İnsan alverinin tarixi mənşəyi, inkişafı, formaları və təqib olunması...

İnsanın əşya kimi alqı-satqısı qul ticarətinə aiddir. Tarixdə qul ticarətinin kütləvi hal alması Afrikadan daşınan qullarla bağlı olub. Həmin dövrlərdə qara dərililərin ticarətin predmetinə çevrilməsi çox yayılmışdı. İctimai əxlaqın (mənəviyyatın) inkişafı nəticəsində qul ticarəti tədricən cinayətin predmetinə çevrilsə də, üstünlük təşkil etmirdi.

Qul ticarətinin yaranma dövrü barədə yazılı tarixi mənbələr yoxdur. Lakin insanın əşya kimi alınıb-satılması əsrdən-əsrə ötürülüb və bu günə qədər yaşamaqdadır. Misirin qədim mənbələrinə istinadən belə qənaətə gəlmək olar ki, köləlik və qul ticarəti həmin dövrlərdə qədim dövlətlərin iqtisadiyyatının müəyyən hissəsini təşkil edirdi. (Daha çox kənd təsərrüfatında)

Qədim zamanlarda kölə zəncilər Misirə, Yunanıstana və Romaya aparılırdı. Bir müddət ötdükdən sonra isə ərəblər onları Şimali Afrikaya, Ərəbistana, Türkiyəyə və İrana daşıyırdılar. XIX əsrdə qul ticarətinin əsas mərkəzi Misir və Zanzibar (Afrikanın şərq sahilindəki yerlər, Hind okeanında ada) sayılırdı. Təkcə Fars körfəzindən 1867-1869-cu illər ərzində 39645 kölə daşınmışdı. Amma həmin dövr ərzində ingilis gəmiləri ilə Hind okeanında daşınan 2645 adam köləlikdən azad edilmişdi. Qul ticarəti ilə məşğul olan tacirlər silahlı dəstələrlə Afrikanın dərinliklərinə daxil olur, Nil çayının yuxarı istiqaməti ilə Konqo çayının vadilərində yaşayanlara qarşı viranedici basqınlar edir və qulları Şərqi Afrikanın ətraf məntəqələrinə daşıyırdılar.

XIX əsrin sonlarında ingilis hakimiyyəti tərəfindən qul ticarəti Misirdə qadağan edildikdən sonra Şərqi Afrikada ərəblərin qul ticarəti ilə bağlı fəaliyyəti də qanunsuz hal kimi qiymətləndirildi. Belə vəziyyət XX əsr boyu davam etdi və XX əsrin 80-ci illərində Səudiyyə Ərəbistanında qul ticarəti rəsmi olaraq ləğv edildi.

Qul ticarəti orta əsr dövlətlərinin, Ərəb Xilafətinin, Qızıl Orda və Krım Xanlıqlarının, Osmanlı İmperiyasının iqtisadiyyatının mühüm tərkib hissəsini təşkil edirdi. Monqol-tatarlar qulları müsəlman tacirlərinə və eləcə də İtaliyanın koloniyasında olan şəhərlərdə satırdılar.

Qara dəniz ətrafından gətirilən qulların hesabına Qahirədə Əyyubilərin və Bağdadda Abbasilərin Məmlük qvardiyası yaradıldı (təxminən 1193-cü ildə). Məşhur Məmlük sultanı I Bəybars 1259-cu ildə Monqolları darmadağın etmişdi. Bəybars Qara dəniz ətrafından gətirilən qullardan-qıpçaq idi. Monqol-tatarlar tərəfindən Misirə satılmışdı.

Qərbi Avropada da bütün orta əsrlərdə qul ticarəti mövcud idi. XV əsrin ortalarında Portuqaliya tacirləri Afrikadan gətirilən qul ticarəti ilə məşğul olurdular.

