Cəfər Cabbarlı Mirzə Fətəli Axundovu "...yeni ədəbiyyatın

ilk təməl daşlarını qoymuş mütəfəkkir" adlandırıb...

(Əvvəli ötən sayımızda)

...Daha sonra böyük Cabbarlı yazıb ki, heç şübhəsizdir, Azərbaycan ədəbiyyatındakı bu ölgünlük Azərbaycandakı siyası və ictimai ölgünlük və düşkünlük nəticəsi idi: "Azərbaycanın ictimai və siyasi həyatı ölgünləşdikcə, ədəbiyyat da ölgünləşir və bütün mühiti bir Şərq ətaləti sarıyırdı.

Bu etibarla Azərbaycanın Füzulidən sonrakı ölgün ədəbiyyatı nə qədər biçimsiz, maraqsız, məzmunsuz və bir təqlid ədəbiyyatı olsa da, hər halda yenə də öz ölgün və düşkün mühitinin güzgüsü ola bilər. Mühitin boşluğunu, çürüklüyünü, öz məzmunsuzluğu və boşluğu ilə də olsa aldıra bilər.

Çarizm Qafqazı aldıqdan sonra həyat da öz cığırından çıxmağa başladı. Birinci Pyotrdan və Yekatirinadan bəri Rusiyaya sirayət etmiş Qərb axını Rusiyanı özünə cəlb etmiş və rusların Qafqaza gəlməsi ilə, istər-istəməz, Qafqaza da keçməyə başlamışdı. Getdikcə ictimai həyat boyasını dəyişirdi. Həyat başqalaşır, mühit təbəqələşir, üsullar, qaydalar, məhkəmələr, ənənələr, bir sözlə, bütün keçmiş həyat normaları öz cığırından çıxırdı. Xanlar yoxsullaşıb əhəmiyyətdən düşür, yeniyetmə bəylər törəyir, İranın əsrlərdən bəri hökm sürən nüfuzu sarsılır, onların yerinə tam başqa bir nüfuz, başqa bir şərait qurulurdu.

Bu sarsıntılıq, bu qatışıqlıq el ədəbiyyatında gözəl parçalar yaratmış olsa da, yazı ədəbiyyatında bir o qədər boşluq vücuda gətirmişdi. Bu vaxtadək ədəbiyyat təqlidlə yaşasa da, heç olmasa həyat dəyişməmiş olduğundan, təqlid mənbəyi də həyata az-çox uyur və təqlid edilmiş əsərlər bir növ ötüşüb gedirdi. Həyat əsaslı bir dəyişikliyə uğrayınca, ədəbiyyat büsbütün başını itirdi. Şairlər əski inersiyaları ilə gedir, yeni gedişə uymayır, yazdıqları da yeni gedişlə bir dissonans vücuda gətirirdi.

Yeni mühit, yeni təsir cəmiyyəti başqa əsaslar üzrə təbəqələşdirir, cəmiyyətdə yeni vəziyyətə yarayacaq təbəqələr, xırda burjuaziya təbəqələri, yeni bəylər təbəqəsi, yeni maarifçilər, islahatçılar, yeni məktəblər, yeni intellegensiya qrupları, dilmanclar, müəllimlər törənir və bunların nəticəsində yeni həyati faciələr, yeni simalar, yeni şəxsiyyətlər, yeni tiplər meydana çıxırdı.

Ədəbiyyat isə köhnə sxolastik yolu ilə gedir və həyatdan büsbütün ayrılıb, özü üçün tam başqa dar və xüsusi bir aləm təşkil edirdi. Bu aralıq həyatda bir ikilik törəmişdi. Cəmiyyətin bir qismi köhnə təsir altında qalmış, bir qismi isə yeni təsirə qapılmış və həyatı da o yolla aparmaq, bütün cəmiyyəti yeni təsir yolları ilə aparmaq, əlifbadan başlamış ictimai və siyasi quruluşa kimi hər şeydə bir islahat etmək istəyirdi. Mirzə Fətəli də bu ikinci qrupun nümayəndəsi idi. Zatən, cəmiyyət kimi ədəbiyyat da iki cığıra parçalanmışdı. Bunların birində köhnə qəzəllər, qəsidələr, mərsiyələr və bu kimi sxolastik ədəbiyyat son günlərini yaşayaraq gedirdi. İkinci qrup isə bu köhnə cığırdan çıxmış idi. O bu köhnə ədəbiyyatdan artıq zövq almazdı. Bu ədəbiyyat onun ehtiyaclarını ödəmir, onun istəklərini, arzularını anlatmır, onun psixologiyasına uymurdu. O özü üçün tam başqa və öz ruhunun, diləklərinin, öz əmək və ideallarının tərcümanı olacaq bir ədəbiyyat, yeni və həyati bir ədəbiyyat yaratmalı idi. Bu ədəbiyyatı da Mirzə Fətəli yaratdı, ya da hər halda bu yeni ədəbiyyatın ilk təməl daşlarını qoymuş oldu".

