Mirzə Cəlilin həyat yoldaşının bir sözü Mircəfər Bağırovun qəzəbinə tuş gəldi

Mehriban Vəzir: "Xatirələrim" əsəri ictimai-siyasi gərginlik anlarında Azərbaycan qadınının üzərinə düşən missiyanın nədən ibarət olduğunu göstərir"

Həmidə xanım Cavanşirin 70 il arxivlərdə yatmış məşhur əlyazmaları işıq üzü görəcək

Mircəfər Bağırovun sifarişilə yazılmış və elə onun göstərişilə çapına qadağa qoyulmuş "Xatirələrim"... Üzərinə illərin toz qatı hopmuş, bəlkə də heç vaxt üzə çıxarılmayacağı əminliyi ilə arxivlərə atılmış əlyazmalar... Mircəfər Bağırov və o zamanlar Yazıçılar İttifaqının sədri olmuş Mirzə İbrahimov haradan bilə bilərdi ki, Azərbaycan qadınının qələmindən süzülmüş və "Mən görmədiklərimi yaza bilmərəm" kimi bircə cümləlik qətiyyət nəticəsində çapına qadağa qoyulmuş bir əsəri uzun illər sonra başqa bir Azərbaycan qadını arxivlərdən tapıb ona həyat verəcək?

Həmidə xanım Cavanşirin(Məmmədquluzadə) müəllifi olduğu, tanınmış publisist Mehriban Vəzirin isə kitab halına gətirdiyi "Xatirələrim" əsərindən danışırıq. 70 il arxivlərdə qalmış əlyazmaların üzərində illər uzunu çalışmalar aparmış Mehriban xanımla söhbətimizdə görülmüş işlərə daha dərindən baş vurduq.

- Həmidə xanım Cavanşirin(Məmmədquluzadə) - böyük ədibimiz Mirzə Cəlilin həyat yoldaşınin "Xatirələrim" adlı əsəri 1934-cü ildən 1938-ci ilə qədərki dövrdə yazılıb. Olduqca maraqlı bir əsərdir. "Xatirələrim" Mircəfər Bağırovun sifarişilə yazılıb. Əsər hökumət tərəfindən sifariş olunmuşdu deyə, Həmidə xanım bir günün içində Yazıçılar İttifaqına üzv seçilib, təqaüd alıb və demək olar ki, oradan maliyyələşib. O zamanlar ərzaq qıtlığı var idi. Amma Həmidə xanıma "Kremlyovskiy payok" verirdilər. Bundan başqa, Həmidə xanıma o vaxtlar dəbdə olan "M1" markalı avtomobil də ayırmışdılar. Bir sözlə, ona böyük imtiyazlar vermişdilər ki, bu əsəri yazsın. Mircəfər Bağırov bu əsərin yazılmasında çox maraqlı imiş. Nəhayət, Həmidə xanım bu əsəri başa vuraraq onu o dövrdə Yazıçılar İttifaqının sədri olmuş Mirzə İbrahimova təhvil verir. Mirzə İbrahimov əsəri oxuyub Mircəfər Bağırova təhvil verir. Bir aydan sonra Həmidə xanım Yazıçılar İttifaqına yenidən dəvət olunur. Mirzə müəllim Həmidə xanımla görüşərkən belə bir söz işlədib: "Yoldaş Bağırov deyir ki, biz istərdik, Həmidə xanım bu əsərdə Qarabağdakı bolşevik fəaliyyətindən yazsın. Həmidə xanım bu sözdən bərk qeyzlənir və belə bir cavab verir: "Mən görmədiklərimi yaza bilmərəm". Təsəvvür edin ki, bu 1938-ci ildə olub. Bilirsiniz ki, o vaxtlar hansı repressiyalar həyata keçirilirdi. İnsanları bircə kəlmə sözünə görə aradan götürürdülər. Bu söhbətdən sonra həmin əsərin nəşri dayandırılır. Amma qabaqcadan söz verilmişdi ki, bu əsər nəşr olunacaq, qonorarlar veriləcək, dərsliklərə salınacaq. Həmidə xanımın bütün imtiyazları əlindən alınır və hətta mühəndis işləyən, ailəyə yeganə çörək pulu gətirən oğlu Müzəffər işdən çıxarılır. Əsəri isə atırlar arxivə. Yalnız 60-cı illərdə Abbas Zamanov Mirzə Cəlilin yubileyi ilə əlaqədar bu əsərin Mirzə Cəlilə aid hissəsini "Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim" adı ilə çap etdirdi. Əslində isə Həmidə xanımın heç vaxt bu adda əsəri olmayıb.

