zəmin yaradan taleyüklü bir hadisənin - "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasının 15-ci ildönümü respublikada təntənə ilə qeyd edilir. Miqyasına görə XX əsrin analoqu olmayan qlobal layihələrindən biri kimi müasir dünyanın yeni geoiqtisadi xəritəsinin müəyyənləşməsinə əsaslı təsir göstərən bu kontrakt Azərbaycanın siyasi və iqtisadi cəhətdən möhkəmlənməsinə, beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminə sürətli inteqrasiyasına təkan vermişdir. 15 ildə bir çox dövlətlərin əsrlərlə keçdiyi inkişaf yolunu inamla qət edən respublikamızın inanılmaz iqtisadi və siyasi nailiyyətlərinin bazisinə çevrilən "Əsrin müqaviləsi" eyni zamanda Azərbaycanın yüksək siyasi iradəsini, milli maraqlarını sonadək müdafiə etmək, təbii sərvətlərinə sahib çıxmaq əzminin təntənəsi kimi tarixiləşmişdir.

Zaman keçdikcə, ölkə vətəndaşları müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin memarı, dünya şöhrətli şəxsiyyət Heydər Əliyevin qətiyyəti və uzaqgörənliyi sayəsində əfsanədən gerçəkliyə çevrilən bu hadisənin əhəmiyyətini, bugünkü uğurların əsasında məhz yeni neft strategiyasının dayandığını daha aydın şəkildə dərk edirlər. Ötən müddətdə dəqiq iqtisadi hesablama əsasında gerçəkləşdirilən bu strategiya Azərbaycanın bütün həyati əhəmiyyətli sahələrdə dinamik inkişaf yolunda olan ölkəyə çevrilməsi, beynəlxalq arenada nüfuz və mövqelərini möhkəmləndirməsi, milli mənafeyini yüksək səviyyədə təmin etməsi, Avratlantik məkanın enerji təhlükəsizliyinə mühüm töhfə verməsi baxımından müstəsna rol oynamışdır. "Əsrin müqaviləsi"nin fövqəladə əhəmiyyəti həm də onunla şərtlənir ki, məhz bu tarixi razılaşma əsasında Xəzər dənizində ilk dəfə beynəlxalq əməkdaşlığın əsası qoyulmuş, region dövlətlərinin karbohidrogen ehtiyatlarının mənimsənilməsi prosesində müsbət presedent yaranmış, transmilli enerji və kommunikasiya layihələrinin gerçəkləşməsinə start verilmiş, ümumən regionun hərtərəfli inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələ başlanmışdır.

Neft sənayesində intibahın təməli

Azərbaycanın 1994-cü ilin sentyabrında ən çətin maneələrə, kənar təzyiqlərə sinə gərərək "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasına nail olması yüksək siyasi iradə və qətiyyətin nümayişi olmaqla, həm də ötən əsrin 70-80-cı illərində neft sənayesində formalaşmış enerji infrastukturuna əsaslanmışdır. 1969-cu ilin iyulunda Azərbaycanda siyasi rəhbərliyə irəli çəkilən Heydər Əliyev keçmiş ittifaqın iqtisadiyyatı üçün əlverişli xammal bazasına çevrilmiş respublikanın yeni inkişaf strategiyasını inamla işləyib reallaşdırmışdır. Bunun nəticəsi kimi bir sıra əsas göstəricilər üzrə geridə qalmış Azərbaycan qısa müddətdə inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoyaraq qabaqcıl respublikalardan birinə çevrilmiş, milli gəlir səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilmişdir.

Bugünkü müstəqil dövlətimizin iqtisadi-siyasi əsaslarının, milli kadr potensialının formalaşması, respublikada strateji əhəmiyyətli sənaye və istehsal müəssisələrinin açılması da məhz ötən əsrin 70-80-ci illərinə təsadüf edir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin qətiyyəti, iradəsi və təşəbbüskarlığı ilə keçmiş SSRİ-nin bir sıra strateji əhəmiyyətli müəssisələri məhz Azərbaycanda inşa olunmuş, bununla da respublikanın gələcək müstəqilliyinin iqtisadi əsası formalaşdırılmışdır. Böyük strateqin təkidi ilə keçmiş ittifaq rəhbərliyi respublikamızda bir sıra iri müasir maşınqayırma, kimya, neft-kimyası, elektron sənayesi, əlvan və qara metallurgiya, tekstil, yeyinti, emal müəssisələrinin tikintisinə razılıq vermiş, paralel olaraq energetika və nəqliyyat kompleksi inkişaf etmişdir. Həmin illər Bakıda, Sumqayıtda, Gəncədə və digər şəhərlərdə inşa olunan iri müəssisələr bugünün özündə də iqtisadiyyatın güclü sənaye kompleksinin formalaşmasına zəmin yaradan möhkəm təməl olmuşdur. Bütün bunlar bir daha təsdiqləyir ki, ümummilli lider Heydər Əliyev o dövrün ən ağır şərtləri, məhdudiyyətləri çərçivəsində xalqının gələcək rifahı üçün əlindən gələni əsirgəməmiş, bəzən mümkün görünməyəni belə reallığa çevirmişdir.

