Azərbaycan klassik musiqisi...

Musiqidən yazmaq, onu sözlə ifadə etmək, bu gözəlliyi, düşündürücü məfhumu, zəngin aləmi göz önündə canlandırmaq doğrudan da çətindir. Bu, çətin olduğu qədər də maraqlı və çəkicidir. Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin tarixi neçə-neçə minillərdən boylanır. Tükənməz folklor musiqisi, xalq mahnı və rəqsləri, milli musiqi alətlərindən qopan nəğmələr Azərbaycan musiqisinin gerçək və dolğun tarixini əks etdirir.

Amma professional musiqi tarixinin isə əsası XX əsrdə qoyulub. Əlbəttə, Qərb, Avropa musiqisini öyrənən, bilən dahi Üzeyir Hacıbəyov milli kökə söykənərək professional musiqinin yaranmasına nail olub. Musiqişünaslar yazır ki, XX yüzillik Azərbaycan musiqisinin tarixində mühüm, əlamətdar bir mərhələdir. Qeyd edilənə görə, məhz bu dövrdə ölkəmizdə yüksək peşəkarlığı ilə, orijinal musiqi üslubu ilə seçilən bəstəkarlıq məktəbi yaranıb. Tədqiqatçıların fikrincə, Azərbaycan musiqisi dünya professional musiqi mədəniyyətinin ümumi sisteminə qovuşub, Azərbaycan bəstəkarları və ifaçıları dünya musiqisinin səviyyəsinə qalxıb. Musiqi tariximizdə yaranan yeni təmayüllərlə, meyllərlə yanaşı, milli musiqimizin çoxəsrlik tarixi ilə bağlı püxtələşən janr və formaları, eləcə də xalq çalğı alətlərimiz xüsusi qayğı ilə qorunub saxlanır.

Musiqişünaslar qeyd edir ki, bizə miras qalmış bu zəngin xəzinə XX əsr Azərbaycan musiqisinin bünövrəsi, onun müxtəlif sahələrini qidalandıran bir örnəkdir.

Dahi bəstəkarımız, professional klassik musiqimizin banisi Üzeyir Hacıbəyovun 1908-ci il yanvarın 8 (25)-də tamaşaya qoyulan "Leyli və Məcnun" muğam operası milli opera sənətinin və Azərbaycanın bütün professional bəstəkarlıq yaradıcılığının inkişafının əsasını qoydu. "Leyli və Məcnun" operası təkcə Azərbaycanda deyil, ümumən bütün müsəlman Şərqində ilk opera idi. Üzeyir Hacıbəyov isə (1885-1948) tariximizə Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin klassiki, onun yeni mərhələsinə təkan vermiş, milli musiqi ənənələrini Avropa musiqisinin qanunauyğunluqları ilə ilk dəfə üzvi surətdə birləşdirmiş dahi sənətkar kimi daxil olub. Musiqişünaslar yazır ki, Azərbaycan professional musiqi yaradıcılığının təşəkkülü və inkişafı-bir çox janrların meydana gəlməsi və təkamülü, bir sıra professional kollektivlərin yaranması Üzeyir Hacıbəyovun adı ilə bağlıdır.

Keçən əsrin 30-cu illərinin sonu, 40-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycan musiqisində yeni bəstəkarlar nəsli yetişir. Üzeyir Hacıbəyovun yetirmələri olan bu bəstəkarların yaradıcılıq axtarışlarının diapazonu genişlənir, yeni janrlar, yeni təmayüllər meydana gəlir. Avropa musiqisinin aparıcı təmayülləri-neoklassizm, dodekafoniya, seriya texnikasının milli zəmində işlənməsi maraqlı sənət tapıntıları ilə nəticələnir. Tədqiqatçıların qeyd etdiyinə görə, ən başlıcası isə odur ki, Azərbaycan musiqisi artıq ölkə hüdudlarından çox-çox kənarlarda, beynəlxalq miqyasda da geniş şöhrət qazanır. Belə böyük uğurlar ilk növbədə üç dahi sənətkarın-Qara Qarayev (1918-1982), Fikrət Əmirov (1922-1984) və Niyazinin (1912-1984) yaradıcılıq axtarışları ilə bağlıdır. Musiqişünasların bildirdiyinə görə, onların əsərləri dünyanın bir çox ölkələrində səsləndirilib, disklərə yazılıb və mükafatlara layiq görülüb. "Cəvahirlər Nehru", "Bela Bartok adına medal" və bir sıra beynəlxalq mükafatlara layiq görülən Niyazi XX əsrin böyük dirijorları sırasına daxildir. O, müasir dövrümüz üçün də örnəkdir və gənc nəsil bu böyük musiqiçinin yaradıcılığından bəhrələnir.

