And Allaha sədaqət rəmzidir

"Allah ilə olan əhd və andlarını ucuz qiymətə satanları şiddətli əzab gözləyir"

Söz ilahi lütfdən bir xəzinədir. Söz olmasaydı, mövcudatı tanımaq olmazdı. Lakin o da məlumdur ki, danışmağı öyrənmək üçün insana iki il lazım olursa, yeri gələndə danışmamağı, sözü harada və necə söyləməyi öyrənmək üçün isə ona bəzən qalan bütün ömrü belə kifayət etmir. Başqa sözlə, insana bəxş edilən nitq Rəbbin ən önəmli nemətidirsə, fəqət ondan yerində və düzgün istifadə etmək isə, həmin nemətdən də qiymətlidir.

Zira verilən nitqin dəyəri onun istifadəsində bilinir. Necə deyərlər, "söz ruhun ölçüsüdür, ağıl isə tərəzisidir. Ölçü sözə lazımdır, ancaq miqdarı tərəzi təyin edir" (Q.Təbrizi).

Ölçüsü və miqdarı Rəbb tərəfindən tənzimlənən və bəndəni hidayətə aparan sözlərdən ən ülvisi əhd və andlardır. "Əhdə vəfa edin. Çünki (insan) əhd barəsində (qiyamətdə) cavabdehdir": "Əhd etdiyiniz zaman Allaha verdiyiniz əhdi yerinə yetirin... Aralarınızdakı andları yalana çevirib, fidnə-fəsad aləti etməyin. Yoxsa ayağınız möhkəm olduğu ikən sürüşər (imana gəldikdən sonra ondan xaric olarsınız) və (insanları) Allah yolundan döndərdiyinizə görə əzabı dadarsınız". (Nəhl 91, 94) Rəbb kəlamları, əhd və andın müqəddəsliyinə şahidlik edir.

And içən adam xalif, and içmək bərr, andına əməl edən isə barr adlanır. Andı pozmağa və ya yalan and içməyə xins, belə adama xanis deyilir. Ərəbcədəki "yəmin" sözünün anlamı olan andiçmənin lüğəti mənası qüvvət, güc deməkdir. Bu sözün dində sinonimi isə bir iş və sözə əməl etmək və ya etməmək barədə iddia və əzmini qüvvətləndirmək üçün fərdin ya Allaha and içməsi, ya da niyyətini talağa (boşanmaya) bağlayaraq etdiyi əhd, verdiyi söz və ya imzaladığı sazişdir. Allaha andiçmə hökmən "Valləhi, Billəhi və Talləhi" (Allaha and olsun, Allah üçün and içirəm) sözlərindən biri ilə olmalıdır. Məs., "Valləhi, filan işi edəcəm (və ya etməyəcəyəm)" kimi. Talağa söykənən andın nümunəsi isə belədir: "Bu işi etsəm (və ya etməsəm) arvadım azaddır". Göründüyü kimi, düzgün andiçmə yalnız ya yaradan Allahla, ya da dinə sahib çıxmada ən önəmli faktor olan qeyrət və namusla əlaqəlidir. Birinci hala görə Rəbb buyurur: "Allah ilə olan əhd və andlarını ucuz qiymətə satanları şiddətli əzab gözləyir". (Ali İmran 77). İkinci hala görə isə deyilir: "Qeyrəti-namusu olmayanın dini də olmaz". Həmin səbəbdən Peyğəmbər(ə) buyurub: "Üç şey var ki, bunların hətta zarafatla deyilməsi belə, ciddi sayılır: "Nigah, talaq və yəmin (andiçmə)".

Göründüyü kimi dinə görə, obyektiv səbəb istisna olmaqla kiminsə əhdinə əməl etməməsi onun şərəf və izzətinə kölgə salır. Əgər bu and talaqa söykənərsə, onda o, bəndənin arvadını özgənin malına çevirmək anlamını verir. Halbuki müsəlman üçün hətta yataq otağı ailə və millət namusunun məbədi kimi çox müqəddəsdir. Çünki soy orada mayalanır və orada inkişaf edir. Həmin səbəbdən o sehirli guşə hər kəsə açılmaz. Ora nəinki kənar şəxs, hətta digər ailə üzvləri də istədikləri vaxt girə bilməzlər. Əgər namuslu bir adamı həmin guşəyə zorən aparsalar belə, o, aldığı tərbiyə nəticəsində orada yata bilməz və Peyğəmbər Yusif(ə) kimi köynəyi arxadan cırılar...

