I.Böhranın təsirlərindən müdafiədə effektiv Azərbaycan nümunəsi

2008-ci il sentyabrın 15-i dünya maliyyə bazarında "qara bazar ertəsi" kimi həkk olundu.

Məhz həmin gün qlobal miqyasda investisiya fondunun nəhəngi sayılan ABŞ-ın "Lehman Brothers" bankının özünü müflis elan etməsi ilə dünyanı lərzəyə salan qlobal maliyyə böhranının başlandığı məlum oldu. "Lehman Brothers"in müflislik barədə elanından dərhal sonra dünyanın ən aparıcı fond birjalarında indekslər sürətlə ucuzlaşmağa başladı. Elə ilk gündə "Dow Yones" indeksi 4,42 faiz, NASDAQ 3,6 faiz, S&P 4,71 faiz ucuzlaşdı. Aparıcı sənaye və maliyyə şirkətlərinin səhmləri dəyərdən sürətlə düşdü və qısa zaman ərzində bu hadisə domino effekti verərək bütün dünyanı bürüdü.

Qlobal maliyyə böhranına gedən yol

Qlobal maliyyə böhranı ipoteka bazarının çökməsilə başladı. Aşağı faizlərlə kredit verən bütün şirkətlər demək olar ki, eyni vaxtda zərərə düşdüklərini bildirdilər. Bir sıra ipoteka operatorları isə bazardan çəkildiklərini, digərləri müflis olduqlarını elan etdilər. Bəs nəyə görə ABŞ-da ipoteka bazarı birdən-birə belə sürətlə inkişaf etməyə və sonradan heç kimin gözləmədiyi halda çökməyə, bununla da qlobal maliyyə böhranı kimi ağır bir problemin yaranmasına yol açdı?

Araşdırmalar göstərir ki, ABŞ-da ipotekanın belə geniş vüsət almasına əsas səbəb 2000-2001-ci illərdə informasiya və yüksək texnologiyalar üzrə ixtisaslaşmış şirkətlərin səhmlərinə qoyulan vəsaitlər hesabına maliyyə sisteminin böyük itkilərlə üzləşməsidir. Belə şirkətlərin səhmlərinin müəyyən müddət üçün ucuzlaşması sonda investorların diqqətini real mülkiyyətə - mənzilə və digər növ daşınmaz əmlak növlərinə yönəltməsilə nəticələnib.

Ümumiyyətlə, həmin dövr üçün daşınmaz əmlak bazarının cəlbediciliyi üç başlıca səbəblə əlaqələndirilir. Əvvəla, inflyasiya prosesilə bağlı olaraq burada daim yaşanmaqda olan bahalaşma belə inam yaradırdı ki, daşınmaz əmlakın qiyməti qarşıdakı illər ərzində də yüksələcək. Ona görə də bu sahə istər-istəməz investorların diqqətini daha çox cəlb etməkdə idi. İkinci tərəfdən daşınmaz əmlak bazarında aktivliyin sürətlə artmasında mühüm rol oynayan ipoteka kreditləşməsinin şərtlərinin asanlaşdırılması və bankların bunun üçün külli miqdarda pul ayırması sözügedən bazarda qazanc imkanlarını xeyli artırdı. Ən nəhayət, yaşayış mənzillərinin qiymətinin durmadan artacağına yaranan inam bu sahənin investisiya cəlbediciliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırmaqda idi.