Ötən yüzilliyin 30-40-cı illərində Azərbaycan musiqisində Səid Rüstəmov (1907-1983) və Tofiq Quliyev (1917-2000) kimi mahir mahnı ustaları meydana gəlir. S.Rüstəmov "Alagöz", "Qurban adına", "Gəlmədin", "Sürəyya", "Oxu tar" və s. gözəl mahnıları, "Beşmanatlıq gəlin", "Durna", "Rəisin arvadı" musiqili komediyaları kimi əsərlər yaradır. T.Quliyevin Azərbaycan xalq musiqisi ənənələrindən, habelə Avropanın estrada və caz musiqisindən qidalanan-"Sənə də qalmaz", "Qızıl üzük", "Bəxtəvər oldum", "Bakı haqqında mahnı", "Zübeydə" və b. populyar mahnıları Azərbaycan musiqisinin mahnı yaradıcılığında gözəl nümunələrdir.

Azərbaycan xor musiqisinin inkişafı da XX əsrlə bağlıdır. Doğrudur, bu gün də Azərbaycanda professional musiqinin əsas qollarından sayılan xor musiqisi inkişaf edir, yeni səslər meydana çıxır. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan xalq musiqisində də xor mövcuddur və zamanında ifa edilib. Haxıştaları buna nümunə çəkə bilərik.

Musiqişünaslar yazır ki, Azərbaycan musiqisində xor musiqisinin də öz inkişaf mərhələsi və gözəl əsər nümunələri mövcuddur. Xor musiqisinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynayan Cahangir Cahangirov (1921-1992) "Arazın o tayında" vokal-simfonik poemasının, "Füzuli" və "Nəsimi" kantatalarının, "Sabir" və "Hüseyn Cavid-59" oratoriyalarının müəllifidir. O, həmçinin "Azad" və "Xanəndənin taleyi" operaları, dram tamaşaları, kinofilmlərə musiqi, müxtəlif instrumental əsərlər bəstələyib.

Azərbaycan operettaları haqda da danışmaq istəyirik. Əsası Üzeyir bəyin "Ər və arvad" operettası ilə qoyulan bu janr sonradan bəstəkarlar tərəfindən inkişaf etdirilib. Tədqiqatçıların bildirdiyinə görə, Süleyman Ələsgərov (1924-2000) ilk növbədə "Ulduz", "Milyonçunun dilənçi oğlu" və digər operettaların müəllifi kimi tanınır. S.Ələsgərov "Sərvi-Xuramanım mənim", "Vətənimdir", "Neylərəm" kimi gözəl mahnı və romansların, "Bayatı-Şiraz" simfonik muğamının və b. əsərlərin müəllifidir.