XVI əsrdə isə ispanlar Hindistana, portuqaliyalılar Braziliyaya qul daşımağa başladılar. XVI-XVII əsrlərdə qul ticarəti krallığın imtiyazına çevrildi. Zəncilərin alqı-satqısına daha çox üstünlük verilirdi. (1621-1631-ci illərdə Hollandiya, Fransa və İngiltərənin ticarət kompaniyalarında zəncilərə daha çox ehtiyac duyulurdu. 1698-ci ildə İngiltərə parlamenti rəsmi olaraq xüsusi şəxslərə qul ticarəti ilə məşğul olmağa icazə verdi. Çox keçmədən qul ticarəti çox gəlirli sahə kimi Roma papası V Nikolayın da (1452-ci ildə) diqqətini çəkdi.

1789-cu ildə Fransanın qəbul etdiyi «İnsan hüquqları haqqında bəyannamə» hər cür qul ticarətini rədd etdi. 25 mart 1807-ci ildə İngiltərə Parlamenti «Qul ticarətinin qadağan olunması barədə» akt qəbul etdi. 1823-ci ildən başlayaraq qulların bir koloniyadan digərinə daşınmasına da artıq qadağa qoyuldu (Hələ 1815-ci il Vyana konvensiyasında da insanın əşya kimi alınıb-satılması pislənirdi) və ilk dəfə olaraq dövlətlərarası səviyyədə beynəlxalq ittifaq adından qaradərili zəncilərin ticarəti ilə bağlı məsələ müzakirə predmetinə çevrilsə də, səmərəli nəticə hasil olmadı. (1822-1823-cü illərdə)

15 may 1820-ci ildə ABŞ konqresi qul ticarətini dəniz quldurluğuna (piratlıq) bərabər sayaraq hər iki hala ölüm cəzasının tətbiq edilməsini məqbul saydı. 1840-cı ildən başlayaraq bütün Avropa ölkələrinin cinayət qanunvericiliyində qul və zəncilərin ticarəti ilə bağlı sərt cəza tədbirləri tətbiq olunmağa başladı.

Müasir zamanda qul ticarəti bir neçə Asiya ölkəsində, Afrikada, Şərqi Avropada və Latın Amerikası ölkələrində var. Məs: Nigeriyada 2003-cü il ərzində köləlikdə 870.000 adamın olduğu barədə statistik məlumatlar var. Bu, müasir dövrün insan alveridir.

İnsan alverinin təhlükəliliyi onun müxtəlif formada həyata keçirilməsindədir.

Bir çox mənbələrdə insan alveri cinayətlərinin daim dəyişən formaları barədə müxtəlif mülahizələr yürüdülür. Ona görə də insan alverinə qarşı daha səmərəli fəaliyyətin təşkili, bu anlayışın əməliyyat təhlilinə təsirini, cinayətləri tövsif etmək, insan alveri cinayətlərinin qurbanlarını yaxından öyrənmək üçün onunla mübarizə elementlərinin araşdırılmasına ehtiyac var. Qeyd olunacaq formaların aydın və dəqiq tövsifi onu praktikada çətinlik çəkmədən qəbul etməyə imkan yaradır.

İnsan alveri cinayətlərinin həm ümumi, həm də əsas formaları var:

* Insan alveri, ələlxüsus qadınların və uşaqların seksual məqsədlərlə istismarı; Bura daxildir:

- Seks-industrial və ya əyləncə sahəsi;

- Hərbi hissələrin yerləşdiyi ərazidə mütəşəkkil şəkildə seks-ticarəti;

- Seks-turizmin təşkili;

- Pornoqrafiya istehsalı (hər iki cinsdən olan uşaqlardan istifadə)

* Qul əməyinin istismarı məqsədilə insan alveri; Bura daxildir:

- «Potoqon» istehsalatda əməyin istismarı;

- Qeyri formal və kölgə iqtisadiyyatında istismar;

- Kontrafakt məhsulun istehsalında əməyin istismarı;

- Ev təsərrüfatında-ev köləliyi;

- Uşaq əməyindən istifadə (maşın yuma, k/t işinə cəlb etmə) və s.