Həmin dövrdə neft sənayesinin inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələ başlanmış, bu zəngin milli sərvətin Azərbaycanın rifahına xidmət edən vasitəyə çevrilməsi prosesinin əsası qoyulmuşdur. Yeni yataqların kəşfiyyatı, qazılması, işlənməsi, mütərəqqi texnologiyalardan və üsullardan istifadədə yeniliklər də məhz Heydər Əliyevin təşəbbüskarlığı nəticəsində mümkün olmuşdur. Ümummilli liderin qətiyyətli addımları nəticəsində ölkədə neft sənayesi konsepsiyasının nəzəri inkişafını təmin edən elmi-tədqiqat institutları, istehsalat birlikləri və digər müəssisələr yaradılmışdır. Heydər Əliyevin müəllifliyi ilə tərtib olunan "Azərbaycanda neftayırma sənayesinin yenidən qurulması" planı əsasında bu tipli müəssisələrin, iri komplekslərin inşası və yeni fəaliyyət prinsiplərinə keçməsi prosesi sürətlə başa çatdırılmışdır. Azərbaycan məhz Heydər Əliyevin fədakarlığı nəticəsində keçmiş SSRİ-də neft hasilatı, emalı, geologiyası, kəşfiyyatı ilə məşğul olan aparıcı dövlətlərdən biri olmuş, əldə edilən uğurlar isə bilavasitə respublikanın inkişafına yönəldilmişdir. Bütün bunlar bir daha təsdiqləyir ki, ümummilli lider Neydər Əliyev siyasi və iqtisadi mühitin imkan verdiyi məqamlardan hər zaman böyuk məharətlə istifadə edərək Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi üçün etibarlı zəmin formalaşdırmışdır.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev "Əsrin müqaviləsi"nin 15 illik yubileyi ilə bağlı "Buta" sarayında keçirilən təntənəli mərasimdəki nitqində bu tarixi sənədin gerçəkləşməsində ulu öndərin respublikaya hələ birinci rəhbərliyi dövründə görülən işlərin əhəmiyyətini xüsusi önə çəkmişdir: "Vaxtilə - 1970-ci illərdə Heydər Əliyev tərəfindən göstərilən təşəbbüslər nəticəsində yaradılmış infrastruktur kontraktın sürətlə icra olunmasına xidmət göstərirdi. Əgər vaxtilə dərin özüllər zavodu tikilməsə idi, kontraktın icrası çox yubana bilərdi. Deyə bilərəm ki, tarixdə ilk dəfə olaraq belə böyük, nəhəng investisiya qoyuluşunu tələb edən kontraktın imzalanmasından ilkin neftin hasilatına qədər cəmi 3 ildən az vaxt keçdi. Hesab edirəm ki, bu, dünya miqyasında misli görünməmiş sürətdir".