Azərbaycan musiqisində ifaçılıq məktəbi haqda tədqiqatlar aparan musiqişünaslar yazır ki, Azərbaycan musiqisində ifaçılıq məktəbi də xüsusi yer tutur. Milli musiqimizdə klassik opera ifaçılıq məktəbinin baniləri Şövkət Məmmədova və Bülbüldür (Murtuza Məmmədov). Şövkət Məmmədova (1897-1981) Azərbaycanın milli opera səhnəsində çıxış edən ilk qadın müğənni olub. Bülbül (1897-1961) sənətinin möcüzəsi onun milli vokal üslubunun italyan vokal ənənələri ilə üzvi surətdə birləşməsidir. Azərbaycan vokal məktəbinin şanlı yetirmələri sırasında Firəngiz Əhmədova, Fatma Muxtarova, Lütfiyar İmanov, Şövkət Ələkbərova, Rəşid Behbudovun adları vokal sənəti tarixində, Həqiqət Rzayeva, Rübabə Muradova, Məmmədağa Muradov, Zeynəb Xanlarova muğam ifaçılığında layiqli yer tuturlar. Müasir Azərbaycan opera sənətinin ən parlaq nümayəndələri Fidan Qasımova və Xuraman Qasımova bacılarıdır. Bu sırada gənc ifaçıların da artıq öz izləri var.

Azərbaycan instrumental ifaçılıq sənəti barədə danışmaq da yerinə düşərdi. Tədqiqatçılar yazır ki, milli mədəniyyətimizdə instrumental ifaçılıq sahəsində də parlaq nümayəndələr yetişib. Azərbaycan fortepiano məktəbinin ən parlaq ulduzu bir neçə beynəlxalq müsabiqələrin laureatı Fərhad Bədəlbəylidir. Azərbaycan musiqisində görkəmli yer tutmuş pianoçu Kövkəb Səfərəliyevadan (1907-1976) gələn ənənəni davam etdirmiş milli fortepiano ifaçılığının digər nümayəndələri sırasında Rauf Atakişiyev, Elmira Nəzirova, Elmira Səfərova, Simuzər Quliyeva, Zöhrab Adıgözəlzadə, gənclərdən Murad Adıgözəlzadə və b. istedadlı musiqiçiləri göstərmək olar. Azərbaycanda skripka ifaçılığının mahir nümayəndələri sırasında isə Azad Əliyev, Sərvər Qəniyev kimi ifaçılar nəinki ölkəmizdə, hətta onun hüdudlarından kənarda da fəxri yerlər tutub.

Bir qədər də Azərbaycan caz musiqisi haqqında. Caz musiqisinin əsas qollarından olan Azərbaycan cazının bünövrəsi 30-cu illərin sonunda Niyazi və Tofiq Quliyevin yaratdığı "Dövlət cazı" adı ilə tanınan Dövlət Estrada Orkestri tərəfindən qoyulub. Ansamblın ilk tərkibi üç trombon, eyni sayda truba, beş saksafon, royal, gitara və zərb alətlərindən ibarət idi. Orkestrin ilk konsert proqramına klassik cazla eyni səviyyədə Niyazinin və Tofiq Quliyevin pyesləri də daxil idi. Böyük Vətən Müharibəsi qurtarandan sonra "Dövlət cazı"nın rəhbəri Rauf Hacıyev olub. Amma 1950-60-cı illərdə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) Qərb əleyhinə yönəlmiş təbliğat maşını ölkədə bu musiqi janrının inkişafına güclü ziyan vurdu. Ancaq bütün qadağalara baxmayaraq, bu musiqinin fanatları bir yerə toplaşır, Qərb radiostansiyalarını dinləyir, sonra isə eşitdikləri musiqi parçalarını müstəqil surətdə ifa etməyə cəhd edirdilər.