* Dilənçilik məqsədilə insan alveri, ələlxüsus uşaqların dilənçiliyi; Bura daxildir:

- Uşaqları ələ almaqla onlardan istifadə etmək;

- Əlillərdən istifadə etmək;

- Azyaşlıların dilənçiliyə cəlb edilmək üçün «icarəyə» alınması(verilməsi);

* İstismar məqsədilə nikahlar («rabitə ilə gəlin» sistemindən istifadə etmə); Bura daxildir:

- Ev təsərrüfatında insanlardan istifadə;

- Xəstələrə və ahıllara xidmət göstərmək niyyətilə istifadə;

* Surrroqat analığa məcbur etmək məqsədilə insan alveri;

* İnsan orqanlarının və toxumalarının məcburi transplantasiyası məqsədilə insan alveri;

* Məcburi övladlığa götürmək məqsədilə insan alveri;

* Silahlı birləşmələrdə istifadə etmək məqsədilə insan alveri;

* Əsgərlərin məcburi işdə istifadəsi üçün insan alveri;

Qeyd olunan tövsif bitkin xarakter daşımır. Lakin insan alveri cinayətlərinin formaları dinamik hal olduğundan, cinyətkarlar da konkret maddənin dispozisiyasına uyğun olmayan alternativ forma və üsullarla əməllərini elə qururlar ki, məsuliyyətdən yayına bilsinlər. Sosial - iqtisadi və siyasi situasiya dəyişdikcə bu dinamik hallar da dəyişir. Nəticədə istismarın formaları da aşağıdakı kimi dəyişməyə başlayır.

- Əməyə məcburetmə (seksuallığa və ya sair xidmətə məcburetmə);

- Haqqı ödənilmədən işlətmək və yaxud aydın olmayan əmək haqqı, işlədikdən sonra haqqın ödənilməməsi və yaxud qismən ödənilməsi;

- Şəxsin iradəsinə uyğun-azadlıq fəaliyyətindən və hərəkətlərindən məhrum edilməsi;

- Əmək müqaviləsi olmadan işə cəlb etmək, iş gününün uzadılması;

- İşdən çıxmaq istəyənlərə qanunsuz qadağalar qoymaq (işçinin saxlanılması);

- İşçinin razılığı olmadan başqa işə (niyyətlərinə uyğun işə) köçürülməsi, razılığı olmadan başqa (sair) xidmətə işləməyə məcburetmə-manipulyasiya;

Daha sonra sənədlərin işçidən alınıb verilməməsi, borcdan asılı vəziyyətdə saxlanılması, fiziki zorakılıq və ya zorakılığın tətbiqi ilə hədələmə, psixoloji zorakılıq, deport etmək (qeyri-leqal miqrantlar üçün) hədəsi, sərbəst hərəkət etməsinə məhdudiyyətlər və s. insan alveri cinayətlərinin formalarına aid etmək olar.

Şəraitdən asılı olaraq qeyd olunan formaların hər biri müxtəlif modifikasiya üzrə dəyişilə bilər. Məsələn: Qeyri-leqal miqrantların əmək haqqının verilməsini yubatmaq və yaxud onu deportasiya etmək məqsədilə polisə verməklə hədələmək.

Beləliklə, insan alveri cinayətləri ilə əlaqəli olan istismarın formaları çox müxtəlif və rəngarəngdir. Əksər hallarda hərəkətlərin qanunauyğun sənədləşdirilməsində və bu formaların müəyyən edilməsinə prosessual imkanlar yoxdur. Ona görə də, müasir dövr insan alveri cinayətlərinin şərhi üçün bu formalar əhəmiyyət kəsb edir və adekvat formulanın tətbiqi istismarın formalarının əks etdirən qanunvericilik bazasına ehtiyac var.