Həyat və cəmiyyət üçün nəticə gözləyən dahi...

Cəfər Cabbarlı qeyd edir ki, Mirzə Fətəli bir ədib və bir şair olmaqdan daha artıq bir cəmiyyətçi, bir əməlpərvərdir. Onun fikrincə, Mirzə Fətəlini yazıçılığa təhrik edən də bədii zövqündən daha artıq ictimai məfkurəsi idi: "O, yazılarını bir sənət adına deyil, bəlkə ictimai məfkurəsi adına yazır və öz əsərlərindən sadə bədii bir zövq deyil, həyat və cəmiyyət üçün bir nəticə gözləyirdi. O, ədəbiyyatı öz duyğularının, öz məfkurəsinin bir tərcümanı kimi tanıyır və beləliklə köhnədən qalmış "sənət sənət üçündür", "onu bir neçə ariflər və bilicilər anlarlar" gedişindən ayrılıb, "sənət həyat üçündür" prinsipini irəli sürürdü.

O, ədəbiyyatı öz məfkurəsini həyata keçirmək və yaymaq üçün bir vasitə bilirdi. Buna görədir ki, onun əsərləri müntəzəm bir gedişlə həyatın bu və ya başqa nöqsanlarını göstərir, bu nöqsanların aradan qaldırılmasına çalışdığı yolları göstərdiyi kimi, ömründə tək-tək yazdığı şeirləri də yenə onun əlifba və bu kimi fikirlərini həyata keçirmək üçün idi. Lakin bunların hamısına baxmayaraq, biz Mirzə Fətəlini hər şeydən artıq yenə də bir ədib kimi tanımaq istərdik. Nə qədər ədəbiyyat onun fikirlərini yayacaq bir vasitə olmaq üzrə götürülmüş isə də, hər halda, burada Mirzə Fətəli o qədər böyük bir məharət, bir istedad göstərib ki, hər şeyi geridə buraxıb, ədəbi bir sima kimi ortada qalıb. O, yazdığı pyeslərdə zamanının komediya yazanlarından, tanınmış rus və Avropa ədiblərindən geri qalmadığı kimi, şeirlərində də Firdovsiyanə bir məharət göstərib. Bəlli olduğu üzrə Mirzə Fətəlinin mühiti köhnə feodalizmin dağıldığı, yeni ticarət burjuaziyasının törətdiyi əski Şərq ənənatının pozulduğu, yeni Qərb mədəniyyətinin araya soxulduğu bir dövrün mücəssəməsidir. Həyatın bir tərəfi sökülür, dağılır, o biri tərəfi başqa, tam başqa bir biçimdə tikilirdi. Burada Mirzə Fətəli bir mühəndis kimi bu sökülən və tikilən binanın başı yanında durub, amansız qələmi ilə bura sökülməlidir, bura isə belə tikilməlidir deyir. Həm də bunları kefi bir əmrlə demir: köhnə yaşayışın bütün nöqsanlarını, yaramazlığını, yeni gedişin isə bütün faydalarını irəli sürür, anladır, qandırırdı. Hər şeydən əvvəl Mirzə Fətəlini köhnə Şərq dövlət idarəsi üsulunun tənqidçisi, monarxizmin, İran istibdab və dərəbək üsulunun amansız bir düşməni kimi görürük. O, "Vəziri-Xani-Sərabi" ("Lənkəran xanının vəziri" və "Aldanmış Kəvakib" adlı əsərlərində İran və onun sifətində bütün Şərqin əski feodalizm və ayrılıqda monarxizm üsuluna elə bir zərbə yendirir ki, bu mənəvi zərbə Səd ibn Vəqqasın qılıncından heç də gücsüz deyil. O, bütün şahların və onların vəzirlərinin nə qədər bir sərsəm, şüursuz, yaramaz adamlar olduğunu, xüsusilə vəzirlərin ancaq öz ciblərini doldurmaq üçün yaşadıqlarını, öz şüursuzluqlarını bir məharət sanıb fəxr etdiklərini heyrət ediləcək bir açıqlıqla ortaya çıxarır".