1950-ci illərə qədər Azərbaycan caz ifaçılığında ən önəmli simalarından biri saksafonçu, cazmen Pərviz Rüstəmbəyov olub. "Sovet Benni Qudmeni" adlandırılan P.Rüstəmbəyov əvvəlcə "Krasnıy Vostok" (indiki "Azərbaycan") kinoteatrında, sonralar isə "Nizami" kinoteatrında öz caz orkestrini yaradıb. Ötən əsrin 60-cı illərində Qara Qarayev, Niyazi, Tofiq Quliyev və Rauf Hacıyevin dəstəyi və rəhbərliyi ilə Azərbaycanda estrada və caz musiqisinin ikinci həyatı başlanır. "Qaya", Rafiq Babayevin kvarteti yaranır və nəhayət, Vaqif Mustafazadə dövrü başlanır. Dünyada lirik cazın banisi sayılan Vaqif Mustafazadə ilk dəfə Gürcüstanda - Tbilisi Dövlət Filarmoniyasında (TDF) "Qafqaz" caz-triosunu təşkil edib. O, ilk "Leyli" qadın kvartetini təşkil edib, "Sevil" vokal-instrumental ansamblı və "Muğam" instrumental ansamblına rəhbərlik edib. Vaqif Mustafazadə Şərq muğamını Qərb dinləyicisi üçün anlaşılan dildə - yəni caz dilində təqdim edirdi. İmprovizasiyanın azad xüsusiyyəti muğamla caz əlaqələrinin əsas hissəsinə çevrilib. Vaqif Mustafazadə bunu çox gözəl dərk edirdi və 60-cı illərin əvvəllərində musiqidə yeni axın - caz-muğam axınını yaradıb.

Tədqiqiqatçılar yazır ki, Azərbaycan cazı unudulmayan əfsanədir. Milli cazın görkəmli nümayəndələrindən Salman Qəmbərov, Rain Sultanov, Əzizə Mustafazadə, Şahin Növrəsli və s.-nin adlarını çəkmək olar. Salman Qəmbərovun Bakıda yaratdığı "Bakustik caz" mərkəzi Gürcüstanda, Rusiyada, Almaniyada, İngiltərədə keçirilmiş festival və müsabiqələrdə həmişə rəğbətlə qarşılanıb. Rain Sultanovun 1996-cı ildə yaratdığı "Syundicate" qrupu dünyanın ən məşhur caz qruplarından biri olub. 17 yaşında Vaşinqton şəhərində Teloyenus Monk adına piano müsabiqəsində birincilik alan Əzizə Mustafazadə ilk albomunu 1991-ci ildə "Aziza Mustafa Zadeh" adı ilə çıxarıb. İkinci albomu Always (Həmişə) ona yüksək alman musiqi mükafatı sayılan Səs-Akademiyası mükafatını və Soninin "Exo" mükafatını qazandırıb. Ə.Mustafazadə bir çox ölkələrdə caz və ənənəvi üslublarda gözəl ifası ilə Azərbaycan cazını layiqincə təmsil edir. Bu gün dünyada tanınan cazmenlər arasında ABŞ və Avropada beynəlxalq festivallarda çıxışları ilə ən mahir bilicilərini heyrətə salan Şahin Növrəslinin də adı var. Moskva cazmenləri onu "Dünya caz səhnəsinin yeni ulduzu" kimi qiymətləndirib. 2009-cu ildə Bakıda keçirilən birinci "Bakı Caz Festivalı" (BCF) ölkədə cazın inkişafında müsbət dönüş yaratdı. 2010-cu ildə keçirilən ikinci "Bakı Caz Festivalı" (BCF) dünyanın ən irimiqyaslı festivallarından biri kimi yadda qaldı. Festivalda Azərbaycanla yanaşı, əcnəbi caz ifaçıları da iştirak etdi. Hazırda Bakıda fəaliyyət göstərən "Baku Jazz Center" Azərbaycanda cazın inkişafına öz töhfəsini verir.

