Görkəmli aktyor Məmmədrza Şeyxzamanovun 100 illik yubileyi...

Gəncənin adlı-sanlı ailələrindən, qədim soylarından olan Məmmədrza Şeyxzamanovun adı çəkiləndə yaddaşımıza işıq düşür, ağsaqqal, müdrik, qəlbində həzin kədər daşıyan, bununla belə, elin yükünü, qayğısını çəkən İsfəndiyar kişi gəlir göz önünə, qucağında saz tutub "Ruhani" çalır. "Ruhani" süzülür qulaqlarımıza. M.Şeyxzamanovun kinoda yaratdığı obrazların hamısı təbiidir.

Filmlərə baxanda bu rolun aktyor tərəfindən yaradıldığını unudursan, sənə elə gəlir həmin insanın özüdür. Böyük aktyorun səsi bir ayrı aləmdir. Qeyri-adi dərəcədə gözəl, həlim, eyni zamanda da qüssəli bir səsdir. Bəzən adama elə gəlir ki, bu aktyor zamanın o biri tayından gəlib. Rollarında ağsaqqal babalarımızın həyatını, taleyini canlandırıb əksər hallarda. Özü də yaddaşlara xeyirsevər, qayğıkeş, sadə bir şəxsiyyət kimi köçüb.

Bu il M.Şeyxzamanovun 100 yaşı tamam oldu. Yüz ildir yaşayır, yüz ildir yaddaşlardadır. Həyat onu çox sınayıb, bərkə-boşa salıb, sürgün də görüb, ayrılıq da, Vətəndən uzaqda əzabla yaşamaq ağrısını da yaşayıb, ancaq sınmayıb, şax tutub qamətini.

M.Şeyxzamanovun oynadığı rollar, yaratdığı obrazların hər biri müasir gənclik üçün nümunədir. Onun obrazlarına baxıb əsl Azərbaycan kişisi, Azərbaycan babası, ağsaqqalı haqqında düşünmək tam mümkündür. O elə bir iz qoyub ki, onu tutub gedən gənc sənətkarlar heç zaman yanıla bilməz.

M.Şeyxzamanovun 100 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd edilir. Görkəmli aktyor indiyə qədər bir neçə qurum tərəfindən xatırlanıb.

Qeyd edək ki, noyabrın 4-də Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında görkəmli teatr və kino aktyoru, xalq artisti M.Şeyxzamanovun anadan olmasının 100 illiyinə həsr edilmiş xatirə gecəsi keçirilib.

Xatirə gecəsini Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqı və Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı birgə təşkil edib.

M.Şeyxzamanov ilk dəfə Ə.Həmidin "Hind qızı" tamaşasında Brahma adlı kiçik rolda çıxış edib. O, həmçinin, "Göz həkimi", "Qış nağılı", "Fərhad və Şirin", "Vaqif", "Otello", "Aydın", "Qaçaq Nəbi" kimi onlarla televiziya tamaşalarında bir-birindən fərqlənən psixoloji, dramatik obrazları özünəməxsus şəkildə canlandırıb. "Bəxtiyar", "Qızmar günəş altında", "Leyli və Məcnun", "Bir qalanın sirri", "Onu bağışlamaq olarmı", "Qatır Məmməd", "Nəsimi", "Tütək səsi" və "Əhməd haradadır" filmlərində oynadığı parlaq rollarla tamaşaçıların yadında qalıb.

Tədqiqatçıların verdiyi məlumata görə, M.Şeyxzamanov 1915-ci ildə Gəncədə doğulub. 2 yaşında ikən atasını itirib. Atasının vəfatından sonra ailənin bütün yükünü anası Böyükxanım çiyinlərində daşıyıb. 1917-ci ilə qədər evdar qadın olan anası sonralar Gəncədəki toxuculuq fabrikində işləməyə başlayıb. Azərbaycan xalqının folklorunu, ədəbiyyatını, tarixini öyrənən, tədqiq edən, tarixi şəxsiyyətlər haqqında materiallar toplayan, onları xalqa qaytaran və haqlı olaraq mənəvi xəzinəmiz adlandırılan Salman Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktoru Maarif Teymurun mətbuata bildirdiyinə görə, 1918-20-ci illərdə mövcud olan 23 aylıq Cumhuriyyətimiz süquta uğrayandan sonra müstəqillik tərəfdarları arasında aparılan "təmizləmələr" Şeyxzamanovlar nəslindən də yan keçməyib. Məmmədrzanın məmur babası Nağı Şeyxzamanov və yaxın qohumları repressiyaya məruz qalır. Bu da ailənin bəxtinə, taleyinə kədərli bir iz salır. Onlar hər xırda şeylərə görə təqiblərə məruz qalır, olmazın çətinliklər və problemlərlə üzləşirdilər. Bu çətinliklər M.Şeyxzamanovun sənətində də az-çox özünü büruzə verməkdə idi. Ona layiq olduğu xalq artisti adını da çox sonralar, 1974-cü ildə verdilər. Bunların hamısını Maarif Teymura M.Şeyxzamanovun özü danışıb...

