Tikdim ki, izim qala - Abşeron istehkamları...

Tariximiz, mədəniyyətimiz, dövlətçilik ənənələrimiz bizdə fəxarət hissi yaratmaqla yanaşı, bu həm də yüksək səviyyədə inkişaf etməyimizin göstəricisidir. Azərbaycan xalqı tarixən mübariz və mərd xalq olub. Torpaqlarımız zəngin, təbii şəraiti əlverişli olduğu üçün, yeraltı və yerüstü sərvətlərinə görə zaman-zaman yadellilərin işğalına məruz qalıb.

Əlbəttə, mübariz Azərbaycan xalqı düşmən hücumlarına hücumla cavab verib və tarixdə də bu mübarizəni əks etdirən şanlı səhifələr var. Yadellilərin hücumlarından qorunmaq, müdafiə olunmaq üçün müxtəlif tədbirlərə əl atıblar. Düşmən müqavimətini qırmaq, zəiflətmək məqsədilə qalalar, istehkamlar inşa ediblər. Bilirik ki, Azərbaycanın hər yerində belə möhtəşəm qalalar, istehkamlar olub, bu gün də onların çoxu qalmaqdadır. Elə qalalar da var ki, onlardan nişanə kimi ancaq xarabalıqları qalıb. Ancaq xalqın mübarizə tarixindən örnək qalan qalaların əksəriyyəti mövcuddur.

Bakıda və onun ətrafında, daha doğrusu, Abşeronda çoxlu sayda qalalar olub ki, onlar bu gün tariximizin, dövlətçiliyimizin qürur yeridir. Abşeron istehkamları haqda danışacağıq.

Rusların hücumuna qarşı tikilən Abşeron istehkamları...

Tarixi mənbələrdən verilən məlumata görə, XI-XIII əsrlərdə Şirvanşahların möhkəmlənməsi ilə Abşeron yarımadasının ərazisində böyük inşaat işləri aparılıb. O dövrün qurğuları arasında bürclər və qəsrlər xüsusi yer tutur, onlar ara müharibələrdə feodalların etibarlı sığınacağı, həm də xarici işğalçılardan müdafiə funksiyasını yerinə yetirirdilər. Xüsusilə kəskin olaraq bu məsələ XII əsrdə rusların dənizdən hucumu zamanı qalxdı. Bu istehkamların strateji əhəmiyyəti böyük olub. Rusların Azərbaycana və Xəzər hövzəsi ölkələrinə sonuncu böyük hücumu 1174-cü ildə şirvanşah I Axsitan İbn Mənüçöhrün dövründə baş vermişdi. Bu hücumda ruslarla birlikdə alanlar və qıpçaqlar da iştirak edib. Ruslar 73 gəmi ilə Ruinas adasına yaxınlaşdılar və lövbər salaraq Kür çayı ilə Lənbərana doğru qalxdılar. Eyni zamanda qıpçaqlar və alanlar Dərbəndi tutaraq cənuba hərəkət etdilər və Şabran istehkamını tutdular. Ruslarla həlledici döyüş Bakı yaxınlığında dənizdə baş verdi. Bundan sonra ruslar Şirvandan qovuldular, onların donanması isə məhv edildi. Qıpçaqlarla alanlar da məğlub edildi. Rusların Xəzər vasitəsilə Bakıya və Dərbəndə yürüşünün qarşısının alınmasında və onların Azərbaycandan qovulması işində çox güman ki, Abşeron istehkamlarının böyük rolu olub. Aydın havada bürc və qüllələrdən açıq dənizdə olan gəmiləri uzaq məsafədən müşahidə etmək mümkün idi. Qüllədən görünən gəmilər haqqında dərhal şahın qərargahına xəbər verilirdi və düşmən əsas üstünlüyü olan gözlənilməzlik amilindən məhrum olurdu. Bütün Abşeron yarımadası boyu yerləşən qalalar uzunmüddətli yaşayış üçün nəzərdə tutulmamışdı. Qərbi Avropanın qəsrlərindən fərqli olaraq Abşeron qalalarının yardımçı və xidmətçi tikililəri olan daxili, geniş həyəti yox idi. Belə tikililər qalaların xaricində yerləşirdi. Qalalar feodalın və onun vassallarının müvəqqəti sığınacağına və passiv müdafiə işinə xidmət edirdi.