Azərbaycan rok musiqisinin əsası keçən əsrin 60-cı illərində qoyulub. Məlumatlara görə, rok janrı 1966-75-ci illərdə geniş yayılıb. O zamanlar gənclər Qərb rok musiqisini radio dalğalardan dinləyirdilər. Daha çox keyfiyyətli musiqi dinləmək istəyən gənclər "Led Zeppelin", "Beatles", "Animals" kimi qruplara qulaq asırdılar. Universitetlərdə, mədəniyyət evlərində, məktəblərdə rok qrupları yaradılırdı. Bir çoxları da xarici dillərdə ifa olunmuş musiqilərin sözlərini anlamaqda çətinlik çəkirdilər, buna görə də ifa edərkən bəzən original sözlərdən istifadə etmirdilər. Azərbaycan musiqi mədəniyyəti böyük olan bir ölkə olduğundan, Qərbdən gələn bu musiqi növünü heç bir xüsusi nəzarətdə saxlamırdılar. Komsomol Komitəsi (KK) rok festivallarının əsas təşkilatçısı idi. Bununla belə, hər konsert üçün kommunist şüarı uydurmaq lazım gəlirdi. 1960-70-ci illərdə "Eskulap" (Tibb Universiteti), "Xürrəmilər" (İqtisad Universiteti), "Rəng" kimi rok qruplar yarandı və gənclər tərəfindən sevildi. 70-ci illərdə nisbətən Qərb musiqisinin təsirindən çıxıb və öz musiqi stilini yaradan qruplar daha çox idi. Bunlara "Cür-bə-cür" (Cahangir Qarayevin rəhbərliyi ilə), "Brevis", "Üç od" aid edilə bilər. Azərbaycan rok musiqi stilinin yaranmasında 2 qrup başlıca rol oynayıb. Bunlar "Eksperiment Ok" və "Aşıqlar" (Elxan Şıxəliyevin rəhbərliyi ilə) qrupudur. "Aşıqlar" öz musiqisində ud, tar və kamançadan istifadə edirdi. Elxan Şıxəliyev həm də "Eksperiment OK" qrupunda saksafonda ifa edirdi. "Unformal" qrupu isə 2001-ci ildə "BIC Fest 01" festivalında ən yaxşı rok qrup kimi Qızıl Aypara mükafatına layiq görülüb. Hətta orada ifa etdikləri "I hope youTll be there" kompozisiyasını Amerikanın radiostansiyaları səsləndirmək istəsələr də, musiqinin səs keyfiyyəti aşağı olduğu üçün baş tutmayıb. Hazırda Azərbaycan rok musiqisinin auditoriyası zəifdir. Ancaq bununla belə, qruplar fəaliyyətini davam etdirir, tez-tez xarici ölkələrdə konsert proqramları ilə çıxış edirlər.

Azərbaycan estrada musiqisi barədə də danışmaq istəyirik. Tədqiqatçılar yazır ki, estrada incəsənətin müxtəlif istiqamətlərini özündə birləşdirən musiqi növüdür. Estrada musiqi, illüziya, rəqs, danışıq tərzi və sirk hərəkətlərini özündə birləşdirə bilir. Azərbaycanda estrada musiqisinin yaranması XX əsrin ortalarına təsadüf edir. 1956-cı ildə Azərbaycan Dövlət Estrada Orkestri (ADEO), 1957-ci ildə "Biz Bakıdanıq" estrada ansamblı, 1960-cı ildə Azərbaycan Televiziya və Radiosunun Estrada Orkestri, 60-cı illərdə "Qaya" kvarteti (sonralar vokal-instrumental ansamblı oldu), 1968-cı ildə Azərbaycan Dövlət Mahnı Teatrı (ADMT), 1975-ci ildə Azərbaycan Dövlət Estrada-Simfonik Orkestri (ADESO) yaranıb və Azərbaycan estrada sənətinin inkişafında mühüm rol oynayıblar. Müharibədən sonrakı illərdə estrada sənətinin bədii səviyyəsinin yüksəlməsinə opera müğənnilərinin (Rauf Atakişiyev, Lütfiyar İmanov) təsiri olub. Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev, Polad Bülbüloğlu yaradıcılığı estrada sənətini zənginləşdirib. Şövkət Ələkbərova, Gülağa Məmmədov, Mirzə Babayev, Oqtay Ağayev, Flora Kərimova, Elmira Rəhimova, Yalçın Rzazadə, Mübariz Tağıyev, Hadı Hadıyev, Akif İslamzadə və b. estrada mahnılarının təbliğində fəal xidmət göstəriblər. Bu gün estrada janrında ifa edən tanınmış sənətçilər çoxdur.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2015.- 4 avqust.- S. 15.