Mirzə Fətəlinin çarəsiz qəhrəmanları...

Ardınca Cabbarlı yazır ki, bunu şah Abbasın hərbiyə vəziri öz nitqi ilə İranın bütün yollarını dağıtdırıb, "əmniyyət" adına İranı yolsuz buraxmasına fəxr etməsi ilə ortaya çıxarır: "Eynilə "Vəziri-xani-Sərabi"də xanın divan və məhkəməsi göstərilir. Verilən qərarların nə qədər kefi və nə qədər çürük olduğu bütün üsulun nə qədər yaramaz olduğunu açıq-açığına araya çıxarır. O: "Kəndli sənin atının ayağını şikəst edib. Sən də get onun atının ayağını sındır". "Həkim pulları alıb, altı aydan sonra ölə biləcək xəstəni bu gün öldürən və guya əzabdan qurtaran" həkimə bir də ölü yiyəsi mükafat verməlidir. Budur xanın bütün mühakiməsi!

Bu sərsəm və ağılsız, şüursuz adamlar, gülünc bir məxluq kimi ortaya çıxarılan vəzirlər, xanlar, şahlar həqiqətdə isə milyonlarla xalqın həyat və müqəddəratını əllərində saxlamışlardır. Mirzə Fətəlinin ortaya çıxardığı acınacaqlı həqiqət bundan ibarətdir. Buradaca Mirzə Fətəli Yusif şahın müvəqqəti hökmranlığında hakimin boynunda nə kimi vəzifələr olduğunu, xalqın nələrə ehtiyacı olduğunu göstərir".

Mirzə Fətəlinin əsərlərini dərindən təhlil edən Cabbarlı qeyd edir ki, ruhanilərin və onların həyata soxduqları cadu və tilsim əsaslarının amansız düşmənidir. Onun yazdığına görə, burası hər şeydən artıq yenə də "Aldanmış Kəvakib" və xüsusilə onun "Molla İbrahim Xəlil kimyagər", "Müsyo Jordan və Dərviş Məstəlişah" adlı əsərlərində görünə bilər":Molla İbrahim Xəlil kimyagərdə" bütün ruhanilərin nə qədər satqın adamlar olduğunu və xalqı aldadan bir fırıldaqçıya pul ilə qulluq edib, onun xalqı aldatmasına yardım göstərmələrini və "Dərviş Məstəlişah"da İrandan keçmiş bir çayçı şagirdinin Azərbaycanda bir alim və bir həyat hakimi kəsildiyini və biliksiz xalqı aldadıb, ciblərini dolduraraq qaçdığını açıq göstərir. Burada "Molla İbrahim Xəlil kimyagərin" Mirzə Cəlil Məmmədquluzadəyə təsirsiz qalmadığı və "Ölülər" pyesi "Kimyagər"dən təsirsiz olmadığı qeyd edilməlidir".

"Mirzə Fətəli qadın azadlığı mübarizidir"

Cabbarlının yazdığına görə, o, qadınların qəlbinin satılması əleyhinə, onların eşqi, məhəbbəti, mənliyinin satılmasına, zorla varlı ərlərə verilməsinə qarşı üsyan edir":Burası hər şeydən artıq "Xırs quldurbasan" adlı əsərində qeyd edilib. Mirzə Fətəli feodalizmin böyük düşmənidir.

"Pristav mənə deyir əkin ək, bəy oğlu da əkin əkər, ya əməklə məşğul olurmu? Guya mən sadə bir kəndliyəm ki, əkin əkim, ya da cütə gedim".

Xüsusilə "Hacı Qara"da Mirzə Fətəli feodalizmin dağıldığını və yeni ticarət burjuaziyasının nə qədər bir hərisliklə həyata can atdığını təsvir edir.

Mirzə Fətəli öz şeirində yeni əlifbadan bəhs edərək onun həyata keçirilməsi üçün hakim şəxsiyyətlərə təsir etməyə çalışır.