Müvəqqəti sığınacaq yerləri - bürclər...

Abşeronun bütün qalaları vahid müdafiə sisteminə daxil idi. XVII-XVIII-ci əsrlərdə qalalar işarə funksiyasını yerinə yetirməyə başladı. Düşmən yaxınlaşanda qalalarda neft yandırılırdı və beləliklə əhali xəbərdar edilirdi. Qızıl Ordaxanlarının yürüşləri və kazakların Xəzər sahillərinə basqınları zamanı da Abşeron qalaları müdafiə və xəbərdarlıq funksiyasını yerinə yetirib.

Bu istehkamlar quruluşlarına və memarlıq xüsusiyyətlərinə görə bir-birinə bənzəyir. Tarixçilər yazır ki, Abşeron qalalarının çoxlu ümumi cəhəti var. Onların hamısı kəndlərin kənarında və yaxud onlardan qıraqda yerləşir. Abşeronun dördkünc və yumru qalaları, demək olar ki, bütün hallarda eyni plana uyğundur. Onların hamısı dördkünc qala divarları ilə əhatələnib. Bürcün ətrafından qala divarlarına 20-25 metr məsafə var. Bürclər hündürlüyünə görə yaruslara(ikidən səkkizə qədər) bölünüb, onların arasındakı əlaqə divarın içindəki pilləkən vasitəsilə idi. İkinci qata pilləkən yoxdur və yəqin ki, burada daşınan taxta nərdivanlardan istifadə edilirdi. Bütün qalaların birinci qatda eni 6,5-7 metr, yuxarı qatların 3,5-4,5 metrdir. Dördküns bürclərin divarlarının eni ilə yumru bürclərin diametrləri də ölçülərinə görə yaxındır (3,5-5,5 metr), divarın qalınlığı 2 metrə qədərdir. Bürclərin bütün müdafiə vasitələri onun yuxarı meydançasında cəmləşdirilirdi. Onun üzərində yerləşdirilən oxçular dişli pilləvari parapetlə müdafiə olunurdular. Bürcün bütün qatlarında içəriyə genişlənən mazğallar, əsasən ventilyasiya və işıqlandırma üçün nəzərdə tutulub. Sadə kanalizasiya xətləri və su quyuları da bürclərin mühasirə zamanı müvəqqəti yaşayış yeri olduğunu bildirir.

Salamat qalan qalalar...

Abşeron qalalarından bu günə qədər ən yaxşı qalanlar- Ramana, Nardaran, Mərdəkan qalalarıdır. Yarıdağılmış vəziyyətdə olanlar isə Bilgəh, Qala və Şağandakı qalalardır. Qalalar Maştağa, Şüvəlan, Keşlə, Hövsan, Buzovna və başqa kəndlərdə də vardı. Beləliklə, Abşeronda 30-a yaxın bürc-qala vardı. Abşeron qalalarından danışarkən qeyd etməliyik ki, bura Bakı qalası, Mərdəkan qalası-1, Mərdəkan qalası-2, Şağan qalası, Ramana qalası, Nardaran qalası, Bilgəh qalası, Bayıl qalası aiddir. Bu qalaların hər biri haqda ayrıca danışırıq.

"Sualtı şəhər" əfsanə deyil...

Bu gün varlığı və adı əfsanəyə çevrilən, dəniz altında qalan Bayıl qalası Bakının Bayıl burnu yaxınlığına yerləşən və hazırda dəniz sularının altında qalmış tarixi memarlıq abidəsidir. Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin ən gözəl əsərlərindən biri olan və XIII əsrdə inşa edilmiş Bayıl qalası Xəzər dənizinin suyunun qalxıb-enməsi ilə zamanla gah dənizin üzünə çıxır, gah da sulara qərq olaraq görünməz olur. Bu qala haqda "Vikipediya" Açıq Ensiklopediyasında belə yazılır": Qala mənbələrdə müxtəlif adlarla ("Sualtı şəhər" , "Bayıl daşları", "Səbail qalası", "Karvansara", "Xanəgah", "Kömrükxana" və s.) anılsa da, elmi ədəbiyyatda daha çox "Bayıl qəsri" adı ilə tanınır.

Bayıl qəsrinin adanın biçiminə uyğun uzunsov planı var. Qalanın uzunluğu 180 m, orta eni isə 35 m-dir. Qala divarları şərqdə altı, qərbdə isə beş yarımdairəvi (Bakı qalasındakı kimi) bürclə möhkəmləndirilib.