İnsan alveri cinayətlərinin səbəbləri və risq qrupları

Azərbaycan Respublikasının Qüvvədə olan CM ilə insan alveri probleminin öyrənildiyi dövr ərzində müxtəlif təhlillər aparılıb, risq qrupuna aid edilənlərin, bu cinayətlərin qurbanlarının «spesifik cizgilərinin» öyrənilməsinə çox vaxt sərf edilib. Mövzu beynəlxalq konfranslarda, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının layihələrində aktiv müzakirə predmetinə çevrilib, qurbanların tipik xarakteristikası prioritet məsələ kimi diqqət çəkib, DİN-in kollegiyalarında və MM-in plenar iclaslarında milli koordinator, general-leytenant Vilayət Eyvazovun hesabat xarakterli məruzəsi dinlənib. Son 2014-cü il ərzində DİN-nin İnsan Alveri Baş idarəsinin Mütəşəkkil cinayətkarlığın bu növü ilə mübarizə fəaliyyətinə nəzər yetirdikdə aşağıdakı mənzərə diqqət çəkir. İnsan alverinə qarşı Milli Fəaliyyət Planı əsasında davam etdirilən əməliyyat tədbirləri ilə 97 (+17 fakt 2013-cü il ilə müqayisədə çox aşkar edilmişdir) cinayət faktı müəyyənləşdirilərək 19 nəfərdən ibarət 9 cinayətkar qrup cinayət məsuliyyətinə cəlb olunub, bu əməllərin qurbanı-52(+2) şəxsin cəmiyyətə reinteqrasiyası təmin edilib.

İctimai mənəviyyat əleyhinə olan hüquqa zidd əməllərlə bağlı 183 (+13), o cümlədən 79 (+6) fahişəliyə cəlb etmə və 86(+18) əxlaqsızlıq yuvaları saxlama cinayəti aşkarlanaraq 115 nəfər məsuliyyətə cəlb olunub.

Təəssüflə xatırlatmaq istərdim ki, 2006-ildə Beynəlxalq təşkilatın Miqrasiya üzrə Bürosunun «İnsan alveri cinayətlərinin və köləliyin qarşısının alınması» ilə bağlı RF-yə aid beynəlxalq konfransında insan alverinin əsas səbəblərinin müzakirəsi diqqət çəkməyib. İnsan alverinin dərin köklərinin iqtisadi, sosial sahələrdə və mədəni-mənəvi münasibətlərdə axtarılması daha məntiqli səslənsə də, buna əhəmiyyət verilməyib. Adətən səbəblərin kökündə və özülündə yoxsulluq vurğulanır, iqtisadi imkanların məhdudluğu, ailənin digər ölkələrlə müqayisədə həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi, ailələrdəki zorakılıqlar, gender bərabərsizliyi, sosial-maddi yetimliyə məruz qalma, spirtli içkilərə aludəlik, uğursuz ailələr və s. faktorlar önə çəkilir. Lakin sadalanan səbəblər yalnız diqqətə çatdırılır, ona təsir mexanizmləri işlənilmir, hazırlanmır. Nəticədə insan alveri ilə əlaqədar olan faktlar latentliyə məruz qalır, təşkilatçılara və digər iştirakçılara məsuliyyətin və cəzanın labüdlüyü prinsipi tətbiq edilmədiyindən mübarizə əhəmiyyətini itirir.