Bu şəraitdə bankların müştərilərin verilən kreditləri nə dərəcədə qaytarmaq imkanına malik olduqlarını araşdırmaması, onların etibarlılıq dərəcəsini yoxlamaması ipoteka bazarında gələcək böhranın əsasını qoyurdu. Əvvəllər banklar ipoteka ilə alınan mənzilin dəyərinin 70 faizindən artığının pulunu verməkdən imtina edirdi. Sonralar isə ipotekaya tələbin artması fonunda banklar mənzillər üçün ilkin ödəniş olaraq 80, az sonra 90, bir qədər keçdikdən sonra isə 100 faiz həcmində kredit verməyə başladılar. Hətta bəzi banklar evin dəyərinin 105-110 faizi həcmində kredit verirdi və əlavə 5-10 faiz mənzili mebellə təmin etməyə hesablanırdı. Bu, müştəri gətirmək üçün cəlbedici bir metod idi. Sözügedən ipoteka krediti bumu 2006-cı ilə qədər davam etdi. Məhz 2006-cı ildən etibarən məlum oldu ki, müştərilərin heç də hamısı banklardan ipoteka məqsədilə aldıqları kreditləri geri qaytarmaq iqtidarında deyil. Elə bu da kredit verən bankların maliyyə sarıdan ciddi problemlərlə üzləşməsinin əsasını qoydu. Lakin əsl problemlər hələ qabaqda idi. Belə ki, 2007-ci ildən başlayaraq dünyada yanacaq-enerji daşıyıcılarının və ərzağın qiymətlərinin sürətli artımı aşağı gəlirli ipoteka borclularının durumunu daha da ağırlaşdırdı. Bu vəziyyətdə banklara ipoteka kreditlərinin ödənilməsi ilə bağlı yaranan problemlərin miqyası təbii olaraq artmağa başladı və onların əksəriyyətinin ödənməsinin mümkün olmadığı üzə çıxdı. Yaranmış durumda maliyyə bazarlarında mövqeləri laxlayan bankların getdikcə daha ağır vəziyyətə düşməsi iqtisadi inkişafın əsas əngəlləyici faktoruna çevrilirdi.

Problemdən çıxış yolu olaraq banklar ilk növbədə ipoteka altında olan evləri təkrar satış bazarına qaytarmağa başladı. Artıq 2 trilyon dollar dəyərinə çatan mənzillər yeni sahibkar axtarırdı. Bu dəfə təklifin tələbi əhəmiyyətli dərəcədə üstələməsi daşınmaz əmlak bazarında qiymətlərin xeyli düşməsi ilə nəticələndi və 2008-ci ilin ortalarına doğru ABŞ mənzil bazarının 3 trilyon dollardan artıq kapital itirdiyi məlum oldu.

Milliləşdirmə siyasətinin başlanğıcı

Problemin daha acınacaqlı tərəflərindən biri isə bankların ipoteka altında olan evləri təkrar satış bazarına çıxarması fonunda onların qiymətinin həddən artıq aşağı olması idi. Əslində tələb və təklif arasında nisbət pozulduğundan banklar belə mənzilləri aşağı qiymətlə təklif etməyə məcbur idilər. Bu səbəbədən ilkin mərhələdə evlərin ucuz satılması bankların 10 milyard dollardan çox itkiylə üzləşməsinə səbəb oldu. Nəticədə ABŞ-ın ipoteka bazarının təxminən yarısına sahib olan Federal Milli İpoteka Assosiasiyası ("Fannie Mae") və Federal Mənzil İpoteka Krediti Korporasiyası ("Freddie Mak") kimi iri investisiya fondları iflas təhlükəsilə üzləşdi. ABŞ-da ipoteka sövdələşmələrinin təxminən 70 faizi məhz bu fondlar vasitəsilə həyata keçirilirdi. İpoteka böhranı sahəsində yaranan böhrandan sonra isə "Fannie Mae" və "Freddie Mak"ın birgə itkisi 14 milyard dollara çatırdı. Həmin investisiya fondlarının çöküşü isə ABŞ-ın dünyadakı maliyyə nüfuzunun sarsılması və ona olan inamın məhvi demək idi. Digər tərəfdən investisiya fondlarının iflası qlobal iqtisadiyyatda ABŞ üçün ciddi problemlərə yol aça bilərdi. Çünki dünyanın bir çox dövlətləri, məsələn, Rusiya, Çin, Avropa, ərəb ölkələrinin bu fondlarda dəyəri milyardlarla ölçülən səhm və sərmayələri mövcud idi. Həmin sərmayələrin batması isə qlobal miqyasda ABŞ-ın qiymətli kağız bazarına olan inamın ölməsi demək idi. Buna yol verməmək üçün artıq dövlət proseslərin gedişinə daha yaxından müdaxilə etməyə başladı. 2008-ci il sentyabrın 7-də o vaxtkı Prezident Corc Buş "Fannie Mae" və "Freddie Mak"ın dövlət tərəfindən alınması haqda qərar verdi və bu məqsədlə 200 milyard dollar ayrıldı və investisiya fondlarının hər ikisi milliləşdirildi.

