General Səməd bəy Mehmandarov - 160

Onun adı ancaq Azərbaycanda deyil, dünyanın bir sıra ölkələrində məşhurdur. Xalqımızın fəxri olan görkəmli dövlət, hərbi xadimlər sırasında özünə parlaq yer tutan Səməd bəy Mehmandarov unudulmazdır. Qüdrətli sərkərdə, dünya hərb tarixində xüsusi yeri olan Mehmandarov ilk müstəqil Azərbaycanın-Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin ordusunu quranlardan olub.

Onun yaratdığı dəmir nizami ordu öz peşəkarlığı ilə seçilib. Səməd bəy Mehmandarov Azərbaycan dövlətçiliyi, hərb qüdrətimizin artırılması, ordu quruculuğu sahəsində böyük işlər görüb.

Dövrünün görkəmli şəxsiyyətlərindən olan generalın taleyi sonradan üzünə gülməyib. Bolşeviklərin təzyiqi ilə üzləşən general Mehmandarov ömrünü xoşbəxtliklə başa vurmayıb. Həyatında çox savaşlar, müharibələr görən Səməd bəy bolşeviklərin həyata keçirdiyi terrorun qurbanı oldu. Qırmızı terror bizim əlimizdən çox böyük insanları aldı, amma onları könüllərdən qopara bilmədi.

Azərbaycan dövləti hər zaman hərb tariximizi yaradanlara, dövlətçiliyimizin inkişafında əməyi olan insanların xatirəsinə xüsusi qayğı ilə yanaşır. General Səməd bəy Mehmandarov da dövlətimizin qiymətləndirdiyi, fəaliyyətinə qiymət verdiyi, ruhuna hörmət etdiyi şəxsiyyətlərdəndir.

Məlum olduğu kimi, 2015-ci il 29 sentyabr tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Səməd bəy Mehmandarovun 160 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı Sərəncam imzalayıb. Sərəncamda qeyd edilir ki, 2015-ci ildə görkəmli hərbi xadim, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin hərbi naziri, general Səməd bəy Sadıq bəy oğlu Mehmandarovun anadan olmasının 160 illiyi tamam olur.

Sənəddə yazılır ki, general Səməd bəy Mehmandarov döyüş meydanlarında yüksək peşəkarlığı və zabit şərəfinə hədsiz sədaqəti ilə Azərbaycan xalqının hərb salnaməsinə unudulmaz səhifələr yazıb. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti yaradılarkən ordu quruculuğu prosesinin bütünlüklə milli zəmin üzərində həyata keçirilməsi, hərbi potensialın məharətlə istiqamətləndirilməsi və konkret tarixi şəraitdə ölkənin ərazi bütövlüyünün, hərbi təhlükəsizliyinin layiqincə təşkil edilməsi məhz onun fəaliyyətinin nəticələridir.

Məlum olduğu kimi, bu günlərdə görkəmli hərbi xadim, general Səməd bəy Mehmandarovun 160 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 29 sentyabr 2015-ci il tarixli Sərəncamının icrası ilə əlaqədar tədbirlərin planlaşdırılması və keçirilməsi məqsədilə müdafiə nazirinin əmrilə Təşkilat Komitəsi yaradılıb. Xəbərə görə, Təşkilat Komitəsinin ilk iclasında Silahlı Qüvvələrin birlik, birləşmə, hərbi hissə və xüsusi təyinatlı təhsil müəssisələrində tədbirlərin keçirilməsi ilə bağlı qarşıda duran tapşırıqlar müzakirə edilib.

Təhsil, Mədəniyyət və Turizm nazirliklərinin təklifləri də nəzərə alınmaqla hazırlanan tədbirlər planına əsasən, qarnizonlarda, xüsusi təyinatlı təhsil müəssisələrində, hərbi birlik, birləşmə və hissələrdə, eləcə də ölkənin təhsil və mədəni-maarif ocaqlarında minlərlə hərbi qulluqçu və mülki əhalinin iştirakı ilə elmi-praktik konfrans, yubiley mərasimləri, yarış-müsabiqələri, viktorinalar, səyyar foto sərgilər və müxtəlif tədbirlər keçiriləcək.

İlin sonunadək davam edəcək silsilə tədbirlərə artıq Silahlı Qüvvələrdə start verilib.

Qeyd edək ki, Səməd bəy Mehmandarov - Rusiya İmperator ordusunun artilleriya generalı, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin hərbi naziri, sovet hərb xadimi kimi tarixə düşüb. Tədqiqatçıların yazdığına görə, Səməd bəy Mehmandarov 1855-ci il oktyabrın 16-da Lənkəranda anadan olub. Məlumata görə, Bakıda gimnaziya təhsili alıb, 16 yaşında Peterburqda yerləşən II Konstantinovka artilleriya məktəbinə daxil olub. 1875-ci ilin dekabrında podporuçik rütbəsi alır və üçüncü dərəcəli "Müqəddəs Stanislav" ordeni ilə təltif edilir. 1890-cı ildə kapitan, 1898-ci ildə podpolkovnik, 1901-ci ildə polkovnik, 1904-cü ildə general-mayor rütbəsi alıb. Tədqiqatçılar bildirir ki, Azərbaycanın qəhrəman oğlu Rus-Yapon müharibəsində böyük rəşadət göstərib. Qəhrəmanlığına görə S.Mehmandarova 1908-ci ildə tam artilleriya generalı rütbəsi verilib. Tədqiqatçılar onu da qeyd edir ki, I Dünya Müharibəsi başlanarkən Varşava ətrafında xidmət edən general S.Mehmandarovun komandir olduğu 21-ci piyada diviziyasının tərkibində dörd alay var idi: 81-ci Abşeron alayı, 82-ci Dağıstan alayı, 83-cü Samur alayı və 84-cü Şirvan alayı. Visla çayı yaxınlığındakı İvanqorod rayonunda da 21-ci diviziya 52-ci piyada diviziyası tərkibində 205-ci Şamaxı və 206-cı Salyan alayları da var idi. Diviziya komandiri S.Mehmandarov Lodz istiqamətində aparılmış döyüşdə alman generalı Makenzonun ordusu üzərində qələbə əldə edib.