Şeyxzamanovlar ailəsinin repressiyaya uğramasından yazan tədqiqatçılar qeyd edir ki, M.Şeyxzamanovun əmisi oğlu, həm də bacısının yoldaşı Nağı Şeyxzamanov Azərbaycan Demokratik Respublikasının ilk təhlükəsizlik orqanına rəhbərlik edirdi. Sovet hökuməti qurulanda N.Şeyxzamanov Türkiyəyə gedir və orada yaşayır. (Nəvəsi hazırda Amerika-Azərbaycan Cəmiyyətinin prezidenti Tomris Azəridir). Ancaq N.Şeyxzamanovun qardaşı Əhmədi xilas etmək mümkün olmur və o asılaraq edam edilir. Məmmədrzanın qardaşı Ələsgər isə onda Türkiyədə təhsil alırdı. Hadisələr baş verən zaman Ələsgər bura qayıda bilmir. Sonradan İtaliyaya mühacirət edib orada yaşayır. (Onun nəvələri də hazırda İtaliyada yaşayır). Bütün bunlar ailənin bəxtinə, taleyinə kədərli bir iz salır. Onlar hər xırda şeylərə görə təqiblərə məruz qalır, olmazın çətinliklər və problemlərlə üzləşir. M.Şeyxzamanovun özü ailəsi ilə birlikdə repressiyaya məruz qalır. Onu xaricdə yaşayan qohumlarına görə sürgünə göndərirlər. Məlumatlara görə, sürgündən öncə gənc aktyorun həyat yoldaşı "KQB"yə çağırılır. Ona yoldaşının xalq düşməni olduğunu təsdiq edən ərizə yazmasını tapşırırlar. Nigar xanım bununla razılaşmır, "ərim harda, mən də orda", - deyə cavab verir. M.Şeyxzamanov xanımı və 2-3 yaşlı qızı ilə birgə Qazaxıstanın ucqar vilayətlərindən birinə sürgün olunur. Düz 7 il sürgündə olmazın əzablar çəkirlər. Bu illər ərzində əkiz oğlanları və daha bir qızları doğulur. Ancaq sürgün həyatının əziyyəti körpələrin də səhhətində özünü göstərir. Uşaqların heç biri sağ qalmır. 7 ildən sonra aktyorun amnistiyası ilə bağlı xəbər çıxır. Lakin amnistiya kağızını ondan gizlədirlər. İstedadına bələd olduqlarından, aktyorun elə orada qalmasını istəyirlər. Ancaq M.Şeyxzamanov qəti qərarını verir, gecənin birində arvad-uşağını da götürüb gizlicə Gəncəyə gəlir. Növbəti sürgün həyatı isə burada davam edir. Xeyli müddət Gəncədəki qohum-əqrəbasının evində gizlənmək məcburiyyətində qalır. Sonda ona xalq şairi Səməd Vurğun kömək edir. Şair aktyoru hələ illər öncədən tanıyırdı. Gəncə teatrında "Vaqif" tamaşasında oynadığı vaxtlardan onu görüb bəyənmişdi. Ona görə də can-başla ona kömək etmiş, sənədlərini düzəltdirmişdi. Beləcə, M.Şeyxzamanov Səməd Vurğunun sayəsində ikinci sürgün həyatından qurtulur.