- Belə çıxır ki, Siz 70 ildən çox arxivdə qalmış əlyazmalar üzərində işləmisiniz...

- Bəli, "Xatirələrim" 70 ildən çox arxivdə qalıb. Bu əsər 70-dən çox 12 vərəqli məktəbli dəftərinə yazılıb. Əlyazmalar çox qarma-qarışıq şəkildə idi. Həmidə xanım bəzi dəftərlərin üzünü köçürdüb, genişləndirib, bəzilərinin üstündən xətt çəkib, pozub. Arxivdə işləmək çox ağır və uzunmüddətli oldu. İllərlə arxivdə işlədik. Bizə Əlyazmalar İnstitutu çox böyük dəstək verdi. Əlyazmaların kserosurətini çıxarmaq mümkün deyildi. Vərəqlər yana bilərdi. Bunu ancaq film lentinə köçürmək lazım idi. O film lentləri də xaricdən gəlir və çox çətin tapılan bir şeydir. Amma Əlyazmalar İnstitutunun köməyilə bu işin də öhdəsindən gələ bildik. Biz bunu lent şəklinə salandan sonra da problemlərlə üzləşdik. Elə bir kitabxana, müəssisə qalmadı ki, bu lenti hansısa bir qurğu ilə qrankaya çevirib üzərində işləyə bilək. Əlyazmalar rusca idi, biz onu tərcümə etməli idik. Odur ki, material ya kağız şəklində, ya da kompüter faylı kimi qarşımızda olmalı idi ki, üzərində iş apara bilək. Nəhayət, bizə xəbər çatdı ki, Yaponiya səfirliyi Axundov kitabxanasına xüsusi kompüter bağışlayıb. Qeyd etdiyim işləri yalnız həmin kompüterdə görmək mümkün idi. Bir il də Axundov kitabxanasının rəhbərliyilə danışmağa vaxtımız getdi. Onlar bizi sanki başa düşdülər, amma əslində başa düşmədilər və heç bir köməklik göstərmədilər. Nəhayət, çox uzun var-gəldən sonra biz bu əlyazmaları qranka şəklində masamızın üstünə gətirə bildik. Sonralar isə bunun tərcüməsi, toplanması, redaktəsi və sairə kimi işləri həyata keçirdik.

- Axı bütün bu işlər maliyyə tələb edir. Bunu necə həll etdiniz?..

- Biz Amerikanın Qadınlar üçün Qlobal Fonduna müraciət etdik. Bilirsiniz ki, bu işlərə fondlar maliyyə ayırmır. Ancaq biz onlara fikrimizi əsaslandırdıq ki, bu qadının maarifçilik fəaliyyəti o qədər böyükdür ki, bunu mütləq təbliğ etmək, üzə çıxarmaq, insanlara çatdırmaq lazımdır. Onlar bizə istədiyimiz qədər maliyyə vermədilər. Amma mühüm məbləği onlardan ala bildik və bu işə başladıq. Artıq bizim əlimizdə tərcümə olunmuş hazır material var idi. Növbəti məsələ kimi qarşımızda əsərin kitab şəklində çap olunması dayanırdı. Bu işlərə isə pulumuz yox idi. Biz Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasına müraciət etdik. Təşübbüsümüzə müsbət münasibət göstərildi və nəticədə biz Həmidə xanım Cavanşirin "Xatirələrim" adlı əsərini bir yerə toplayıb kitab şəklinə sala bildik. Hazırda kitabın çapı ilə bağlı hazırlıq işləri aparılır. Bu, üç aylıq bir layihədir. Yalnız kitab nəşri nəzərdə tutulur. Artıq birinci mərhələ başa çatıb. Birinci mərhələdə biz bu əsəri çapa hazırlamalı idik. Təsəvvür edin, əsərdə saysız-hesabsız isimlər keçir ki, onlar oxucuya heç nə demir. O vaxtdan bu günə qədər yer adlarında da xeyli dəyişikliklər olub. Bundan başqa, bir sıra tarixi hadisələr baş verib ki, onları da nəzərə almaq, oxucuya nəsə deyə biləcək şəkildə təqdim etmək gərək idi. Bunların da hamısını yekunlaşdırdıq. Kitab çox nəfis tərtibatda və akademik səviyyədə çap olunacaq.