Beynəlxalq ekspertlərin mülahizələrinə görə, bu gün Rusiya Federasiyası insanların daşınması və tranziti üçün təyinat ölkəsinə çevrilib. Burada daha çox yoxsul təbəqə qurbana çevrilir. Çin, Şimali Koreya və Vyetnam kimi ölkələrdən Rusiyaya böyük kütlə - əmək miqrantları daxil olur. Məs: 2000-ci illərdə Tacikistanda adambaşına düşən gündəlik gəlir 0,2$ idisə, həmin ərəfədə Rusiya Federasiyasında bu rəqəm 20 dəfə çox idi. Təbii ki, ehtiyac içində boğulanlar, yoxsul ölkədən həyat təminatlarını heç olmasa qismən təmin etmək üçün Rusiyaya gəlməyə «məhkum» idilər. Belə faktlar yaşamaq uğrunda mübarizənin canlı təzahürüdür. Yaxın gələcəkdə qeyd etdiyim yaşayış səviyyəsinə görə fərqi aradan qaldırmaq ümidi yoxdur. Əksinə, vəziyyətin bir az da ağırlaşacağını proqnozlaşdırmaq olar. Ona görə Rusiya, digər ölkələrdən fərqli olaraq, miqrantlar üçün cəlbedici və cəzbedici ölkə olaraq qalır. Bütün bunlara baxmayaraq, 1990-cı illərdə Rusiyanın istehsal sektorlarında orta əmək haqqı Almaniyadan 50 dəfə, Yaponiyadan 40, ABŞ-dan isə 30 dəfə az təşkil edirdi. Rusiyada əmək haqqının artımı, ekspertlərin qənaətinə görə, yalnız iqtisadiyyatın qlobal yenilənməsi prosesində resturizasiya nəticəsində mümkün olacaq. Belə çıxır ki, Rusiya tranzit ölkə kimi insanların kriminal baxımdan istismarı üçün hələ mənbə rolunu oynamaqda davam edəcək.

İnsan alverinin sosial-iqtisadi təbiəti yoxsulluğun yayılması, əməyin dəyərləndirilməməsi, az haqq ödənilməsi, səmərəli fəaliyyətlə məşğulluq imkanlarının əhalinin əksər kontingentləri üçün əlçatmaz və təhsilin aşağı olması, sosial müdafiənin yoxluğu və digər obyektiv səbəblərlə sıx bağlıdır. Beləliklə, insanların istismar şəraitinə məruz qalma risqi müəyyən səbəbli əlaqə təsirindən reallaşır.

Tarixən də yoxsulluq, ehtiyac və səmərəli məşğulluğa yolun bağlanması insanları ağlasığmaz xətalara və təhlükəli əməllərə vadar edərək, onları iqtisadi davranışın risqli modelindən istifadə etməyə məcbur edib, köləliyə, insanın istismarına razılıqlarını «qanuniləşdirib». Bu səbəblər cəmiyyətin ümumi vəziyyətinə təsirsiz ötüşməyib. Risq sosial normaya çevrildikcə insanların iqtisadi davranış modeli də dəyişir. İnsan davranışlarının rasionallığı təhrif edilir. Beləliklə qeyri-leqal miqrasiyaya yol açılır və insanların köləliyə xas istismar olunmasına məcburi şərait yaranır.

İqtisadiyyatın müasir qaydaları hamıya ticarətin inkişaf resurslarına daxil olmaq imkanı yaratmır. Ona görə bəziləri rəsmi xidmət strukturlarında çalışmağa «dəhliz» və ona lazım olan ehtiyacını ödəmək üçün «şans» axtarışına çıxır. Məs: qocalar ömürlük yardım vədi ilə aldadılır və nəticədə mənzili ilə birlikdə alınır (və yaxud satılır); əlillər dilənçilikdə istifadə olunur, əcnəbi tərəfdaş axtaran qızlara «tanışlıq xidməti» təklif edilir (və insan alveri tacirlərinə təhvil verilirlər), iş axtaranlar köləliyə cəlb olunur və s.

Yoxsulluq özündə zəncirvari arzuolunmaz nəticələri birləşdirir: təhsildən uzaqlaşma, səhiyyə xidmətindən istifadə edə bilməmək, aşağı həyat səviyyəsi, müasir informasiya-kommunikasiya-texnologiyalarından yararlanmaq imkanından məhrum olmaq və s..

Burada əsas köklü səbəb marginal və risqli davranış strategiyasının yayılmasındadır.