"Əsrin müqaviləsi"nə aparan çətin yol

Xalqımızın XX əsrdə dünya siyasi arenasına bəxş etdiyi nadir şəxsiyyət, fitri idarəçilik keyfiyyətləri və xarizması ilə ümummilli liderlik zirvəsinə yüksəlmiş Heydər Əliyev həm də müstəqil Azərbaycanın milli inkişaf modelinin banisi kimi daim böyük ehtiramla anılır. 1993-cü ilin iyununda - respublikada dərin iqtisadi-siyasi və mənəvi böhranın hökm sürdüyü bir dövrdə xalqın tələbi ilə rəhbərliyə qayıdan ulu öndər Heydər Əliyev qısa zamanda ölkədə ictimai-siyasi sabitliyi tam təmin etməklə iqtisadiyyatdakı tənəzzül prosesinin qarşısının alınmasına xidmət edən bir sıra zəruri tədbirlər həyata keçirmişdir. Həmin dövrdə bir ictimai-iqtisadi formasiyadan digərinə keçid dövrünün ciddi problemləri ilə üz-üzə qalan Azərbaycanın hansı iqtisadi modelə üstünlük verəcəyi ilə bağlı çoxlu fikirlər, təkliflər irəli sürülsə də, böyük strateq Heydər Əliyev hansısa dövlətin təcrübəsinin olduğu kimi milli iqtisadiyyata köçürülməsini düzgün saymamışdır. Ümummilli lider demokratik həyat tərzinin diktə etdiyi gerçəklik kimi bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə sadiq qalaraq Azərbaycanın özünəməxsus sosial-iqtisadi inkişaf modelini irəli sürmüş və onu əsaslandırmışdır. Bu zaman ulu öndər respublikanın özünəməxsus cəhətlərini, coğrafi-siyasi mövqeyini, təbii ehtiyatlarını, intellektual və insan resurslarını ciddiliklə nəzərə almış, ictimai şüur səviyyəsində bazar iqtisadiyyatının bütün tələblərinin hələlik tam qəbul olunmadığı faktını da diqqətdən qaçırmamışdır.

Azərbaycanın o zamankı məhdud imkanlarını nəzərə alan Heydər Əliyev iqtisadiyyatın bütün sahələrinin paralel inkişafının qeyri-mümkünlüyünü önə çəkmiş, bu sahədə ciddi dönüşə nail olmaq üçün respublikanın zəngin karbohidrogen ehtiyatlarından səmərəli istifadəni vacib saymışdır. Etiraf etmək lazımdır ki, ulu öndər Heydər Əliyevin xalqın tələbi ilə siyasi hakimiyyətə qayıdışınadək respublikamız Xəzər dənizindəki milli sektorda neft layihələrini gerçəkləşdirmək, bu sahədə beynəlxalq əməkdaşlığa nail olmaq, təbii sərvətlərindən səmərəli şəkildə bəhrələnmək baxımından ciddi problemlərlə qarşılaşmışdı. Daxildə qeyri-sabit vəziyyətin, xaos və anarxiyanın hökm sürdüyü, xalqın etimad göstərdiyi siyasi hakimiyyətin olmadığı, cəbhə bölgəsində vəziyyətin getdikcə gərginləşdiyi bir şəraitdə xarici neft şirkətləri Azərbaycana sərmayə yatırmağı riskli hesab edirdilər. Birillik hakimiyyəti dövründə uğursuz xarici siyasət yeridərək Xəzər hövzəsinin aparıcı dövlətlərlə münasibətləri "dalana gətirən" AXC-Müsavat iqtidarının Qərbin nəhəng neft şirkətləri ilə müqavilə imzalamaq istiqamətindəki cəhdləri də tamamilə puça çıxmışdı. Bundan başqa, iqtisadiyyatın digər sahələri kimi, neft sənayesində də tənəzzül prosesi güclənir, hasilatın səviyyəsi getdikcə aşağı düşür, neftçilərin sosial durumu ağırlaşırdı. Əgər 1990-cı ildə 12513 min ton neft hasil olunmuşdusa, 1992-1993-cü illərdə bu göstərici 9563 min tona düşmüşdü. Ümumilikdə, neft hasilatı 21,2, qaz hasilatı isə 36 faiz azalmışdı.

Belə bir şəraitdə ulu öndər Heydər Əliyevin qarşısında Qərbin neft şirkətləri ilə aparılan danışıqlarda yaranmış gərginliyi aradan qaldırmaq, imzalanacaq müqaviləni maksimum dərəcədə milli maraqlara uyğunlaşdırmaq vəzifəsi dururdu. Bu sahədə uğurlu diplomatiya yeridən ümummilli liderin müdrik və uzaqgörən addımlarından biri də cənab İlham Əliyevin ARDNŞ-in vitse-prezidenti təyin edilməsi oldu. "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması ilə bağlı aparılan danışıqlarda fəal iştirak edən cənab İlham Əliyev yüksək diplomatik məharətlə müqavilənin milli maraqlara cavab verən şərtlər əsasında hazırlanmasını təmin etdi.