Təəssüf və ürək ağrısı ilə qeyd etmək lazımdır ki, şəxsi mənfəət və mənsəb dalınca qaçanların əksəriyyəti dindən də vacib olan belə andlara əhəmiyyət vermirlər. Belələri üçün deyilib: "Pul itirmisənsə az itirmisən. Vicdanı itirmisənsə, çox itirmisən. Qeyrəti itirmisənsə, hər şeyi itirmisən" (Höte); "Həyat qiymətlidir, fəqət namus həyatdan da qiymətlidir. (Şekspir).

İslama görə, doğru olsa belə, çox andiçmə son nəfəsdə imansız getməyə səbəb olur. Çünki belə and Allahın isminə qiymət verməməkdir. Əslində doğru danışan adam çox nadir hallarda and içir. Yerli-yersiz and içənlər üçün isə Peyğəmbər(ə) buyurub: "Ticarətdə Valləhi belədir, Billəhi elədir" - deyib and içənlərə və vəzifə sahiblərindən (məmurlardan) "sabah gəl, o biri gün gəl" - deyənlərə də yazıqlar olsun". Kəlam müasirlik baxımından çox aktualdır.

İslam aləmində İlahi kəlam olan Qurana əl basıb, ona and içmək adət halını aldığı üçün, o, yalnız bir görüşə görə məqbul hesab edilib. Yeri gəlmişkən, həm şiə aləminin mərcəi-təqlidi sayılan Fazil Lənkəraninin "Şəriət hökmlərinin izahı" kitabında (bax: M, 2747-2752), həm də sünni mənbələrində and içməyin Qurana və varlıqlardan hər hansı birinə yox, yalnız Allaha edilməsi vurğulanır. O ki qaldı əli Qurana qoyub, and içməyə, bu zaman tövsiyyə edilir ki, niyyət hökmən Allaha edilsin. "And olsun bu Quranın Sahibinə ki..." kimi.

Qeyd edək ki, ABŞ-ın ilk prezidentindən (1789) tutmuş, bugünkü prezidentinə qədər hamısı inaqurasiya vaxtı əllərini "Bibliyaya" qoyub belə and içirlər: "And olsun Allaha ki, mən Onun kəlamlarına xidmət edəcəyəm..."

Haşiyə: "Sələfə görə (ortodoksal İslam), Quran Allah kəlamıdır və məxluqi (yaradılmış) deyil. O, əzəli sifət kimi Allahla qaimdir, Ondan ayrı deyil. Bu tezisə görə Qurana and içilər. İslamda teoloji sistem olan mötəziləyə görə isə, Quran məxluqidir. Bu variantda Qurana and içilməz. Əhli sünnətin bir hissəsi hesab edir ki, Allah kəlam sifəti ilə vəsfləndiyi üçün danışandır. Yəni, Allah danışığı yaratdığı üçün danışan deyil. Bu cərəyanın digər hissəsi isə sələflə mötəzilər arasında orta mövqe tutaraq, kəlamın nəfsi və ləfzi olaraq, iki hissəyə ayırıblar. Onlara görə, nəfsi kəlam Allahın zatı ilə qaim olan və mahiyyətini dərk edə bilmədiyimiz əzəli bir sifətdir. Ləfzi kəlam isə nəfsi kəlama dəlalət edən hərf və səslərdən təşəkkül tapan Quranın ləfzidir (sözüdür). Bu ləfzi kəlam əzəli yox, məxluqidir. Və həmin səbəbə görə də, Qurana and içilməsi tövsiyə edilmir. Bəs, Allah və Peyğəmbərlər necə and içiblər? Rəbbin heç bir Peyğəmbəri Allah ismindən başqa, heç kimə və heç nəyə and içməyib.

Zahirdə ağcaqanadı süzən, batildə isə dəvəni udan din xadimləri üçün İsa(ə) buyurub: "Heç and içmə. Nə Qüdsə, nə göyə, nə də yerə. Göy Allahın qatıdır, yer isə Onun üçün payəndazdır. Başına da and içmə, çünki sən bir dənə də olsa saçı ağ və ya qara edə bilməzsən. Əlin və ayağın səni pis yola çəksə, onları kəs. Çünki sənin şikəst halda yaşamağın, Cəhənnəm atəşində iki gözlü və iki ayağlı yanmağından daha yaxşıdır" (İncil, Matta, 5:29,30, 35, 36). Həz.Məhəmməd isə belə and içərdi: "Canım əlində olan Allaha and olsun ki,...", "Allaha and olsun ki...", "And olsun ki..." və s. və i. Peyğəmbər(ə)-dən sonra 4 xəlifənin andları belə olub:

