XIV-XVIII əsrlərə
aid arxeoloji tədqiqatlara və memarlıq nümunələrinə
əsasən, Abşeronda Kələzağ adlı qədim kənd
olmuşdur. Digər tarixi fakta əsasən belə qənaətə
gəlmək olar ki, vaxtilə Kələzağ adlı
qışlaq sahəsi Abşeronda Suraxanı kənd əhalisinə
məxsus idi. XIX əsrin 30-cu illərinə aid edilən arxiv
sənədlərində Suraxanı əhalisinin
qışlaqları içərisində Kələzağda
50 xalvarlıq əkin sahəsi olduğu göstərilir.
Tədqiqatçıların
fikrincə, Kələzağ yaşayış ərazisi IV
minilliyə aid edilərək qədim tarixə malikdir. Bakı
kəndləri içərisində Kələzağın
iqtisadi inkişafı isə XVI əsrdə baş
vermişdir. Burada daşları qalaqlanan məscidin XV və ya
XVII əsrlərə aid edilməsini Şirvanşahlar saray
kompleksinə uyğun memarlıq elementlərinə
oxşarlığı ilə xarakterizə etmək olar. Tarixi
faktlara əsasən, XVII əsrdə I Pyotrun əmri ilə
rus işğalçıları ilk dəfə Abşeronun
şərqinə, yəni, Kələzağ-Dübəndi
yaxınlığına gəmilərlə gələrək
dəniz sahilinə çıxıblar. XX əsrin 40-50-ci illərinə
qədər Kələzağ ərazisində əhali
yaşasa da, sonradan sakinlər, ərazi baxımsız
qaldığına görə, buranı tərk etmişlər.
XX əsrin 50-60-cı illərində isə
xarabazarlığa çevrilən Kələzağ ərazisi
sovet ordusunda xidmət edən rus əsgərlərinin hərbi
poliqonuna çevrildi.
1990-cı ildə
tanınmış memar-alim Şamil Fətullayev Kələzağ
abidəsi ilə yaxından tanış olmuşdur. Şamil Fətullayevin
fikrincə, Kələzağda XVI-XVII əsrlərə aid
edilən məscid binası Abşeronda ən qədim tikililərdən
biridir.
Kələzağ ərazisində
AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Abşeron
üzrə elmi ekspedisiyasının rəhbəri İdris Əliyevin
başçılığı ilə arxeoloji qazıntı
işlərinə başlanılıb.
Ekspedisiyanın rəhbəri
İdris Əliyev bildirdi ki, Abşeronun Türkan-Hövsan, eləcə
də Kələzağ ərazilərində arxeoloji tədqiqatlar
aparılır. Bu ərazilərdə qazıntılar
zamanı qədim yaşayış yerləri aşkar olunub.
Türkan-Hövsan sahəsində qazıntılar zamanı
erkən tunc dövrünə aid edilən, yəni, daşdan
və sümükdən hazırlanan əmək alətləri,
daşla hasara alınmış yaşayış yeri,
saxsı və keramikadan hazırlanan qablar
tapılmışdır. Bu tapıntılar, əsasən, Abşerona xas olan maddi-mədəniyyət
nümunələridir. Həmçinin, ərazidən
dördkünc və dairəvi evlər aşkar edilərək
torpağın altından çıxarılıb. Daşlar
üzərində insan, heyvan şəkilləri, təqvimə
oxşar nöqtələr də təsvir olunub. Eyni zamanda,
saxsı küp içərisindən aşkar edilən duz
qalığı qiymətli tapıntı hesab oluna bilər. Məhz
bu tapıntı sübutdur ki, Abşeronda yaşayan əhali hələ
erkən tunc dövründə duzdan geniş istifadə
etmişdir.
Abşeronun Dübəndi
ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar
olunan yaşayış yerində ərazinin şimal tərəfinin
hündür və iri daşlarla hörgülənməsi,
hasara alınması diqqəti cəlb edir. Bir hektar sahəni əhatə
edən qədim abidənin yaxınlığında vaxtilə
araba yolu və qədim kurqanlar mövcud olub. Digər arxeoloji qazıntı işlərinə
Kələzağ ərazisində başlanılıb. Əvvəllər
qışlaq kimi tanınan ərazi 10 hektardan çox sahəni
əhatə edir. Kələzağ ərazisində yeraltı
mağaralar, təsərrüfat və yaşayış evlərinin
qalıqları, xırman yerləri, daş üzərində
üzüm emal etmək üçün xüsusi daş
hovuzlar, atı bağlamaq üçün oyuqlar və XV əsrə
aid qədim məqbərə aşkar olunub. Artıq ərazinin
daxili və xarici hissələri torpaqdan azad edilmişdir. Məqbərədən
6 qəbir aşkar edilib.
Söhbət zamanı
öyrəndik ki, artıq qəbirlərdən 2-si tədqiq
olunub. Belə ki, qəbirlərdən
biri 35-40 yaşlı qadına məxsusdur. Onun üzərində
tuncdan hazırlanan 2 sancaq da tapılıb. Hətta
qadının baş və ayaq hissəsində
xanımlarımızın boya kimi istifadə etdiyi
xınanın izləri müşahidə olunur. İkinci qəbir
isə 40-45 yaşlı kişiyə məxsusdur. Kişinin
boyu təxminən 1 m 80 sm və ya 1 m 90 sm olmaqla, həm də
iri qaməti ilə diqqəti cəlb edir. Qəbirlərdən
taxta qalığı, mıxlar da tapılb. Bu da orta əsrlərdə
insanların islam adətinə uyğun dəfn olunduğunu
göstərir.
Hazırda Kələzağ xarabalıqları kimi tanınan ərazi nəzarətsiz vəziyyətdədir. Tarixi abidə Şüvəlan qəsəbəsindəki daş karxanasına yaxındır. Abidəyə baxış keçirərkən məlum oldu ki, Kələzağ ərazisində torpaqayırma və tikinti işləri aparıla bilər. Bu da abidənin kompleks şəklində elmi cəhətdən öyrənilməsinə ciddi zərbədir. Yaxın zamanda aidiyyəti idarələr Kələzağ ərazisinin qorunması ilə bağlı tədbir görməsə, tarixi abidə məhv ola bilər. Xatırlatmaq istərdim ki, Kələzağ ərazisinin coğrafi relyefi, mülayim iqlimi, yaşıllığa qərq olması gələcəkdə bu məkanda turizmin inkişafına da böyük töhfə ola bilər.
Təranə CƏBİYEVA,
tarixçi
Azərbaycan.- 2009.- 27 sentyabr.- S. 7.