Ailə institularındakı böhran insan alverinin səbəbi kimi yoxsulluqdan fərqli olmasa da, mühüm səbəblərdəndir. Rusiyada 14 mln. rus uşağı natamam ailələrdə böyüyür. Onların qayğısına əsasən qadınlar qalır. Ailənin gəlir səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır (Hər iki valideynin olduğu və işlədiyi ailələrdən fərqi olaraq).

Gender bərabərsizliyi və ailədə ayrıseçkilik halları məişət zorakılıqlarının artmasına və yayılmasına təsir edir, uşaqların dilənməsinə (dilənçiliyə məruz qalmasına) və avaraçılığa meylini artırır.

Ailənin məişət və mənzil şəraitindəki problemlər, alkoqola aludəlik, ailənin mənəvi dəyərlərinin dağılması (qeyri-rəsmi nikahların artması) insan alverinin artmasına zəmin yaradır.

Qeyd olunan səbəblərin qarşılıqlı fəaliyyəti insanların istismarının sosial fəzasının hədsiz genişlənməsinə gətirib çıxarır. Belə hallar isə sivil cəmiyyətlə bir araya sığa bilməz.

Adətən insan alveri üzrə yüksək risq qrupları var. İlk qrupa qadınlar və uşaqlar aid edilir. Qadınlar arasında ələ alınmağa meylli gənclər - yüksək təhsili, stabil işi və gəlir mənbəyi olmayan, çoxuşaqlı tənha analar, ailədə zorakılıqlarla üzləşən, ona məruz qalanlar aiddir. Uşaqlar arasında daha çox ailə münaqişəsi hökm sürən ailələrin uşaqları, valideynsiz uşaqlar, uşaq evlərinin sakinləri, avara və nəzarətsiz olan uşaqlar daxildirlər. Risq qrupuna, həmçinin əlillər, kasıblar, narkotiklərdən asılı adamlar: risq qrupunun dəqiq formulası insan alverinə qarşı preventiv kampaniyanın əhəmiyyətinə kömək edə və digər risq qrupunun bu bəlaya cəlb olunmasının qarşısını ala bilər. Məs: HİV-ə yoluxmanın qarşısını almaq üçün kompleks proqram təşkil etmək olar.

Ümumiyyətlə, insan alveri cinayətləri beynəlxalq normaların, həm də dövlətdaxili normativ hüquqi aktların tələbinə görə ağır və xüsusilə ağır cinayətlər kimi təsnifatlandırılır. Qeyd olunan tələbə uyğun olaraq CM-nin 144-1 maddəsinin birinci hissəsindəki sanksiyanın sərtləşməsinə zərurət yaranır.

Bu gün insan alveri sahəsində hüquq-tətbiqetmənin mürəkkəbliyi qeyri-dəqiqliklə əlaqəli olduğundan, qul əməyi- köləliyə xas cəhətin anlayışlarının da dəqiq verilməsində çətinliklər yaradır. Ona görə də CM-nin 144-1 maddəsi ( və insan alverinə aid olan digər maddələr) əlavə kommentariyaya və əlavələrə zərurət yaradır. Yuxarıda qeyd etdiyim insan alverinin hər bir formasının təfsirinə tam aydınlıq gətirilməyincə əməlin tövsifi prosessual dəqiqliklə ifadə oluna bilməz. İlk növbədə cinayət qanunvericiliyində istismarın formaları konkret izah edilməlidir. Məsələn: insanlardan dilənçilik qismində istifadə - -istismar edilməsinə şərh verilməlidir, insan üzərində nəzarətin müxtəlif formada həyata keçirilməsi və yaxud zorakılığı (borc asılılığında saxlamaq, sənədlərin götürülüb saxlanması, psixoloji zorakılığın şantaj formasında həyata keçirilməsi və s.). İnsan alverinin hər bir formasının cinayət qanunvericiliyi ilə effektiv təqibi bu cinayətlərin risq qruplarına məhdudiyyət qoya bilər.

Şəmsəddin Əliyev

«Polisə Dəstək» İB-nin sədri

Bakı xəbər.-2015.- 2 aprel.- S. 11.