Nəhayət, ölkə rəhbərliyinin o illərdə nümayiş etdirdiyi yüksək prinsipiallıq və qətiyyət bəhrəsini vermiş, 1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin tanınmış neft şirkətləri arasında "Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda "Azəri", "Çıraq" yataqlarının və "Günəşli" yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənilməsi və neft hasilatının pay bölgüsü haqqında" müqavilə imzalanmışdır. Beynəlxalq aləmdə yüksək qiymətləndirilərək "Əsrin müqaviləsi" adını almış həmin kontraktda 8 ölkənin 13 ən məşhur neft şirkəti iştirak etmiş, bununla da Azərbaycan MDB məkanında Qərbin iri neft şirkətləri ilə irimiqyaslı saziş imzalayan ilk dövlət olmuşdur. Belə bir müqavilənin ərsəyə gəlməsi təkcə respublikamız üçün deyil, Qərbin bir sıra aparıcı dövlətləri, habelə Cənubi Qafqaz və Orta Asiya regionu üçün də strateji əhəmiyyət daşımışdır. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, "Əsrin müqaviləsi" həm karbohidrogen ehtiyatlarının həcminə, həm də qoyulan sərmayələrin məbləğinə görə dünyada bağlanan ən böyük sazişlər siyahısına daxil edilmişdir.

Yalnız "Əsrin müqaviləsi" çərçivəsində Qərb şirkətlərinin respublikamıza 20 milyard dollardan artıq investisiya yatırması Azərbaycana ən müasir innovasiya və informasiya texnologiyalarını gətirməklə yanaşı, demokratik proseslərin, hüquqi-siyasi islahatların sürətlənməsinə, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasına, habelə Avropanın nüfuzlu beynəlxalq təşkilatları ilə əməkdaşlıq xəttinin güclənməsinə ciddi təkan vermişdir. Yeni texnologiyaların, müasir avadanlığın, maşın-mexanizmlərin istehsalatda tətbiqi, yeni idarəetmə metodlarının mənimsənilməsi, ən əsası Dövlət Neft Şirkətinin fəaliyyətinin beynəlxalq standartlar səviyyəsində qurulması da "Əsrin müqaviləsi"nin gətirdiyi dividendlər sırasında xüsusi vurğulana bilər.

BTC - əfsanədən reallığa

"Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasından sonra hasil olunacaq milyonlarla ton xam neftin tamamilə təhlükəsiz, siyasi və iqtisadi cəhətdən məqbul variantlarla dünya bazarlarına çıxarılması da kifayət qədər mübahisəli və çətin məsələlərdən olmuşdur. Amma ulu öndər Heydər Əliyevin prinsipial və qətiyyətli mövqeyi, habelə o zaman ARDNŞ-in birinci vitse-prezidenti vəzifəsində çalışan cənab İlham Əliyevin nümayiş etdirdiyi diplomatik məharət, tərəfdaşı inandırmaq bacarığı sayəsində Azərbaycan neftinin nəqli marşrutları barədə optimal qərarlar qəbul edilmişdir. 1996-cı ilin yanvar ayında "Azərbaycan neftinin Bakı-Novorossiysk marşrutu ilə nəql edilməsi haqqında" Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycan Respublikası arasında hökumətlərarası saziş imzalanmış, 1997-ci ilin oktyabr ayında həmin xətt istifadəyə verilmişdir.

1997-ci ildə isə Azərbaycan və Gürcüstan hökumətləri arasında neftin Qara dənizə çıxarılması üçün Bakı-Tbilisi-Supsa marşrutu ilə nəqli nəzərdə tutan saziş imzalanmışdır. 1999-cu il aprelin 17-də ölkə tarixində daha bir əlamətdar hadisə baş vermiş, Azərbaycan, Gürcüstan və Ukrayna prezidentlərinin iştirakı ilə uzunluğu 850 km, illik buraxılış qabiliyyəti isə 5 milyon ton olan Bakı-Supsa neft kəməri, habelə Gürcüstanın Qara dəniz sahilindəki Supsa ixrac terminalı istismara verilmişdir.

Əsas ixrac neft boru kəmərinin hansı ölkələrin ərazisindən keçəcəyi də "Əsrin müqaviləsi"ndə payı olan dövlətlər üçün strateji əhəmiyyətli məsələlərdən olmuşdur. Ulu öndər Heydər Əliyev bununla bağlı müdrik və uzaqgörən qərarını hələ ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarında vermiş, Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft kəməri ideyasını ilk dəfə olaraq gündəmə gətirmişdir. BTC-nin üzərində israr edən Heydər Əliyev bunun siyasi və iqtisadi baxımdan ən optimal qərar olduğunu sübuta yetirmişdir.