Bayıl qəsrinin tikintisi siyasi-hərbi baxımdan çox qarışıq bir çağda-monqol yürüşləri bütün Yaxın Şərqi lərzəyə gətirdiyi vaxtda (1234-1235 -ci illərdə) başa çatmışdı. Ancaq sahilə yaxın adada tikilən bu möhtəşəm qəsrin ömrü çox qısa olub. Alimlərin fikrincə, o, 1306-cı ildə baş verən güclü zəlzələ nəticəsində dənizdə batıb. Görkəmli Azərbaycan şairi Arif Ərdəbili 1369-cu ildə yazdığı "Fəryadnamə" poemasında gördüklərini belə qələmə almışdı:

Bakıda dənizdə bir qala var ki,

Yeni şəhər qalasını orda su basıb.

Bu misralarda şairin Bayıl qəsrindən bəhs etməsi şübhə doğurmur. Arif Ərdəbili Bayıl qalasını tikinti başa çatdıqdan bir əsr sonra görmüşdü və təbiidir ki, o, hələ el yaddaşlarında "yeni şəhər qalası" kimi qalırdı. Bu deyim həm də Bayıl qəsrinin şəhər qalası olmasını, yəni Bakının müdafiə sisteminə daxil edilməsini bir daha təsdiq edir.

Gah üzə çıxır, gah da Xəzərin qoynuna qərq olur Bayıl qalası

Bir də yüzillər keçəndən sonra, Xəzər dənizinin səviyyəsi yenidən xeyli aşağı düşdüyü zaman Bayıl qəsri su üzündə görünməyə başlayıb. Mütəxəssislərin əksəriyyəti o fikirdədir ki, qəsr dörd yüz ildən artıq Xəzər suları altında gizlənməsəydi, Abşeronun bir çox abidələri kimi bu qaladan da iz qalmayacaqdı. 1939-1969-cu illər ərzində qəsr ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işlərində divar uçuqları altından və su dibindən 700-dən artıq yazılı daş tavalar çıxarılıb. Dərin oymalı bu daş tavalar nadir monumental xəttatlıq və heykəltəraşlıq əsərləri olub, nəhəng tikinti kitabəsinin ayrıntılarıdır. İlk çağda onlar divar hörgüsündə yanaşı düzülərək qala divarlarının bayır səthində uzun kitabə qurşağı (hündürlüyü 71 sm) əmələ gətirirmiş.

Bayıl qəsrinin daş kitabələrində araşdırmaçılar 15 şirvanşahın adını, tikinti tarixlərini oxuyub, başqa müxtəlif məlumatlar aşkar etmişlər. Bu kitabələrdən Mərdəkan qalasında "müəllif qolu" olan memar Əbdülməcid Məsud oğlunun, ustad Zeynəddin Əbdürrəşid oğlu Şirvaninin adları oxunub. Bir kitabə daşında Bayıl qəsrinin "Bəndər qələ" adı ilə verilməsi dəyərli faktlardandır. Anlamı liman qala olan bu ad Bayıl qalasının baş funksiyalarından birini aydınlaşdırır. Bütövlükdə isə, Bayıl qəsri Şirvanşahların yeni paytaxt şəhəri yanında iqamətgahı olmuş, Şamaxı qalasının müdafiəsində Gülüstan qalasının daşıdığı vəzifəni Bakı qalasının müdafiəsində Bayıl qalası daşıyıb.

Bayıl qalasının cənub qapısı və qarşısındakı tikililər dəniz ticarəti ilə bağlı olduğu halda, sahilə yaxın şimal qapısı və qarşısındakı tikililər Şirvanşahların iqamətgahı olub. Qəsrin, demək olar ki, ortasnda daş döşəməli meydançada monumental bir tikilinin özülü üzə çıxarılıb. Bəzi araşdırmaçılar bu yerdə Abşeron qalalarının ənənəvi qüllələri tipində bir qüllənin ucaldığını söylədikləri halda, əksər tədqiqatçılar onu atəşgah və ya məbəd qalıqları sayırlar. Cəfər Qiyasi isə bu meydançada iri bir saray binasının ucalması ehtimalını irəli sürüb. XII-XIII yüzillərdə möhkəm qəsr, qala liman kimi tikilmiş və Bakının dənizdən qorunmasında baş yer tutan Bayıl qəsrinin daha qədim bir memarlıq kompleksinin özülləri üzərində ucaldılması ehtimalları da var. Şirvanın başqa müdafiə tikililərində (Dərbənd qalası, Şamaxı qalası, Bakı qalası, eləcə də Gülüstan qalası və Qəley-Buğurt qalası) olduğu sayaq Bayıl qəsrinin memarlıq tərtibatında da bədii daş relyeflər, yonma daş fiqurlar işlədilib".

