Qurani Kərimin tərcümə qüsurları...

Müstəqilliyimizin əldə etdiyi ən qiymətli dəyərlərdən biri də ayrı-ayrı xalqlara yox, bütün bəşərə nazil olan müqəddəs Qurani-Kərimin azərbaycanlı alimlər tərəfindən ədəbi tərcüməsidir. Səməvi möcüzənin məna və ləfz (hərf) məalini - anlamını çoxmilyonlu Azərbaycan oxucusuna Azərbaycan dilində təqdim edən akademiklər Ziya Bünyadov (Allah rəhmət eləsin!) və Vasim Məmmədəliyev bu çətin və məsuliyyətli missiyanın öhdəsindən layiqincə gəliblər. Belə saleh işlərin həm də bir ibadət kimi fəzilətinə toxunan Peyğəmbər(ə) buyurub: "Biliyilə xalqı faydalandıran alim yetmiş il ibadət edən adamdan xeyirlidir".

Məlumdur ki, Rəbb kəlamları məcmuəsi olan Qurani-Kərimin nazil olduğu dildən hər hansı dilə dəqiq tərcüməsi bəndə idrakı xaricindədir. Bunu nəzərə alan ərəblər digər dillərə çevrilmiş müqəddəs Kitabı "tərcəmətul-Quran" (Quranın tərcüməsi) yox, "tərcəmətu məanil-Quran" (Quran mənalarının tərcüməsi) adlandırırlar. Həmin səbəbdən Rəbb kəlamlarının hər hansı dilə, o cümlədən Azərbaycan dilinə daha dolğun, mükəmməl - orijinala yaxın tərcüməsi bəzən müəyyən şərh və izahların verilməsini zəruri edir. Bu baxımdan ayələrin tərcüməsilə yanaşı, mütərcimlərin həm də ehtiyac duyulan yerlərdə onlara mötərəzə daxilində qısa açıqlamalar verməsi təqdirəlayiqdir və oxucu marağındadır. Qeyd edək ki, Quranın sözügedən tərcüməsinin 1992-ci ildən bu günə kimi işıq üzü görən yeni nəşrləri də bu amala xidmət edir.

Quranın həm də bütün nəşrlərinin "On söz"ünə müəlliflik edən hörmətli Vasim müəllim yazır: "Biz Qurani-Kərimin tərcüməsinin nə qədər çətin və məsuliyyətli bir iş olduğunu yaxşı başa düşür, tərcümənin nöqsan və xətalardan xali olmadığını yəqin bilirik. Bu barədə öz qeyd və mülahizələrini bildirəcək oxuculara əvvəlcədən təşəkkür edirik". Oxucuya verilən bu dəyərə görə, biz də Vasim müəllimə şükranlığımızı bildiririk və bəzi ayələrin mənalarının tərcüməsi barədə fikirlərimizi dəyərli oxucularla bölüşdürmək istəyirik.

"(Cihad vaxtı əsir alaraq) sahib olduğunuz (cariyələr) müstəsna olmaqla, ərli qadınları almaq Allahın yazısı (hökmü) ilə sizə haram edildi. Bunlardan başqaları isə namusla (iffətlə), zinakarlığa yol vermədən, mallarınızı sərf edərək evlənmək üçün sizə halal edildi. İstifadə (yaxınlıq) etdiyiniz qadınların mehrlərini lazımi qaydada verin! Mehr müəyyən edildikdən sonra aranızda razılaşdığınız işdən ötrü sizə heç bir günah yazılmaz. Həqiqətən, Allah hər şeyi biləndir və hikmət sahibidir" (Z.Bünyadov, V.Məmmədəliyev, Quran, Azərnəşr, 1992; Nisə 24). Müəllifləri eyni olan digər tərcümədə isə ayənin 3-cü cümləsi belə təqdim edilib: "... Mütə etdiyiniz (faydalandığınız, ləzzzət aldığınız) qadınların mehrlərini lazımi qaydada verin!... (bax: Qurani-Kərim Məali, Bakı, 2007). Ərəb dilində nazil olan bu kəlamın latın qrafikası ilə əslə daha yaxın ifadəsi belədir: "Fəməstəmtətum bihi minhunnə fəətu hunnə ucurahunnə fəriyzatən". Cümlənin hərfi tərcüməsi bu anlamı verir: "Faydalandığınıza görə onlardan, verin onlara ücrətlərini (mükafatlarını, mehrlərini) lazım olan qaydada". Kəlamın məalinin ədəbi tərcüməsi aşağıda bir neçə variantda təqdim edilir: 1) "İstifadə (yaxınlıq) etdiyiniz qadınların mehrlərini lazımi qaydada verin". (Z.Bünyadov, V.Məmmədəliyev, Quran, Azərnəşr, 1992). Bu tərcümə heç bir dəyişikliyə uğramadan, olduğu kimi Ayətullah Kaşifül-Fimanın "Cəfəri məzhəbi və əsasları" kitabında da verilib (bax: adıçəkilən əsər və müəllif, İran İslam Cümhuriyyəti "Əlhuda" Beynəlxalq Nəşriyyatının Bakı şöbəsi-1993); 2) "Sizə verdikləri faydaya görə verin onlara kəsilən mükafatları" (N.Qasımzadə, Qurani Kərim, Bakı, 1993); 3) Qurani Kərimin türkcə bütün anlamlarında bu ifadə belə tərcümə olunub: "Onlardan faydalandığınıza müqabil, qərarlaşdırılmış olan mehrlərini verin" (məs., bax: "Kurani Kerim və Türkçe anlamı (meal)", Ankara-1990) və s.