"Toxumu yarıb bitirənə, bədəni xəlq edənə and olsun ki...", "Valləhi", "Allaha and içirəm ki...", "And olsun səni haqq üçün Peyğəmbər göndərən Allaha" və i. Burada imanda elməl-yaxından eynəl-yaxına, ondan da haqqal-yaxına qovuşan Həz.Əlinin bir andını qeyd etməmək mümkün deyil. Pərdəarxası hadisələri görən böyük kəramət sahibinin belə and içməsi də olub: "And olsun Allaha ki, sizin hər birinizin haradan və necə gəldiyini, hara və necə gedəcəyinizi xəbər verərəm. Özü də bunu çətinlik çəkmədən edərəm. Fəqət mənim üzümdən Rəsulullahı da inkar edəcəyinizdən qorxuram!!"

Göründüyü kimi, istər səmavi kitablarda, istərsə də Peyğəmbər(ə) kəlamlarında Məhəmməd(ə) də daxil olmaqla, heç bir kəs Allahdan başqasına and içməyib. Zira, Ondan başqasına edilən ibadət və dualar haram olduğu kimi, Allahdan qeyrisinə də and içmək doğru deyil. Allahdan başqasına necə and içilə bilər ki, and içilən məxluq da Onun məmulatıdır. Allah isə yaratdığı və sərgilədiyi hər bir əsərinə and içə bilər. Çünki mülkün sahibi Odur. Bunu Quran və ondan əvvəlki müqəddəs kitablar da təsdiq edir. Məs: Quranda Rəbb and içərkən bu sözlərdən istifadə edib: "(Ya Məhəmməd!) Canına and olsun ki..." (hicr 72); "And olsun ki, insanı biz yaratdıq" (Qaf 16); "And olsun ki, Biz sizin kimiləri çox məhv etmişik, amma heç ibrət alan varmı"(Qamər 51). And olsun - göyə və gecə gələnə, dan yerinə, cüt və təkə, Məkkəyə, Günəş və onun işığına, aya, gündüzə, insanı, göyü və yeri yaradana; Əncir və zeytuna, Tur dağına, atlara, qiyamətə, şəhadət verənlərə, ulduzlara, mələklərə, Peyğəmbərlərə, Allah kəlamlarını təbliğ edənlərə, qələmə, kitablara, küləklərə, gəmilərə, buludlara və s. və i.

And içməyin şərtləri: 1) And içən şəxs həddi-buluğa yetişməli və ağlı başında olmalıdır. 2) yerinə yetirilməsinə and içilən iş haram və məkruh olmamalıdır; tərk edilməsinə and içilən iş isə vacib və müstəhəb olmamalıdır. 3) Allahın müqəddəs zatından olan Allah, Rəhman, Rahim kimi isimlərə and içilməlidir. Əgər Allahın isimlərindən insanlara qoyulan adlardan istifadə edilərsə (Əziz, Cabbar, Kərim, Rauf, Cəlil və s.), bu zaman nəzərdə Allah tutulmalıdır. 4) And içmək dil ilə deyilməlidir. Yazmaq və qəlbdə qəsd etmək səhih deyil. Lal adam işarə ilə and içməlidir. 5) Görüləcək və ya görülməyəcək iş dərk olunmalıdır ki, anda əməl etmək mümkün olsun.

Əgər insan unutqanlıq və ya çarəsizlik üzündən andına əməl etməsə və ya o, andına əməl etməməyə məcbur edilsə, kəffarə lazım deyil. And içən özünün və ya başqasını zalım şərindən xilas etmək üçün yalandan and içsə də, günah deyil. Lakin bu zaman onun niyyətinin yalan olmaması vacib şərtdir. Əsəbi halda qəsd etmədən və ya ixtiyarsız olaraq and içmək də səhih deyil. Çünki andiçmə düşünülmüş, qərarlı və əzm tələb edən bir prosesdir. Ümumiyyətlə, andiçmə və kəffarə barədə Quran buyurur: " Allah sizi bilmədən, (səhvən) içdiyiniz andlarınıza görə cəzalandırmaz, lakin bilə-bilə və qəsdən içdiyininz andları pozmağa görə cəzalandırar. Belə bir andı pozmağın kəffarəsi ailənizə yedirdiyinizin orta hesabından on yoxsulu yedirdib, doyurmaq, yaxud geyindirmək, yaxud da bir kölə azad etməkdir. Bunları etməyə imkanı olmayan şəxs üç gün (dalbadal) oruc tutmalıdır. Bu, içdiyiniz andların kəffarəsidir. Bununla belə, andlarınızı qoruyun" (Məidə 89).