1999-cu ilin noyabrında ATƏT-in İstanbul Sammitində ABŞ, Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan və Türkmənistan prezidentləri tərəfindən Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) əsas ixrac neft boru kəmərinin çəkilməsi haqqında dövlətlərarası müqavilə imzalanmışdır. 2002-ci il sentyabrın 18-də Bakıda, Səngəçal terminalında ümummilli lider Heydər Əliyevin, Türkiyə və Gürcüstan prezidentlərinin iştirakı ilə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin təməli qoyulmuş və tikintisinə başlanmışdır. Yeddi il sonra - 2006-cı il iyulun 13-də isə Türkiyənin Ceyhan şəhərində XXI əsrin ən böyük enerji layihəsi olan Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft boru kəmərinin təntənəli açılış mərasimi keçirilmişdir.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin "Əsrin müqaviləsi"nin 15 illiyi ilə bağlı keçirilən mərasimdə qeyd etdiyi kimi, BTC-nin işə düşməsi Azərbaycan üçün ikinci mühüm tarixi hadisədir: "Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin işə düşməsi, istismara verilməsi ikinci tarixi hadisədir. Bu tarixi hadisə artıq təkcə Azərbaycan üçün deyil, region ölkələri üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu gün Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin əhəmiyyəti daha da artır. Çünki artıq Xəzər dənizinin şərq hissəsindən çıxarılan neft Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri ilə Aralıq dənizinə nəql edilir. Artıq Azərbaycan başqa ölkələr üçün tranzit ölkəyə çevrilibdir. Düzdür, bizim çox böyük neft-qaz ehtiyatlarımız vardır. Biz Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmərini öz neftimizlə tam şəkildə doldura bilərik və bunu edirik. Amma bununla bərabər, gələcəkdə kəmərin genişləndirilməsi də mümkündür və bunu etmək üçün indidən praktiki işlər aparılır. Artıq Azərbaycan etibarlı tranzit ölkə kimi də dünya birliyinə özünü təqdim edə bilibdir".

İqtisadi dirçəlişə əsaslı təkan

"Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması Azərbaycanın siyasi müstəqilliyini möhkəmləndirməklə yanaşı, respublikanın iqtisadi inkişafını təmin etmiş, ölkəyə xarici investisiya axınını gücləndirmiş, eyni zamanda maliyyə sabitliyinin təmin olunması iqtisadi modernləşmə istiqamətində effektiv tədbirlər həyata keçirilməsinə imkan vermişdir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin bundan sonra böyük müdrikliklə müəyyənləşdirdiyi iqtisadi inkişaf strategiyasına uyğun üç mərhələdə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan islahatlara başlanıldı:

birinci mərhələdə güclü dövlət tənzimlənməsi ilə böhrandan çıxmaq, ikinci mərhələdə iqtisadiyyatın sabitliyini təmin etmək, üçüncü mərhələdə isə iqtisadi dirçəlişə nail olmaq. Hər bir mərhələyə uyğun həyata keçirilən iqtisadi islahatlar nəticəsində 1996-cı ildə respublika iqtisadiyyatında sabitlik təmin edilmiş, 1997-ci ildən sosial-iqtisadi inkişafda müsbət meyillər özünü göstərməyə başlamışdır. 1996-cı ildə ümumi daxili məhsulun artım sürəti 1,3, 1997-ci ildə 5,8, 1998-2003-cü illərdə isə orta hesabla 10 faiz təşkil etmişdir.

İqtisadi islahatların ardıcıl və sistemli şəkildə aparılmasının tərəfdarı kimi çıxış edən Heydər Əliyev yeni mərhələdə, ilk növbədə, dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi vacibliyini önə çəkmiş, bu proses keçid dövrünün bəzi xırda çatışmazlıqlarına rəğmən, uğurla başa çatdırılmışdır. Ümummilli lider yaxşı başa düşürdü ki, dövlət mülkiyyətinin xalqın mənafeyinə uyğun formada özəlləşdirilməsi sərbəst bazar rəqabəti prinsiplərinin, xüsusi mülkiyyətçiliyin bərqərar olması, habelə milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyası, insanların şüurunda, həyat tərzində əsaslı dəyişiklik deməkdir. Ölkədə həyata keçirilmiş özəlləşdirmə prosesinin məqsədi də məhz hər bir vətəndaşın iqtisadi islahatlarda şəxsi marağını təmin etmək, əhalinin həyat səviyyəsini yaxşılaşdırmaq, sağlam rəqabətə əsaslanan istehsal üçün şərait yaratmaq olmuşdur. İqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə edən özəlləşdirmə prosesi müstəqil respublikamızda bazar iqtisadiyyatı meyarlarının sürətlə formalaşmasına, ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrinin yüksəlməsinə ciddi zəmin yaratmışdır.