- Kitab neçə səhifəlikdir?

- 200 səhifədən çox olacaq. Orada həmin dövrü əhatə edən şəkillər də olacaq. Təqdim olunacaq müvafiq sənədlərlə oradakı isimləri də əsaslandıracağıq.

- Kitabın işıq üzü görməsi nə vaxta nəzərdə tutulub?

- Qeyd etdiyim kimi, bu üç aylıq bir layihədir. Layihənin ay yarımı gedib. Hələ ki, biz birinci mərhələnin işlərini görmüşük. İkinci mərhələyə iyun ayının əvvəlində başlayacağıq. Ay yarım müddətində o da qurtaracaq. Bundan sonra kitabın təqdimatını keçirməliyik.

- Mehriban xanım, bu layihə Sizin rəhbərlik etdiyiniz təşkilatındır?

- Bəli, bu iş Azərbaycan Qadınlarının Siyasi Mədəniyyət Mərkəzi tərəfindən həyata keçirilib. Mən çox sevinirəm ki, "Xatirələrim"in kitab şəklində çap olunmasında yerli dəstəyimiz oldu. Bu dəstək də QHT-lərə Dəstək Şurasından gəldi. Bəzən beynəlxalq fondlar bizə sual edir ki, bu qədər milli mənafeyə xidmət edən bir işi niyə yerli fondlar maliyyələşdirmir? Belə sualın qarşısında cavabsız qalanda, əlbəttə, bu bizə xoş gəlmir.

- Kitab hansı şəkildə yayılacaq?

- "Xatirələrim" pulsuz paylanacaq. Biz kommersiya fəaliyyətilə məşğul ola bilmərik. Düzdür, kitabın sayı az olacaq. 300 nüsxədən artıq biz çap edə bilmərik. Çünki 17-18 manat ancaq onun nəşr xərcləri olacaq. Biz yüksək səviyyəli bir kitab hazırlamaq istəyirik. Kitabı ilk növbədə kitabxanalara bağışlayacağıq. Akademiyada olsun, universitetlərin kitabxanalarında olsun. Təbii ki, kitabdan ictimaiyyət nümayəndələrinə, dostlarımızı da paylanacaq.

- Maraqlıdır, Mircəfər Bağırovun sifarişilə yazılmış əsəri çağdaş Azərbaycan oxucusu qəbul edəcəkmi?

- Bilirsiniz, bizim məqsədimiz o idi ki, Azərbaycan vətəndaşı XX əsrin əvvəlində yaşamış, ictimai xadim olmuş yazar bir qadının düşüncəsi, təfəkkürü və bütün fəaliyyətilə tanış olsun. Həmidə xanımın əsas fəaliyyəti 1902-ci ildə Polşadan Qarabağa qayıdandan sonra olub. Dünya bəzən Azərbaycan qadınını Şərq qadını ilə səhv salır. İzah eləməli oluruq ki, biz şərq qadını deyilik. Bizim məqsədimiz

Azərbaycan qadınının kim olduğunu göstərmək, onun keçmişi barədə bilgilər verməkdir. "Xatirələrim" əsəri ictimai-siyasi gərginlik anlarında Azərbaycan qadınının üzərinə düşən missiyanın nədən ibarət olduğunu göstərir. Bu baxımdan, əsərin maraqla qarşılanacağına şübhə etmirəm. Həmidə xanım çox böyük mülkiyyət sahibi idi, xeyriyyəçi idi. Onun fəaliyyəti, eyni zamanda həmin dövrün özəllikləri əsərdə aydın şəkildə təsvir olunub. Bundan başqa, Qarabağ mövzusu. Bu əsər yazılanda Qarabağ artıq üç dəfə müharibədən keçmişdi. 1905-ci il Qarabağda müharibə-münaqişə ili olub, 18-ci və 20-ci illərdə böyük qırğınlar yaşanıb. Bütün bunlar Həmidə xanımın əsərində öz yerini tutub. Eyni zamanda, ilk qadın təşkilatlarının yaranması, təşkilatlanmanın hansı şəraitdə olması kimi məsələlərə də "Xatirələrim"də yer verilib.