Lakin dünyanın ən iri investisiya fondu kimi dəyərləndirilən "Lehman Brothers"lə bağlı problemin həlli məqsədilə aparılan danışıqlar uğursuz alındı. Bankın səhmlərinin satılmasına dair sövdələşmənin baş tutmaması sonda "Lehman Brothers"in səhmlərinin bazar dəyərinin dəfələrlə azalması ilə nəticələndi. Vəziyyətdən heç bir çıxış yolunun olmadığını görən və böhran nəticəsində 60 milyard dollar itirən "Lehman Brothers" ötən ilin sentyabrın 15-də müflis olduğunu elan etmək məcburiyyətində qaldı. 1850-ci ildə Alabamada Lehman qardaşları tərəfindən qurulan və sonradan milyardlarla dollarlıq dövriyyəsi olan dünyanın bu maliyyə nəhənginin müflis olduğu günü Amerika mediası "qara bazar ertəsi" kimi səciyyələndirdi. Çünki "Lehman Brothers"in çöküşü ABŞ-ın özündə maliyyə böhranını dərinləşdirməklə yanaşı, onun daha böyük sürətlə dünya iqtisadiyyatına təsir etməsi demək idi. Elə bu səbəbdən "Lehman Brothers"in müflis olduğu gün həm də qlobal maliyyə böhranının başlandığı dövr hesab olunur. "Lehman Brothers"in müflislik barədə elanından dərhal sonra dünyanın ən aparıcı fond birjalarında indekslər sürətlə ucuzlaşmağa başladı. Elə ilk gündə "Dow Yones" indeksi 4,42 faiz, NASDAQ 3,6 faiz, S&P 4,71 faiz ucuzlaşdı. Vəziyyətin daha da kəskinləşəcəyindən ehtiyatlanan ABŞ hökumətinin tövsiyəsi ilə "Bank of America" maliyyə problemi yaşayan "Merrill Lynch"i 50 milyard dollara satın aldı. Bundan başqa, ABŞ hökuməti təcili olaraq 700 milyard dollarlıq "Polson planı" adlanan xilas paketini qəbul etdi. Ancaq böhranın təsirləri genişləndi və nisbətən kiçik bankların bir çoxu buna tab gətirməyərək müflis olduqlarını elan etdilər.

ABŞ-dakı böhran dünyaya niyə təsir göstərdi?

ABŞ-da başlanan böhranın hansı səbəbdən dünyanın digər dövlətlərinə, o cümlədən Avropaya, Rusiyaya, Çinə təsir göstərməsinin səbəbləri də kifayət qədər maraqlıdır. Həmin səbəblər barəsində danışarkən ilk növbədə xarici dövlətlərin ABŞ-ın maliyyə və qiymətli kağızlar bazarında olan payına diqqət çəkilir. Təkcə bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, ötən ilin sonlarına olan məlumata görə, Çin ABŞ-ın xəzinə veksellərinə 653 milyard dolları vəsait yatırıb, daha 400 milyard dollara isə müxtəlif ABŞ şirkətlərinin uzunmüddətli öhdəliklərini alıb.

Ümumilikdə ötən ilin sonunda o da məlum olub ki, Çinin qızıl-valyuta ehtiyatlarının təxminən 70 faizi ABŞ-da saxlanılır. Həmin dövr üçün Rusiyanın ABŞ-dakı ehtiyatlarının həcmi 150 milyard dollardan çox olub. Eyni sözləri ərəb və bir sıra Avropa dövlətləri barəsində də söyləmək mümkündür. Deməli, ABŞ-ın maliyyə və qiymətli kağızlar bazarında yaşanan ağır durum digər dünya dövlətlərinə də təsir göstərdi.