Göründüyü kimi, Rəbbimizin "fəməstəmtətum bihi minhunnə fəətu hunnə ucurahunnə fəriyzatən" kəlamında "mütə" sözü yoxdur. "Ayələrin tərcüməsilə yanaşı, lazım gələn yerlərdə onlara mötərəzə daxilində qısa izah verilmişdir" tezisini rəhbər tutan Vasim müəllim təəssüf ki, burada öz prinsipinə əks gedərək: 1) nazil olan sözün anlamını mötərəzədə verib; 2) "Mütə" sözünü isə nazil olan kəlimə kimi mötərəzəsiz təqdim edib.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Qurani Kərimin Azərbaycan dilinə tərcüməsi çətin və məsuliyyətli elmi iş olduğu üçün, Kitabın tərcüməsi qusurlardan da xali deyil. Və bu, qəbul ediləndir. Çünki mütləq həqiqət yalnız Ona məxsusdur. Bu baxımdan Quranın 1992-ci ildəki nəşrində "istifadə etdiyiniz" kəlamının 2007-ci il nəşrində "mütə" etdiyiniz" sözü ilə əvəz olunması diqqətsizlik, gözdən qaçma və ya mətbəə xətası kimi də hesab edilə bilərdi. Lakin müqəddəs Kitabın digər nəşrləri gözləntilərimizi doğrutmadı. Belə ki, Quran tərcüməsinin 2004-ci il nəşrində sözügedən kəlam oxucuya belə təqdim olunub: "İstifadə (mütə) etdiyiniz..." Yəni lüğəti mənası: 1) müvəqqəti nigah; 2) aşna (qadın) olan "mütə" izah tələb edən söz kimi mötərəzədə verilib. Səməvi Kitabın 2007-ci il nəşrində isə əksinə, "mütə" sözü artıq mötərəzədə yox, nazil olan kəlimə kimi mötərəzə xaricində verilib. Mötərəzəyə isə nazil olan kəlimənin anlamını verən "faydalandığınız, ləzzət aldığınız" sözü salınıb. Maraqlıdır, Quranın həm tərcüməçilərindən biri, həm də vəfatına qədər işıq üzü görən nəşrlərin qeyd və şərhlərinə şəriksiz müəlliflik edən rəhmətlik akademik Ziya Bunyadov sağ olsaydı, "mütə"ni nazil olan kəlimə kimi tədricən-metodik şəkildə önə çəkərdimi?! Və məlum sözün bu cür "mükəmməlləşdirilməsinə" razılıq verərdimi?!