- Mirzə Cəlil yaradıcılığı ilə yaxından tanışsınız. Mirzə Cəlil üslubu və düşüncə tərzi baxımından "Xatirələrim"də hansısa oxşarlıqlar gördünüzmü?

- Son dərəcə maraqlı sualdır. Həmidə xanım və Mirzə Cəlil eyni təfəkkürün sahibi deyildilər. Bilirsiniz ki, Həmidə xanım zadəgan ailəsində doğulub. O kübar, mülkədar idi. Bütün bunları Mirzə Cəlil haqqında demək olmaz. Mirzə Cəlilin Qori təhsili var idi. Həmidə xanım isə təhsil almamışdı. O, polkovnik atasından təhsil almışdı. Onun əvvəlki həyat yoldaşı da polkovnik - hərbçi idi. Həmidə xanım dünya ədəbiyyatını, dünya fəlsəfəsini mütaliə etmişdi. Eyni zamanda, dünyanı da gəzib-dolaşmışdı, Avropada işləmişdi. Onların məsələlərə baxışları da başqa idi. Mirzə Cəlillə Həmidə xanımı birləşdirən yeganə cəhət maarifçilik, təhsil tərəfdarı olmaları idi. Mirzə Cəlil Tiflisdə pansion açmışdı. O qohum-əqrabasını Naxçıvandan gətirib orada oxudurdu. Bacısının , dostlarının uşaqlarının təhsil almasına çalışırdı. Onları birləşdirən də elə maarifçilik idi. Mirzə Cəlilin Həmidə xanıma xitabən belə bir qeydi var. Deyir ki, mən ailə adamı deyildim, sən məni ailə adamı elədin. Yəni Həmidə xanım onun bütün neqativlərinə, bütün mənfi cəhətlərinə göz yumdu. Çünki Həmidə xanım "Molla Nəsrəddin"in əhəmiyyətini bilirdi. Həmidə xanım Mirzə Cəlilin fəaliyyətinin əhəmiyyətini dərk edirdi. Həmidə xanımın o qədər böyük xidmətləri olub, bunu bir neçə cümlə ilə ifadə etmək mümkün deyil. Təsəvvür edin, onun oğlu Müzəffər bir gün anasına deyir ki, ana, mənim ayaqqabılarımın altı deşilib, dərsə gedə bilməyəcəm, mənə ayaqqabı al. Həmidə xanım ona cavab verir ki, oğlum, bir az döz, qoy "Molla Nəsrəddin"in işlərini yola verim, sonra sənə ayaqqabı alacam. "Molla Nəsrəddin"in işləri deyəndə, Həmidə xanım onun məhz maliyyə işlərini nəzərdə tuturdu. Bax, bütün bunlar Həmidə xanımın böyük qadın olduğuna dair qənaətləri bir daha möhkəmləndirir. Bilirsiz ki, memuar janrında əsərlər yazmış yazarlar çox azdır. O dövr üçün onlar arasında qadın yazar, demək olar ki, yoxdur. Amma Həmidə xanım memuar janrında çox gözəl qələm çalıb. Mən onun yazdıqlarını oxuduqca, düşünürəm ki, bu qadın gərək yazıçı olaydı. O, səhnələri, hadisələri o qədər aydın və dəqiq təsvir edib ki, onun bir yazar kimi təxəyyülünə heyran olmaya bilmirsən.

- "Xatirələrim"i gələcəkdə daha geniş auditoriyaya çatdırmaq üçün onu xarici dillərə də tərcümə etməyi planlaşdırırsınızmı?

- Bilirsiniz, bu çox yaxşı olardı. Biz ilkin mərhələdə bu əsərin həm rus, həm də Azərbaycanca orijinalda olduğu kimi çap olunmasına cəhd elədik. Amma bizim buna maliyyə imkanlarımız çatmadı, yalnız Azərbaycan dililə kifayətlənməli olduq. Gələcəkdə bu əsər ingilis dilində də çap olunarsa, inanın, çox böyük diqqət cəlb edə bilər. Bir Azərbaycan qadınının, qadın mütəfəkkirin öz xalqı üçün nələr etdiyini daha geniş oxucu auditoriyasına çatdırmaq çox yaxşı bir iş olardı.

Nicat Dağlar

Bakı xəbər.- 2011.- 25 may.- S. 15.