İkinci tərəfdən o da nəzərə alınmalıdır ki, ABŞ-ın investisiya fondlarının, banklarının, sığorta şirkətlərinin və digər müəssisələrinin dünya üzrə yüzlərlə filialı olub. Məsələn, qlobal maliyyə böhranının təsirindən qorunması üçün ABŞ hökumətinin xilas etməyə çalışdığı "Citigroup" bankı dünyanın 107 ölkəsində filial şəbəkəsinə, 365 min işçiyə malik idi və 2,2 trilyon dollar məbləğ olan fondlara nəzarət edirdi. 275 milyard dollar aktivə, 30 mindən çox işçiyə, London və Tokio kimi iri şəhərlərdə filiallara malik "Lehman Brothers", həmçinin dünya üzrə filiallarının sayı kifayət qədər böyük olan "Merrill Lynch" və digər nəhəng ABŞ banklarının böhranın təsiri nəticəsində maliyyə itkilərinə məruz qalması sonda onların filiallarına və beləliklə, həmin filialların əhatə etdiyi ölkələrə də təsir göstərirdi. Belə ki, filialların fəaliyyət göstərdiyi ölkələrin maliyyə bazarlarında artım əvvəlki kimi aktiv deyildi. Elə bu səbəbdən belə filialların bir çoxu öz fəaliyyətini dayandırmaq məcburiyyətində qaldı. Bu da onların çalışdıqları ölkələrin maliyyə bazarına öz təsirini göstərməyə bilməzdi.

Ən nəhayət, Amerika banklarının bir çoxu digər dünya dövlətlərinin maliyyə müəssisələri üçün əsas kreditorlardan biri kimi çıxış edirdi. Yəni dövlətlərin maliyyə müəssisələri ABŞ banklarından aşağı faizlə götürdükləri borcları bir qədər yüksək faizlə öz ölkələrində kreditlər şəklində verirdi. Ancaq ABŞ banklarının çökməsi digər dünya ölkələrinə kreditlər verilməsində problemlər yaratdı. Beləliklə, bu amil üzrə də ABŞ-dakı maliyyə böhranı digər ölkələrin iqtisadiyyatına öz təsirini göstərməyə başladı.

Dünya maliyyə böhranındadır

Dünya dövlətləri ABŞ-dakı maliyyə böhranının ilk təsirlərini hələ 2007-ci ilin ikinci yarısından hiss etməyə başladı. Məhz həmin dövrdə ABŞ-ın kredit bazarında başlanan böhran Avropaya yayıldı. Bunun nəticəsi idi ki, Avropa bankları və dünya maliyyə sistemi artıq 2007-ci ilin avqustunda likvidlik kəsiri problemi ilə daha qabarıq şəkildə üzləşdi. Vəziyyətdən çıxış yolu kimi Avropa dövlətlərinin, eləcə də ABŞ-ın, Kanadanın, Avstraliyanın, Yaponiyanın, Rusiyanın, Yeni Zelandiyanın mərkəzi banklarının gördüyü qabaqlayıcı tədbirlər istənilən səmərəni vermədi. Böhranın təsir miqyası durmadan genişləndi. 2007-ci ilin noyabr-dekabr aylarında ABŞ hökumətinin hazırladığı antiböhran tədbirləri də problemin aradan qalxmasında hər hansı ciddi rol oynamadı.