Qeyd edək ki, mütərcimləri Z.Bünyadov və V.Məmmədəliyev olan "Qurani-Kərim məali"nin bütün nəşrləri təfsir yox, ədəbi tərcümədir. Ədəbi tərcümədə isə təfsirdəki imkanlar yoxdur. Mütərcim anlamı tam açılmayan hər hansı sözün orijinala daha yaxın variantını, "Allah və Onun Rəsulu(ə) daha yaxşı bilir" deyib, mötərəzədə verə bilər və ehtiyac duyulan məqamda bu, təqdir olunur. Mütərcim tərcümə etdiyi kəlamı hətta başa düşdüyü kimi qəbul edib, oxuya da bilər. Lakin həmin sözü, ifadəni nazil olan vəhy kimi təqdim edə bilməz. Bu həssas məqama toxunan Ayətullah Kaşifül-Fima yazır: "Əbdullah ibni Əbbas, Cabir ibni Əbdullahi Ənsari, İmran ibni Hüseyn, İbni Məsud, Übeyy ibni Kəb kimi səhabələr hətta yuxarıdakı ayəni "Qadınlardan biri ilə müəyyən bir müddətədək evlənərək faydalandığınız təqdirdə..." kimi oxumuşlar... Məqsədləri ayəni təfsir etmək olmuşdur. Məsələn, İbni Cərir "Təfsiri-kəbir"ində İbni Əbbasın ayəni bu cür oxduğunu söyləyirsə də, rəvayət doğrudursa, Hibrül-Ümmənin məqsədi, ayənin bu cür nazil olduğunu bildirmək deyil, Təfsirini izah etməkdir" (bax: adıçəkilən əsər, s. 82,83)

Göründüyü kimi, Peyğəmbər(ə)-ni görən, ondan öyrənən səhabə və onların ardıcılları Quran təfsirlərində ayələrin təfsirdə göstərilən kimi nazil olması fikrində olmayıblar. Quranın başqa dillərə tərcüməsində isə, əksər mütərcimlər tərcümənin orijinala daha yaxın olması üçün mötərəzə daxilində qısa şərh və izahlardan istifadə ediblər. Bununla yanaşı bəzi izahlarını vəhy kimi də təqdim edən mütərcimlər də var. Məs., Ayətullah Mirzə Əli Meşkini Ərdəbilinin ərəbcədən tərcüməsinin Azərbaycan türkcəsinə çevrilmiş nüsxəsində məlum kəlam oxucuya belə təqdim edilib: "... Müvəqqəti evləndiyiniz qadınların mehriyyələrini vacib (mal) olaraq ödəyin..." (bax: adıçəkilən müəllif, Qurani-Kərim, Bakı, 2009). Sual olunur: "Yerdəki bütün ağaclar qələm, dərya isə mürəkkəb olsaydı və yeddi dərya belə ona qoşulsaydı, yenə də Rəbbimin sözləri (yazılıb) təkənməzdi" (Loğman 27) buyuran Rəbbimiz üçün "siğə, mütə etdiyiniz, müvəqqəti evləndiyiniz" kimi sözləri nazil etmək çətin idi (haşə!)?

Bu baxımdan hörmətli Vasim müəllimin "mütə" sözünü ayə kimi təqdim etməsi başadüşülən olmadığı üçün təəssüf və təəccüb doğurur. Bu: 1) məzhəb təəssübkeşliyindən doğubmı?

2) "Qurani-Kərim"in nəşrlərindən birinin "işıq üzü görməsində bizə (tərcümənin yaradıcı heyətinə - V.C.) hər cür gömək göstərmiş... ayətullahul - üzma Əli Meşkini"nin (V.Məmmədəliyev) müdaxiləsindən qaynaqlanıbmı?

Mütə tarix kontekstində

Cəfəri məzhəbini digər məzhəblərdən fərqləndirən cəhətlərdən biri də mütə məsələsidir. Məxəslərə görə, bu ayrılıq ümmət arasında səhabə dövründən başlayıb. Mütənin Peyğəmbər(ə) tərəfindən qanuniləşdirilməsini söyləyən səhabənin bir qismi bu işi mübah (dinə görə sonunda nə savab, nə də günah olan işlər) saymışlar. Lakin bu nigahın mübah ikən Həz.Peyğəmbər tərəfindən haram edildiyini söyləyənlər çoxluq təşkil edib. Buxari (v.e.870) və Müslim (v.e.875) mütənin Həz.Peyğəmbər tərəfindən Məkkənin fəth edildiyi gün (630), yaxud Xeybərin fəthində (628) və ya Əvtas döyüşündə (630) Nəhy (qadağan) edildiyini bildirib. Bəziləri bu qadağanın Vida Həcci vaxtına da (632) şamil edirlər. Bu rəvayətlərə istinadən ehtimal etmək olar ki, mütə 5-6 dəfə mübah, sonra ləğv edilib. Bu fikri Nəvəvi (v.ə.1277) də müdafiə edib. "Səhihi-Buxaridə" Cabirin dilindən rəvayət olunub: "Rəsullulahın və Əbubəkrin zamanında bir ovuc xurma, unla mütə edirdik. Ömər onu nəhy etdi. Biz bir daha bu işi görmədik". "Səhihi-Müslim"də isə "Cuhani deyir: "Rəsulllah(ə) bizə Məkkənin fəthi ilində mütəni buyurdu. Bu, Məkkəyə girərkən oldu. Oradan çıxar-çıxmaz onu bizə qadağan etdi". Rəvayətlərin birində deyilir: "Həz.Əli buyurub: "Mütəni Ömər nəhy etməcəydi, çox pis kişilər zina edərdi". Təbəri (v.e.923) bu rəvayəti belə ifadə edib: "Həzrət Əli buyurub ki, Ömər insanları mütədən nəhy etməsəydi, ancaq çox pis və öz ölümünə razı olan kişilər zina edərdi". (bax: Ayətullah Fima, (adıçəkilən əsər)