On qülləli abidə...

Qalanın memarlıq xüsusiyyətlərinə gəlincə, "Vikipediya" yazır ki, Bayıl qəsri yan divarları tamamilə düz olmayan uzunsov bir düzbucaqlı şəklindədir. Bu forma, ehtimal ki, divarların üzərində durduğu daş qayanın relyefinə uyğunlaşdırılıb. Qəsrin uzunluğu 175, eni isə 35 metrdir. Qalınlığı 1,2 x 1,8 m olan divarlar dairəvi və yarımdairəvi qüllələri bir-birinə birləşdirir.

Abidənin on beş qülləsi var. Bunlardan yalnız şimal-qərb tindəki və cənubdakı iki qüllə dairəvi formada olub, içərisi boşdur. İçərisi bütöv qalan on iki qüllənin hamısı yarımdairə şəklindədir. Künclərdə olan üç dairəvi qüllənin qəsrə girmək üçün 1,3 m enində qapısı var. Səkkiz və doqquzuncu qüllələri birləşdirən cənub divarında, habelə on dörd və on beşinci qüllələri birləşdirən şimal-qərb divarında da 1,6 m enində qapı qoyulub. Qüllələrin bəzilərində yuxarı hissəyə çıxmaq üçün daş pilləkənlər var. Bütün divar boyu, kürsülükdən yuxarıda, hər 15-20 m məsafədən bir dördbucaqlı formalı məsafələr qalıb.

Abidənin tədqiqi zamanı onun dövrünü göstərən materiallar da tapılıb. Bəzi daşların üzərində hicri 632-ci il tarixi qeyd olunub ki, bu da miladi 1232-1235-ci illərə müvafiqdir. Bundan əlavə, 1939-cu ildə burdan tapılmış mis pullar üzərində şirvanşah Güştasp Fərruxzadə və Xəlif əl-Nəsirin (1180-1225) adları yazılıb.

Əzəmətli Ramana qalası

Abşeron qalaları arasında öz əzəmətini indiyə qədər qoruyub saxlayan Ramana qalası Bakının Ramana kəndində XVI əsrə aid qaladır. Qalanın hündürlüyü 15 metrdir. Ağ daşdan tikilən qalanın dəqiq tikilmə vaxtı bəlli deyil. "Vikipediya"nın yazdığına görə, güman ki, müdafiə məqsədilə tikilib və Şirvanşahlar dövləti dövründə qəsr kimi istifadə olunub. Onu da qeyd edək ki, Ramana qalası bir çox tarixi filmlərimizin çəkildiyi məkandır. "Vikipediya" Açıq Ensiklopediyasında rast gəldiyimiz məlumata görə, Ramana qalasından "Koroğlu", "Nəsimi" və "Babək" filmlərinin çəkilişində istifadə olunub":...Elə qala sonuncu dəfə bu filmlərdən birinin, "Koroğlu"nun çəkilişi zamanı, 1956-cı ildə bərpa olunub. O zaman qala dağınıq vəziyyətdə olub. Tarixçilər Ramana qalasından Qız qalasına vaxtilə yeraltı yolun olduğunu qeyd ediblər. Qala divarlarından bayırda, sağ tərəfdə qayaya bənzər iri daş parçası ilk baxışdan diqqəti cəlb etməsə də, belə demək mümkünsə, öz-özlüyündə mahiyyət etibarilə xoş bir hadisəni yaşadır: Bülbül Koroğlunun ariyasını məhz bu daşın yanında ifa edib. Elə kənd sakinləri də kəndi ziyarət edib, tarixi abidələrini seyr edən hər kəsə bu iri daş parçasını məhz bu cür təqdim edirlər..."

Ardı var...

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2014.- 1 oktyabr.- S.15.