2008-ci ilin yanvarında isə Avropada yaşanan bank böhranının miqyası sürətlə genişlənməyə başladı. Qitənin əsas birja indekslərindən olan "DY Euro Stoxx Banks" iki həftədə 10 faiz aşağı düşdü. Həmin ilin mayında ABŞ-ın beşinci ən böyük investisiya bankı olan "Bear Stearns"ın böhran nəticəsində fəaliyyətini dayandırdığını elan etməsi isə Avropa və digər ölkələrin maliyyə müəssisələrinin də vəziyyətini xeyli çətinləşdirdi. Bütün bunlar Avropanın daşınmaz əmlak bazarında xoşagəlməz vəziyyətin yaranmasına, eyni zamanda bu sahədə qiymətlərin sürətlə aşağı düşməsinə gətirib çıxarırdı. "Goldman Sachs" maliyyə müəssisəsinin bu dövrdə apardığı tədqiqatlardan isə məlum oldu ki, Avropa bankları artıq 90 milyard avroya qədər likvidlik problemi yaşayır. Problemdən çıxış yolu kimi bir sıra Avropa dövlətləri də iri bankları, investisiya fondlarını milliləşdirməyə başladılar. Məsələn, Böyük Britaniya hökuməti ölkənin maliyyə nəhəngləri olan "Northern Rock" və "Bradford & Bingley" ipoteka banklarını milliləşdirdi. Həmçinin ötən ilin oktyabrında Avropanın, ABŞ-ın, eləcə də Kanadanın, İsveçrənin, İsveçin mərkəzi bankları koordinasiya olunmuş şəkildə uçot dərəcələrini 0,5 faizə kimi endirərək bank sektorunda yaranmış problemin aradan qaldırılması üçün qərar qəbul etdilər. Ancaq bütün bu tədbirlər böhranın təsirlərini aradan qaldırmaq üçün kifayət etmədi və dünya birjalarında əsas indekslərin düşməsi davam etdi.

Böhran MDB-də

Belə vəziyyət MDB dövlətlərinə də öz təsirini göstərməyə bilməzdi. ABŞ-da yaşanan ipoteka böhranı ilk olaraq öz təsirlərini Rusiya və Qazaxıstanda hiss etdirdi. Artıq 2007-ci ildən başlayaraq Rusiyada ipoteka kreditlərinin faiz dərəcələri artmağa və banklara borcu olanlara qarşı tələblər sərtləşməyə başladı. Maliyyə vəsaiti cəlbində problem yaşayan bir sıra banklar isə ipoteka bazarından çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Ötən ilin fevralında isə Rusiyanın Mərkəzi Bankı bir sıra yerli kommersiya banklarının likvidlik problemi yaşadığını rəsmən etiraf etməli oldu. Bunun ardınca Rusiya banklarının bütün kreditlər üzrə faiz dərəcələrini qaldırması kredit bazarında böhran yaşanmasına gətirib çıxardı. Həmçinin bu ölkədə də ticarət indekslərində ciddi çöküş qeydə alınmağa başladı. Təkcə sentyabr ayında ölkənin əsas maliyyə qurumları sırasında yer alan "Sberbank" və "Vneştorqbank"ın səhmləri 30 faiz ucuzlaşdı. Yaranmış vəziyyətdə ölkənin maliyyə sistemini xilas etmək üçün Prezident Dmitri Medvedev ötən ilin oktyabrın 7-də banklara 950 milyard rubl həcmində vəsaitin ayrılması haqda göstəriş verdi.

Lakin Rusiyada səhmlərin ucuzlaşması bütün aparıcı dünya birjalarındakı ucuzlaşmadan xeyli sürətlə gedirdi. Məsələn, oktyabrda keçirilən birjaların birində bir neçə saat ərzində səhmlər orta hesabla 19 faiz ucuzlaşmış və ölkə iqtisadiyyatı təxminən 110 milyard dollar itirmişdi. Artıq Rusiya səhm bazarı tamamilə çökmək təhlükəsilə üz-üzə idi. Belə vəziyyətdə Prezident Dmitri Medvedevin maliyyə sistemini xilas etmək üçün 950 milyard rubl, yəni təxminən 37 milyard dollar kreditin ayrılmasını bəyan etməsi bu çöküşün qarşısını nisbətən ala bildi. Həmin məbləğin 500 milyard rubla qədərini "Sberbank", 200 milyard rublunu "Vneştorqbank", qalanını isə başqa banklar aldı. Lakin görülən tədbirlərə baxmayaraq, bir sıra banklar müflis olmaqdan yaxa qurtara bilmədi.

Qazaxıstan banklarının xaricdən, o cümlədən ABŞ-dan böyük həcmdə borclar götürməsi və böhran fonunda onların daha tez geri qaytarılması ilə bağlı tələblər isə bu ölkənin maliyyə sisteminə böyük təhlükə yaradırdı. Ötən ilin sonlarında Qazaxıstan banklarının xarici borcu 40 milyard dolları keçirdi ki, onun da 12 milyard dolları elə həmin il qaytarılmalı idi.