Ayətullah Fima yazır: "Ömər öz xəlifəliyi dövründə mütənin bəzi qarışıqlara səbəb olduğunu görmüş və bunu zamanın tələbinə uyğun olaraq öz rəyi əsasında ləğv etmişdi. Onun: "Mən bunları haram etdim, işləyənə cəza verəcəm"-deməsi sənədlərlə rəvayət olunmuşdur...

Buradan anlaşılır ki, Ömərin məqsədi o dövrə aid bir şey imiş. Mütəni haram sayması isə şərait və zamana görə imiş. Fəqət müasirlərinin bir qismi və ondan sonra gələnlər bu nöqtəni anlamadılar və mütənin Həzrət Peyğəmbər tərəfindən nəsh edildiyini iddia etməyə başladılar" (həmin əsər).

"Səhihi Müslim"i tədqiq edən İbni Mace (v.e.903) isə yazıb: "Peyğəmbər buyurub: "Ey müsəlmanlar! Qadınlar ilə mütə nigahı bağlamağınıza icazə vermişdim. Lakin indi onu Allah haram etdi".

Göründüyü kimi, məxəzlərin biri qadağanın Peyğəmbər(ə), digəri isə Həz.Ömər tərəfindən qoyulduğunu bildirir. Sonu və nəticəsi olmayan bu fikir ayrılığının tarixi 1370 ildən də çoxdur. Həmin səbəbdən müfəssirlərin (təfsir edənlərin) ayəni ikili təfsir etməsini təbii qəbul etmək lazımdır. Çünki hər müfəssir ayənin açılışını qəbul etdiyi məxəz və məzhəbə görə təfsir edir. Ayənin məalinin tərcüməsində isə nazil olan sözün anlamı orijinala daha yaxın olmalıdır. Bu, mütərcimə çətinlik törədərsə, o, mötərəzədə(!) şərh və ya izahdan istifadə edə bilər. Bir sözlə, nazil olan ayənin tərcüməsi mötərəzədə olmamalıdır.

P.S. 1. "Qeyri-daimi əqd odur ki, onda evlənmənin müddəti müəyyən olunsun. Məs., qadını bir saatlığa, bir günlüyə, bir aylığa və s. müddətə olmaq olar. Siğə olunan qadın hətta hamilə olsa da, xərcliyi ərindən almaq haqqı yoxdur. Siğə olunan qadının əri ilə bir yerdə yatmaq (yaşamaq) haqqı yoxdur. O ərindən, əri də ondan irs aparmır" (bax: Şiə Mərcəi-Təqlidi F.Lənkərani, "Tovzihul -Məsail", Qum, 1998, səh. 442; məsələ 2492, 2493). P.S. 2. "Nəbiğə Əmrin anasının adıdır. Bu qadın bir gecədə Əbu Ləhəb, Üməyyə, Əbu Süfyan və As bin Vaidlə görüşmüş, nəticədə bir oğlan doğmuşdu. Uşaq doğularkən adları çəkilənlərin hər biri: "Bu mənim oğlumdur" iddiasında olub. Axırda Nəbiğə: "As yardım etdi"-deyib, uşağın Asdan olduğunun etiraf etdi" (bax: Həz.Əli, "Nəhcül-bəlağa", Tehran-1995).

Vaqif Cəliloğlu

Bakı xəbər.- 2011.- 31 yanvar.- S.14.