Özəlləşdirmə prosesi ilə paralel ölkədə həyata keçirilən struktur islahatları Azərbaycanda iqtisadiyyatın bütün sahələrinin sürətli inkişafına, o cümlədən yerli və xarici investisiyalar, müasir texnologiyalar, idarəetmə təcrübəsi cəlb etməklə rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsal edən müəssisələrin yaradılmasına, infrastrukturun yeniləşməsinə, iş yerlərinin açılmasına imkan vermişdir. Ümummilli lider respublika iqtisadiyyatının keyfiyyətcə yeni mərhələsində məhz özəl sektoru sosial-iqtisadi inkişafın başlıca təminatçısı kimi dəyərləndirmiş, güclü sahibkarlar təbəqəsinin formalaşmasına, onların cəmiyyətdəki mövqelərinin güclənməsinə nail olmuşdur.

1997-2002-ci illərdə respublikada sahibkarlığın inkişafı üçün zəruri maliyyə təminatı yaradılmış, süni maneələrin aradan qaldırılması üçün mükəmməl qanunvericilik bazası formalaşdırılmış, fəaliyyətin bu növü ilə məşğul olanların hərtərəfli stimullaşdırılması məsələsi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. İnvestisiyaların təşviqi üçün ölkədə daha münbit şərait yaratmaq, daxili və xarici sərmayəni stimullaşdıran səmərəli üsullardan istifadə etmək, xarici kapital qoyuluşunun başlıca istiqamətini regionların, qeyri-neft sektorunun inkişafına yönəltmək, habelə maddiləşən işgüzar fəallığı gücləndirmək üçün kompleks tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Ümummilli lider Heydər Əliyev hər zaman bəyan etmişdir ki, neft Azərbaycanın ən böyük sərvətidir və ondan son dərəcə qənaətlə istifadə olunmalıdır. Neft tükənən sərvətdir və bu sərvət Azərbaycanın bütün nəsilləri arasında ədalətli şəkildə bölünməlidir. Böyük strateq neftdən əldə olunan gəlirlərin düzgün və səmərəli istifadəsi məsələsini də daim diqqətdə saxlamış, 29 dekabr 1999-cu il tarixli fərmanı ilə Dövlət Neft Fondunu yaratmışdır. Fondun yaradılması neft sazişlərinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar əldə edilən gəlirlərin toplanması və səmərəli idarə edilməsi mexanizmi kimi nəzərdən keçirilmişdir. Burada neft-qaz ehtiyatlarının işlənməsindən qazanılan gəlirlərin istifadəsində israfçılığın, əyintilərə səbəb ola biləcək halların qarşısının alınması, eləcə də şəffaflığın tam təmin edilməsi də ön plana çəkilmişdir. Fondun fəaliyyətinin başlıca istiqamətləri ölkə iqtisadiyyatının inkişafına təkan vermək, strateji əhəmiyyət kəsb edən enerji layihələrini, eləcə də mühüm sosial layihələri maliyyələşdirmək, neftdən qazanılan vəsaitləri indiki və gələcək nəsillər üçün qoruyub saxlamaq, artırmaq, eyni zamanda hasilatda şəffaflıq prinsipini təmin etməkdən ibarətdir.

2003-cü ildə Böyük Britaniyanın mədən sənayesində şəffaflıq təşəbbüsünə qoşulan Azərbaycan Dövlət Neft Fondu daxil olan və xərclənən vəsaitlər haqqında mütəmadi olaraq ictimaiyyətə məlumatlar verir. Dövlət başçısı İlham Əliyev "Əsrin müqaviləsi"nin 15-ci ildönümü ilə bağlı mərasimdə bu məsələyə də xüsusi toxunmuş, Azərbaycanda neft gəlirlərinin istifadəsində maksimum şəffaflığın təmin olunduğunu bildirmişdir: "...Azərbaycanda neftdən əldə olunan gəlirlər ədalətli şəkildə bölünür. Azərbaycanda tam şəkildə şəffaflıq təmin edilibdir. 1999-cu ilin sonunda yaradılmış Azərbaycan Dövlət Neft Fondu çox müasir qurumdur, çox şəffaf təşkilatdır. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Dövlət Neft Fondu BMT-nin şəffaflıq üzrə mükafatı ilə təltif edilmişdir və Hasilat Sənayelərində Şəffaflıq Təşəbbüsünün fəal üzvüdür.

Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun təcrübəsi bir çox hallarda başqa yerlərdə də öyrənilir".