Kredit faizlərinin kəskin şəkildə yüksəlməsi, ölkədən güclü kapital axınının başlanması nəticəsində isə milli valyuta olan tengə əhəmiyyətli dərəcədə məzənnəsini itirdi. Aparılan hesablamalar göstərir ki, böhran nəticəsində Qazaxıstandan 7 milyard dollar həcmində kapital çıxarılıb.

İstehlakçı tələbinin kəskin şəkildə aşağı düşməsi isə bankların durumunu bir qədər də ağırlaşdırdı. Ötən ilin yekunları isə böhranın Ukraynanın fond birjasının 73 faizini öz cənginə aldığını meydana çıxardı. Milli valyuta olan qrivnanın devalvasiyaya uğraması isə idxal məhsullarını əhəmiyyətli dərəcədə bahalaşdırdı. Cəmi 3 ay ərzində qrivna ABŞ dolları qarşısında iki dəfədən çox dəyər itirdi. Strateji əhəmiyyətli sənaye sahələrində istehsal kəskin şəkildə azaldı, banklar fəaliyyətlərində ciddi çətinliklərlə üzləşdi.

Ötən ilin yekunları göstərdi ki, maliyyə böhranı MDB ölkələri arasında daha çox Ermənistanı iflic vəziyyətinə salıb. Ölkəyə xaricdən transfer edilən pulların əhəmiyyətli dərəcədə azalması, sənaye müəssisələrinin öz fəaliyyətini dayandırması, valyuta ehtiyatlarının yoxluğu, antiböhran tədbirlərinin görülməməsi və bu qəbildən olan digər amillər ötən ildən başlayaraq Ermənistan iqtisadiyyatını çökdürməyə başladı və bu proses indi də davam edir.

Belarusda da maliyyə böhranı özünü ilk olaraq bank sektorunda hiss etdirməyə başladı. Bankların resurs bazası və likvidlik göstəriciləri əhəmiyyətli dərəcədə azaldı. Bu ölkənin əsas ticarət tərəfdaşı olan Rusiyanın böhranın təsirlərinə məruz qalan əsas dövlətlərdən biri olması isə Belarusun durumuna mənfi təsir göstərdi. Sənaye istehsalında da müəyyən geriləmənin qeydə alınması böhranın Belarusa da ciddi təsir göstərdiyini meydana çıxardı.

Qırğızıstanda da maliyyə böhranı özünü bank sektorunda göstərməklə yanaşı, miqrantların ölkəyə göndərdiyi pulun əhəmiyyətli dərəcədə azalması ilə büruzə verdi. Ölkənin istehsal məhsullarına tələbat aşağı düşməyə başladı, yatırılan xarici investisiyaların həcmi xeyli azaldı.

Qlobal maliyyə böhranı demək olar ki, analoji formada özünü Tacikistanda da göstərdi.

Azərbaycan qlobalböhranın sınaqlarından uğurla çıxır

2008-ci ilin yekunları göstərdi ki, Azərbaycan dünyanın bir çox ölkələrindən fərqli olaraq qlobal maliyyə böhranının təsirlərindən effektiv müdafiə olunan dövlətlər sırasındadır. Bunun başlıca səbəblərindən biri ötən il ərzində qlobal iqtisadi böhranın ölkəmizə təsirini minimuma endirmək üçün vacib əhəmiyyət daşıyan bir sıra qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsiydi. Digər tərəfdən ilin sonuna olan məlumatlar göstərdi ki, ölkənin strateji valyuta ehtiyatları 18 milyard dollardan artıqdır. Bu, dövlət borcundan 3 dəfədən, özəl sektorun da borcu nəzərə alınmaqla, məcmu xarici borcdan 2 dəfədən çoxdur. Ehtiyatlar qeyri-neft sektorunun əmtəə və xidmət idxalını 27 ay ərzində maliyyələşdirmək üçün kifayət edirdi. Toplanmış ehtiyatlar ölkənin ən kritik qlobal şəraitdə belə yaxın illər ərzində öz maliyyə ehtiyaclarını fasiləsiz ödəmək iqtidarında olduğunu göstərirdi.