Allaha ünvanlanan andların növləri: 1. Yəmini ləğv, yəni səhv və doğru olduğu zənn və güman edilən yalan andlar. Məs., bir şəxsin borcunu ödəmədiyi halda, ödədiyini zənn edərək, "Valləhi ödəmişəm" - deyib, and içməsi kimi. Əksər təlimə görə, burada kəffarə verilmir. Allahdan əfv və bağışlama umulur. 2. Yəmini Qamus, yəni bilərəkdən, qəsdən edilən yalan and. Məs., Borcunu ödəmədiyi halda, bilərəkdən "Valləhi ödəmişəm" - deyərək yalandan içmək kimi. Belələri üçün Peyğəmbər(ə) buyurub: "Kim (bilərəkdən) yalandan and içsə, Allah onu Cəhənnəmə atar". Göründüyü kimi, bu böyük günahdır. Bu zaman peşiman olmalı, dərhal Tövbə edilməlidir.

Həmin günaha görə kəffarə verilməz, çünki ortada bilərəkdən edilən bir qəsd var. Əgər bu günaha görə haqqı tapdalanan varsa, hökmən ondan halallıq da alınmalıdır.

3. Yəmini Munakidə, yəni mümkün olan və gələcəyə aid müəyyən bir şey barədə içilən and. Məs., "Valləhi sabah borcumu verəcəyəm" demək kimi. Bu anda əməl etmək vacibdir. Əgər bu and ümumin (cəmiyyətin) zərərinə olarsa, o zaman ona əməl olunmaz və and pozulur. Lakin kəffarə verilir və Allahdan əfv dilənir. Əgər birisi borcunu verməməyə and içərsə, həmin anda əməl etmək yox, etməmək vacibdir. Bu zaman and pozulur və kəffarə verilir. "Andların dəfələrlə pozulduğu təqdirdə, hər and üçün kəffarə verilirmi" sualına ictihad sahibləri yekdil rəydə deyillər. Bəziləri kəffarənin bir dəfə, digərləri isə əməl edilməyən hər anda görə verilməsini hökm ediblər.

İstər keçmiş, istərsə də çağdaş dünyanın istənilən dövlətində ən müqəddəs və məsul anlardan biri də andiçmə prosesidir. Məhkəmələrin, həkimlərin, şahidlərin, seçilən prezidentlərin içdikləri andlar Allah və onun xalqına sədaqət rəmzidir. 1895-ci ildəki inaqurasiya nitqində prezident Linkoln "İlahi üçlüy"ə yox, vahid Allaha and içdi. O Linkoln ki, deyirdi: "Əsl demokratiya Allahın yerdəki xəlifəsi olan xalq hakimiyyətidir". İnaqurasiyada Allaha and içən Karter isə KİV vasitəsilə xalqa çatdırdı ki, "Vətəndaş qanunlarına riayət etmək lazımdır. Əgər Allah kəlamları ilə dünyəvi qanunlar ziddiyyət təşkil eləsə, onda biz Allah qanunlarını əsas götürəcəyik". Pifaqor demişkən: "Allahdan sonra valideyn və qanunlara tabe olmaq lazımdır".

Xalis and Allahın yaratdıqlarına (məxluqa) yox, Allaha edilir. And həm də, "bir adamı həmişə aldatmaq olar, bəzi adamları müəyyən vaxt aldatmaq olar, lakin həmişə aldatmaq olmaz". (A.Linkoln) tezisinin qarantı olmalıdır. Çox məsul və taleyüklü günlərini yaşayan Azərbaycan məhz həmin andlara möhtacdır. Bəli, biz təmiz, halal əllərini müqəddəs Qurana basan və öhdəsinə düşən vəzifənin ağırlığını qəlblərinin zəkatı ilə dərk edən insanların: "And olsun Allaha ki, ailəmin və xalqımın səadəti, İslamın ucalığı, ərazimizin suverenliyi və qanunların bərqərarı naminə əlimdən gələn hər şeyi edəcəyəm" andına və onun felən işləkliyinə möhtacıq.

Allahım, bu seçimdə çaşdırma bizi, doğrunu söylət, sapdırma bizi, haqqa yönəlt. Amin.

Vaqif Cəliloğlu

Bakı xəbər.- 2010.- 13 sentyabr.- S. 15.