Enerji sahəsində öhdəliklərinə sadiq tərəfdaş

Azərbaycan neft-qaz sahəsində həyata keçirdiyi düşünülmüş strategiya əsasında son illər nəinki regionun aparıcı dövlətinə, eyni zamanda Avropanın enerji təhlükəsizliyinin əsas təminatçılarından birinə çevrilmişdir. Respublikamızın bölgənin və qitənin enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığı hazırda istər fövqəlgüc dövlətləri, istərsə də aparıcı beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən birmənalı etiraf olunur. Prezident İlham Əliyevin diplomatik səyləri nəticəsində Azərbaycan regionda hansısa ölkədən enerji asılılığı olmayan, tələbatını daxili imkanlar hesabına ödəməyə qadir olan yeganə dövlətdir.

2006-cı ilin iyulunda Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft, 2007-ci ilin əvvəlində isə Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin işə düşməsi respublikamızın dünya enerji bazarındakı rolunu əhəmiyyətli dərəcə möhkəmləndirmişdir. Strateji əhəmiyyətli bu layihələr bir çox dövlətlərin iqtisadi maraq və mənafelərinin təminatı, habelə aktual məsələ kimi gündəmə gələn enerji təhlükəsizliyi probleminin həlli baxımından da əhəmiyyətlidir. Hazırda bəzi Qərb dövlətləri Xəzər hövzəsinə çıxış imkanı əldə etmək və neft idxalında alternativ imkanlar qazanmaqla birqütblü enerji asılılığından azad olmaq niyyətindədirlər. Bu amil Azərbaycanın Cənubi Qafqazdakı strateji mövqeyini və nüfuzunu daha da artırır, respublikamızın Avratlantik məkana inteqrasiyası üçün daha geniş imkanlar açır. Aparıcı Qərb dövlətləri Azərbaycanın iştirakı olmadan Xəzər hövzəsi regionunda hər hansı transmilli layihənin gerçəkləşdirilməsini mümkünsüz sayır, respublikamızın mövqeyi ilə hesablaşırlar. Avropanın xam neft və təbii qazla təminatında əsas söz sahiblərindən birinə çevrilməkdə olan ölkəmizin bu coğrafi arealda cərəyan edən siyasi proseslərə də təsir imkanları getdikcə artır. Azərbaycan eyni zamanda qonşu Gürcüstana və Türkiyəyə də mavi yanacaq ixrac etməklə bu ölkələrin qaza olan ehtiyacının əhəmiyyətli bir qismini ödəyir.

Azərbaycan neft kəmərlərinin şaxələndirilməsi məsələsini təkcə iqtisadi və kommersiya baxımından deyil, həm də siyasi baxımdan vacib sayır və bəzi istehsalçı dövlətlərin öz üstünlüyündən təzyiq vasitəsi kimi istifadə cəhdlərinə qarşı çıxır. Məlumdur ki, son illər dünyanın enerji satışı bazarında dominant mövqeyə malik olan bir sıra dövlətlərin, ilk növbədə Rusiyanın mavi yanacağın qiymətlərində kəskin artımlar etməsi zəminində meydana çıxan narazılıqlar kommersiya mübahisəsi hüdudlarını xeyli aşaraq ciddi geosiyasi məzmun kəsb etməyə başlamışdır. Nəticədə qaz ixrac edən Rusiya ilə bəzi istehlakçı və tranzit ölkələr arasında gərginlik və anlaşılmazlıqlar yaranmışdır. Azərbaycan öhdəliklərinə sadiq etibarlı iqtisadi tərəfdaş olaraq belə halların baş verməməsinə, istehsalçı, istehlakçı və tranzit dövlətlər arasında sivil, işgüzar münasibətlərin qurulmasında maraqlıdır.

2009-cu ilin iyul ayında Bakıda təşkil olunmuş XVI Beynəlxalq Xəzər neft-qaz sərgi və konfransı Azərbaycanın bütövlükdə Avropa qitəsinin əsas enerji təminatçılarından biri olaraq qaldığını göstərmişdir. Qlobal maliyyə böhranına baxmayaraq, Bakıda keçirilən ənənəvi sərgi-konfransa marağın azalmaması da məhz bu reallıqla şərtlənmişdir. Neft, qaz, neft kimyası sahələri üçün maşın və avadanlığın nümayiş etdirildiyi sərgidə 22 ölkədən 300-ə yaxın şirkətin iştirakı bu marağın ifadəsidir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev konfransdakı çıxışında xüsusi vurğulamışdır ki, ilk dəfə 16 il əvvəl belə bir sərginin keçirilməsi Azərbaycanın enerji potensialının dünyaya təqdimatı məqsədi daşımışdır. 1994-cü ildən Azərbaycanın yeni neft strategiyasının başlandığını deyən dövlət başçısı bu baxımdan "Əsrin müqaviləsi"nin müstəsna əhəmiyyətini də xüsusi önə çəkmişdir.