Tədqiqatçılar yazır ki, 1929-cu ildə ibtidai məktəbi bitirən Məmmədrza orta məktəbə daxil olur. O, müəllimlər və şagirdlər arasında istedadı, tərbiyəsi, savadı və biliyi ilə fərqlənirdi. Aktyorluq sənətinə olan maraq və həvəs isə hələ məktəb illərində öz "toxumlarını səpməkdə" idi. Ona görə də orta məktəbdə oxuya-oxuya teatr studiyasına daxil olur. 1934-cü ildə Cəfər Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram Teatrının rejissoru Həbib İsmayılovun təşəbbüsü ilə teatra dəvət edilir. İlk dəfə Ə.Həmidin "Hind qızı" tamaşasında Brahma adlı kiçik rolda çıxış edir. Bu, gələcək aktyorun professional teatr səhnəsinə, sənət zirvəsinə doğru aparan yolda atdığı ilk müvəffəqiyyətli addımı olur. Teatrda işləyərkən peşəkar yaradıcılıq tələbləri ilə tanış olur, Azərbaycanda aktyorluq sənətinin gözəl ənənələrini mənimsəyir. Çalışdığı dövrdə "Vaqif" (Eldar), "Fərhad və Şirin" (Fərhad), "Yaşar" (İmamyar), "İki qardaş" (Yuri) və digər tamaşalarda yaddaqalan obrazlar yaradır. 1954-cü ildə Mədəniyyət Nazirliyinin əmrilə M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında işə başlayır. Bu da onun həyatında, sənət taleyində mühüm rol oynayır. Sənətkar yaratdığı müxtəlif səpkili obrazlarla daha çox tanınır və sevilir. Teatrda "Göz həkimi"ndə Şahbazov, "Qış nağılı"nda Poliksen, "Fərhad və Şirin"də Xosrov, "Vaqif"də Qacar, "Otello"da Otello, "Aydın"da Aydın, "Qaçaq Nəbi"də Qaçaq Nəbi, "Vaqif"də Eldar kimi bir-birindən fərqlənən psixoloji, dramatik obrazları özünəməxsus şəkildə yaradır. Rollarını o qədər böyük aktyorluq məharəti ilə ifa edirdi ki, obrazın xarakterini aça bilirdi. Bunları azman aktyorumuz, Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının bədii rəhbəri və direktoru, xalq artisti Əliabbas Qədirov xatırlayırdı. Mərhum Ə.Qədirov xatirələrini danışarkən qeyd edib ki, M.Şeyxzamanov çox cazibədar və nadir aktyor olub: "Onun səslər içində seçilən, əsl səhnə və kino səsi vardı. Elə bir səs ki, kimə məxsus olduğu zamanındaca bilinirdi. Onlar "Mahnı dağlarda qaldı", "İblis", "Zamanın hökmü" və digər tamaşalarda tərəfmüqabilləri kimi çıxış ediblər. M.Şeyxzamanov qəhrəman obrazlarını, komik rolları daha məharətlə ifa edirdi. Buna baxmayaraq, müxtəlif xarakterli, müxtəlif səpkili obrazların öhdəsindən də bacarıqla gəlirdi. Çünki hərtərəfli inkişaf etmiş aktyor idi. Həyatda da o, təkrarolunmaz və xaraktercə mətin, zəngin dünyagörüşə malik bir şəxsiyyət olub. Mərd idi. Heç kimdən qorxmazdı. Ürəyindən keçən sözü üzə deyərdi, arxaca danışmazdı. Düzlüyü çox sevirdi. Kimliyindən asılı olmayaraq, həmişə həqiqətin tərəfdarı olardı. Elə üzünə baxanda görünürdü ki, yerini bilən adamdır. Şit, yersiz zarafatları xoşlamırdı. Amma yaxın adamları, yoldaşları arasında duzlu-məzəli zarafatları da əskik olmazdı. Bir sözlə, o, əsl Azərbaycan kişisinin tipik nümunəsi idi".