Bütün bunların nəticəsidir ki, Dünya Bankının Bakı bürosunun rəhbəri Qreqori Yedjeycak Azərbaycanın qlobal maliyyə böhranını dəf etmək imkanında olduğunu qeyd edirdi: "Azərbaycan şanslı ölkələrdəndir ki, qlobal maliyyə böhranı ona çox az təsir edib. Azərbaycanda nə alıcılıq qabiliyyətinə, nə də müəssisələrin vəziyyətinə qlobal maliyyə böhranı əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilməyib".

Dünya Bankının rəsmisi onu da qeyd edirdi ki, bunun üç səbəbi var: "Birincisi, ona görə ki, Azərbaycanın iri maliyyə ehtiyatları var. İkincisi, Azərbaycanın bankları və müəssisələri o qədər də borclanma səviyyəsinə malik deyildilər. Bundan başqa, bank sistemi ilə bağlı çevik siyasət yeridilir, bu da öz səmərəsini verir".

Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) ötən ilin dekabrında Azərbaycanda səfərdə olmuş missiyasının hesabatı da istər qlobal böhranla mübarizə, istərsə də bank sektorunda görülən tədbirlərin effektivliyini bir daha sübut etdi. Fondun hesabatında bildirilirdi ki, qlobal maliyyə böhranının ilk əlamətləri üzə çıxan zamandan Azərbaycanın güclü iqtisadi vəziyyətdə olması və qlobal maliyyə sisteminə məhdud inteqrasiya olunması səbəbindən ölkəmizin cari iqtisadi siyasəti ilə böhranın qısamüddətli təsirinə davamlı olacağı gözlənilir. Maliyyə bazarına gəldikdə, hesabatda Azərbaycan Mərkəzi Bankının maliyyə tənzimlənməsi və likvidlik vəziyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində apardığı siyasət xüsusilə təqdir olunurdu. Banklarda faiz dərəcələrinin aşağı salınmasının vaxtında atılmış düzgün addım olduğu vurğulanırdı.

Ötən ilin yekunları əhalinin pul gəlirlərinin 36 faiz artdığını göstərdi. 2008-ci ilin yekunlarına görə, Azərbaycanda yoxsulluğun səviyyəsi daha da aşağı düşdüyü və 13,2 faiz təşkil etdiyi məlum oldu. Həmçinin, 2008-ci ildə minimum əməkhaqqı və minimum pensiyaların baza həddi 50 faiz artırıldı ki, bu da Azərbaycanda orta əməkhaqqının 335 dollar, orta pensiyanın 120 dollar səviyyəsində olması demək idi. Həm də 2008-ci ildə 120 mindən çox yeni iş yeri açılmışdı.

Artımı təxminən 11 faiz təşkil edən ümumi daxili məhsulda (ÜDM) isə özəl sektorun payı 2008-ci ildə 84,5 faiz təşkil etmişdi. İl ərzində ÜDM-in real artımı 10,8 faiz, o cümlədən neft sektoru üzrə 7 faiz, qeyri-neft sektoru üzrə isə 15,7 faiz olmuşdu. ÜDM-in adambaşına düşən nominal həcmi 2003-cü ilə nisbətən 5 dəfə artaraq 4440 manat təşkil etmişdi. İqtisadi yüksəlişin əsas bazası olan sənaye sahəsində 2008-ci ildə istehsal olunmuş məhsulun həcmi 28 milyard manat təşkil etməklə, il ərzində 7 faiz, son beş ildə isə 2,5 dəfə artmışdı.

Bütün bunlar qlobal maliyyə böhranının özünü daha qabarıq şəkildə büruzə verməsinə baxmayaraq, Azərbaycana məhdud miqyasda təsir etdiyini göstərirdi. Ötən dövr iqtisadi inkişaf baxımından Azərbaycanın öndə getdiyini təsdiqləyir.

Rasim BAYRAMOV

Azərbaycan.- 2009.- 24 sentyabr.- S. 4.