Mirzə Fətəli bir rəssamdır. O öz əsərlərində bütün həyat və mühiti doğruluqla tutur, ən mahir bir rəssamın məharəti ilə təsvir edir".

Qeyd edək ki, bu məqalənin təxminən 1928-ci ildə yazıldığı və ilk dəfə "Revolyusiya və kultura" jurnalının 1938-ci il 6-7-ci nömrələrində çap olunduğu qeyd edilir. Bu yazı Cabbarlının vəfatından üç il sonra işıq üzü görüb.

Axundovun 200 illik yubileyi haqqında Prezident Sərəncamı

Qeyd edək ki, 2010-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, filosof Mirzə Fətəli Axundovun 200 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Sərəncam verib. Prezident Sərəncamda "Bütün həyatı boyu doğma Vətəninin və xalqının tərəqqisi yolunda yorulmadan çalışaraq yeni dövrün irəli sürdüyü mühüm elmi, mədəni və ictimai-siyasi məsələlərə daim fəal münasibət ifadə edən və zamanın qabaqcıl ideyalarından bəhrələnməyə çağıran yaradıcılığı ilə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı tarixində parlaq səhifə açan Mirzə Fətəli Axundovun 200 illik yubileyinin təntənəli surətdə keçirilməsini təmin etmək" barədə tapşırıq verib. Dahi Mirzə Fətəlinin 200 illik yubileyinə həsr olunan tədbirlər planı hazırlanaraq yüksək səviyyədə həyata keçirilib.

Mirzə Fətəli haqqında akademik, millət vəkili, AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru İsa Həbibbəyli maraqlı fikirlər söyləyib: "Mirzə Fətəli Axundov ölümündən sonra da uzun müddət öz layiqli qiymətini ala bilmədi. Hələ 1911-ci ildə Azərbaycan ziyalıları Mirzə Fətəli Axundovun anadan olmasının 100 illiyini qeyd etmişlər. Yubiley yığıncağında məruzə ilə çıxış etmiş görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərlinin bu sözləri o zamankı acı bir gerçəkliyin içdən gələn etirafı idi: "...Biz möhtərəm və bimisil ədibimiz haqqında heç bir yaxşılıq etməmişik və bu anacan mərhumun qədir və qiymətini bilməmişik. Bizi əfv qıl! Bundan sonra bacardığımız xidməti haqqında müzayiqə etmərik". Bu böyük və şərəfli vəzifə bir xeyli geciksə də, çox sonralar layiqincə yerinə yetirildi. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev böyük mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundovun xatirəsinin əbədiləşdirilməsi, irsinin öyrənilməsi və təbliği, əsərlərinin nəşri və tamaşaya qoyulması sahəsində mühüm tədbirlər həyata keçirib.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin "Mirzə Fətəli Axundovun 200 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" 13 aprel 2010-cu il tarixli Sərəncamı böyük ədib və ictimai xadimin tarixi xidmətlərinə dövlət səviyyəsində verilən yüksək qiymətin parlaq ifadəsidir. Mühüm ictimai-siyasi və tarixi əhəmiyyətə malik olan bu Sərəncam, eyni zamanda, yeni dövrdə böyük Mirzə Fətəli Axundovun irsindən və xidmətlərindən faydalanmaqla ölkəmizdə azərbaycançılıq məfkurəsini, milli dövlətçilik təfəkkürünü, milli ədəbi düşüncəni, fəal vətəndaşlıq mövqeyini daha da inkişaf etdirmək kimi ali məqsədlərə çatmaq üçün geniş imkanlar açır...".

Əlbəttə, Mirzə Fətəli Axundovun keçdiyi yol, onun göstərdiyi xidmətlər əvəzsizdir. Onu da qeyd edək ki, mütəfəkkir milli əlifba siyasətinin hərəkətvericisi olub və Azərbaycan xalqının milli əlifbasının olmasını istəyib. Axundov sağlığında milli əlifba layihəsini hazırlayıb çara təqdim etsə də, müsbət cavab ala bilmədi. Ancaq bu gün Azərbaycan onun arzuladığı kimi müstəqildir və dövlətimizin ana dili Azərbaycan dilidir və özünün müstəqil əlifbası, bayrağı, gerbi, əzəmətli himni var.

İradə SARIYEVA

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.

Bakı xəbər.- 2014.- 2 dekabr.- S.11.