Tədqiqatçılar yazır ki, M.Şeyxzamanov böyük ekrana ilk dəfə 1955-ci ildə çıxır, "Bəxtiyar" filmində Rəcəbov rolu ilə. Bununla da kino yolunda ilk uğurlu cığırı açılır. Daha sonra Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" Dövlət Kinostudiyasının istehsal etdiyi filmlərin çoxunda çəkilir. Müxtəlif illərdə "Qızmar günəş altında"da Alı kişi, "Leyli və Məcnun"da Dərviş, "Bir qalanın sirri"ndə həkim Eldostu, "Onu bağışlamaq olarmı"da polkovnik Qurbanov, "Qatır Məmməd"də Gəncə qubernatoru, "Nəsimi"də Şeyx Əzəm kimi obrazlar yaradır. 1963-cü ildə böyük sənətkarımız Adil İsgəndərovun Sabit Rəhmanın ssenarisi əsasında quruluş verdiyi musiqili komediya filmində - "Əhməd haradadır"da Şirin kişi rolunda çəkilir. "Əhməd haradadır" filmi Azərbaycanın sənət rəmzi sayılan Adil İsgəndərovun quruluşçu rejissor kimi çalışdığı yeganə film olub. Hələ Akademik Dram Teatrının direktoru vəzifəsində çalışarkən Sabit Rəhman, Səməd Vurğun, İlyas Əfəndiyev, Ənvər Məmmədxanlı kimi yazıçı-dramaturqlarla yaxından tanış idi, müdir təyin olunandan sonra da bu dostluq əlaqələri davam edirdi. O zaman ekranlaşdırılması üçün kinostudiyanın "papka"sında bir neçə əsər saxlanırdı. Lakin Adil İsgəndərovun "Əhməd haradadır" xoşuna gəlir və ona kino çəkməyi qərara alır. Filmdəki rolları ifa edəcək aktyorları isə rejissor özü seçir. O, Nəcibə Məlikova, M.Şeyxzamanov, Mustafa Mərdanov, Əliağa Ağayev, Lütfəli Abdullayev, Bəşir Səfəroğlu kimi tanınmış sənətçilərlə yanaşı, Səyavuş Şəfiyev, Töhfə Əzimova, Səyavuş Aslan, Novruz Axundov, Eldəniz Zeynalov kimi gənc aktyorları da çəkir. O zaman Azərbaycanın kino tarixində ilk dəfə olaraq 5 aktyoru təyinatla kinostudiyaya göndərirlər. Onları - Xamis Muradov, Elxan Qasımov, Tofiq Məmmədov, Əbdül Mahmudbəyov və Fikrət Əliyevi "Adil İsgəndərovun beşliyi" adlandırırdılar. Rejissorun təşəbbüsü ilə bu beşlik filmdə epizodik rollarda, kütləvi səhnələrdə iştirak edir, rejissor, assisent köməkçisi kimi çalışırdılar. Elxan Qasımov isə sürücü Əhməd obrazını yaradır. Filmin çəkilişləri Bakıda, Gəncədə, Göygöldə, Şəmkirdə və Hacıkənddə aparılırdı. Bütün rəqs səhnələri və Bəşir Səfəroğlunun iştirak etdiyi kadrlar "Yaşıl teatr"da çəkilirdi. Əbdül Mahmudbəyov xatırlayır ki, filmdə Azərbaycanın azman sənətkarları ilə çiyin-çiyinə çalışdıqları üçün fəxr edir, onlardan sənətin sirlərini öyrənməyə can atırdılar. Onda M.Şeyxzamanovun sənəti ilə bahəm şəxsiyyəti də onu heyran etmişdi. Böyük aktyor, maraqlı insan olan M.Şeyxzamanov əsl teatr və kino xadimi idi. O elə sənətkarlardan idi ki, böyüklüyündən, peşəkarlığından istifadə edərək heç bir tələb irəli sürməzdi. Rahat və yaradıcı sənətkar olduğundan, onunla çalışmaq asandı və hamıya xoş təsir bağışlayırdı. Ümumiyyətlə, səxavətli, qəlbi təmiz, ürəyiaçıq insan olub M.Şeyxzamanov. O hamı ilə öz dili ilə danışırdı. Böyüklə böyük, uşaqla uşaq kimi rəftar edərdi. Yaxınları, dostları və tanışları arasında isə bir ləqəbi vardı - "Yaxşı kişi". Bu barədə də tədqiqatçılar yazır.

Kinoşünasların verdiyi bilgiyə görə, 1976-cı ildə M.Şeyxzamanov daha bir yaddaqalan obrazını yaradır. Rasim Ocaqovun İsa Hüseynovun ssenarisi əsasında çəkdiyi "Tütək səsi" filmində İsfəndiyar kişi roluna çəkilir. Yazılanlara görə, ümumiyyətlə, yumşaqlıq, kövrəklik, humanistlik və sülhsevərlik M.Şeyxzamanovun xasiyyətinə xas olan cəhətlərdən idi. Şeyxzamanov 1984-cü ildə 70 yaşında vəfat edib.

M.Şeyxzamanov 1974-cü ildə Azərbaycan SSR xalq artisti fəxri adına layiq görülüb.

100 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd edilən görkəmli sənətkarımız M.Şeyxzamanov hər zaman qəlblərdə yaşayır. Onun obrazları, ürəklərdə, yaddaşlarda özünə yuva quran həlim, doğma səsi eşidildikcə xalq onu yaşadacaq...

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2015.- 18 dekabr.- S.5