Neft gəlirlərinin iqtisadiyyatın digər vacib sahələrinə, xüsusən qeyri-neft sektoruna, istehsal sahibkarlığına yönəldilməsi, yeni müəssisələrin açılması yolu ilə işsizlik probleminin aradan qaldırılması, bir sözlə, əhalinin sosial müdafiə tədbirlərinin gücləndirilməsi Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin son illər xüsusi diqqət mərkəzində saxladığı məsələlərdəndir. Dövlət başçısı iqtisadi inkişafa yalnız neft amili hesabına nail olmağı məqbul saymayaraq tarazlı və davamlı tərəqqi naminə qeyri-neft sektoruna xüsusi diqqət yetirilməsinin vacibliyini önə çəkir. Bu siyasət neftdən asılığı azaltmaqla ölkədəki dinamik iqtisadi inkişaf tempini sabit saxlamağa imkan verən fundamental əsasların yaradılmasını nəzərdə tutur.

Ümumilikdə, ölkə həyatının bu və digər əhəmiyyətli sahələrində özünü qabarıq göstərən uğurlar "Əsrin müqaviləsi"nin xalqın taleyində oynadığı həlledici rolu əyani surətdə aşkara çıxarır. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin "Əsrin müqaviləsi"nin 15 illiyi ilə əlaqədar keçirilən tədbirdə xüsusi vurğuladığı kimi, respublikamızın son illərdə qazandığı bir çox böyük uğurların əsasında məhz ardıcıl və sistemli surətdə gerçəkləşdirilən yeni neft strategiyası dayanır: "Mən qeyd etmək istəyirəm ki, bizim bugünkü inkişafımız, bugünkü nailiyyətlərimiz, Azərbaycanın həqiqətən müstəqil ölkə kimi dünya birliyinə qədəm qoyması böyük dərəcədə "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması ilə bağlıdır... 1994-cü ildə Azərbaycan kasıb bir ölkə idi. Bizim valyuta ehtiyatlarımız sıfır dərəcəsində idi. Bu gün Azərbaycanın valyuta ehtiyatları 18 milyard dollardan çoxdur. Son beş il ərzində Azərbaycanın dövlət büdcəsi 10 dəfədən çox artıbdır. 2003-2008-ci illərdə Azərbaycanda iqtisadiyyat, ümumi daxili məhsul 2,6 dəfə artıbdır. Bu, dünyada misli görünməmiş bir nəticədir. Son beş il ərzində Azərbaycanda 800 minə qədər yeni iş yeri açılmışdır ki, onların tam əksəriyyəti qeyri-neft sektorundadır. Yoxsulluq şəraitində yaşayanların sayı beş il ərzində 49 faizdən 13 faizə düşmüşdür".

Dövlət başçısı İlham Əliyev praqmatik lider kimi neftdən əldən olunan gəlirlərin ilk növbədə ölkədə güclü insan kapitalının formalaşdırılması məqsədinə yönəldilməsini vacib sayır və bu da təsadüfi deyil. Müasir dövrdə hər bir xalqın, dövlətin gələcək taleyini təkcə onun malik olduğu zəngin təbii sərvətlər deyil, həm də elmi-mədəni və intellektual imkanları, bütün bunların da fövqündə dayanan insan kapitalı müəyyənləşdirir. Müstəqil Azərbaycan dövləti də qloballaşan dünyanın bərabərhüquqlu subyekti kimi, öz inkişafını, sadəcə təbii sərvətlərin gətirdiyi dividendlərə bağlamır və mövcud resurslarını sırf insan faktorunun prioritetə çevrilməsi yönümündə qurur. Prezident İlham Əliyevin elm və təhsil sahəsində həyata keçirdiyi davamlı islahatlar isə yaxın illərdə insan kapitalına əsaslanan informasiyalı cəmiyyətin gerçəkləşəcəyinə şübhə yeri qoymur.

Müşfiq ATAKİŞİYEV,

iqtisad elmləri doktoru,

professor

Azərbaycan.- 2009.- 20 sentyabr.- S. 5.