1915-ci ildə general S.Mehmandarov korpus komandiri təyin edilmişdi. 1917-ci ilin əvvəlində Rusiyanın bütün hərbi ordenləri ilə, eləcə də İngiltərənin, Fransanın, Rumıniyanın bir neçə hərbi ordeni ilə təltif edilib.

1917-ci il fevral burjua inqilabı baş verərkən S.Mehmandarov Qafqazda idi. Həmin ilin aprel ayında o, vəzifəsini həmişəlik tərk edib istefaya çıxmış, bir müddət Vladiqafqaz şəhərində yaşamış, sonra Azərbaycana gəlib.

General S.Mehmandarov Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti hökumətində 1918-ci ilin 25 dekabrından hərbi nazir vəzifəsini tutmuş və müstəqil Azərbaycanın qısa müddətdə 30 minlik ordusunu yaratmağa nail olmuşdu. 1919-cu ilin yazında ingilis hərbi hissələri Azərbaycanda olduğu dövrdə hərbi nazir S.Mehmandarov Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti hökuməti başçısı Nəsib bəy Yusifbəyliyə göndərdiyi rəsmi məktubda bildirmişdi ki, ingilis hərbi dəstələri Azərbaycanda məskun olduqları yerlərdə talanlar edir, kəşfiyyat işi aparırlar. Bunlara etiraz olaraq S.Mehmandarov İngiltərə hökumətinin I Dünya Müharibəsi illərində ona verdiyi ordenləri İngiltərə hökumətinə qaytarmağı Azərbaycan hökumətindən xahiş etmişdi.

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Nəriman Nərimanovun şəxsi zəmanəti əsasında hərbi fəaliyyətini davam etdirmiş və Azərbaycanda yaradılmış hərbi komandirlər məktəbində 1921-1928-ci illərdə müəllimlik edib. Qafqaz ordusunun komandiri olmuş birinci dərəcəli ordu komandiri İ.Ç.Yakir 1925-ci ildə yazmışdı: "Mehmandarov nadir artilleriyaçıdır".

Tədqiqatçılar yazır ki, general Səməd bəy Mehmandarov 1924-1927-ci illərdə Azərbaycanda hərbi sahədə aparılan geniş islahatlarda və tədbirlərdə fəal iştirak edib.

1919-cu ilin sentyabrında Bakıda olan ingilis hərbi müxbiri Skotland Liddel öz təəssüratlarında yazırdı: "Mənə deyirdilər ki, burada qarışıqlıqla rastlaşacağam, amma heç bir qarışıqlıq görmədim... Yol boyu biz Azərbaycan ordusunun yüzlərlə cavan əsgəri ilə qarşılaşdıq, onlar iki il əvvəl gördüyüm əsgərlər deyildilər. Hətta bir ay əvvəlkilərə belə oxşamırdılar. Azərbaycan ordusu sürətlə təşkil olundu, sürətlə də lazımi şəklə düşdü. Azərbaycan dərk etdi ki, intizamsız ordu sadəcə olaraq yaşaya bilməz. Azərbaycanda dəmir intizam hökm sürür, elə bir intizam ki, Rusiyada belə yoxdur".

1920-ci ilin Novruz bayramı günlərində Ermənistanın daşnak hərbi hissələri Xankəndi qarnizonuna hücum etdi. Bu hücum dəf edildikdən sonra onlar Qarabağa yeganə keçid olan Əsgəran qalasını ələ keçirdilər və Xankəndində olan Azərbaycan ordu hissələrini mühasirəyə aldılar. Belə bir vəziyyətdə Azərbaycan rəhbərliyi ölkənin şimalında olan milli ordunun böyük bir hissəsini general Həbib bəy Səlimovun komandanlığı altında Qarabağa göndərməyə məcbur oldu. Nəticədə daşnak ordusu hissələri və Qarabağın erməni qiyamçıları darmadağın edilərək yuxarı Qarabağ düşməndən azad olundu. Hərbi nazir general Səməd bəy Mehmandarov bu qələbə münasibətilə Azərbaycan əsgərlərinə müraciətində demişdi: "Qəhrəman əsgərlər! Mən şəxsən Almaniya cəbhəsində bir çox müharibələrdə olmuşam, fəqət, sizin qədər qəhrəmanlıq göstərən əsgərlərə nadir halda təsadüf etmişəm. Siz mənim ümidlərimi qüvvətləndirdiniz. Siz qanınızla gənc Azərbaycan Ordusunun namusunu mühafizə etdiniz".

Onu da vurğulayaq ki, mətbuatda Səməd bəy Mehmandarovun 1920-ci il 28 apreldən sonrakı həyatı barədə oğlu Pirin fikirləri yer alıb: "Atam aprelin 27-də parlamentin iclasından evə qayıdıb özümüzlə aparmaq üçün anamın hazırladığı çemodanları gördükdə dedi: "Bunları boşalt, çünki biz heç yerə gedəsi deyilik". Anam təəccüblə soruşdu: "Necə yəni gedəsi deyilik? Bilmirsən ki, səni güllələyəcəklər?". Atam anama cavab verdi ki, parlamentin son iclasında "Hümmət" fraksiyasının lideri Əliheydər Qarayev mənə yaxınlaşıb əmin etdi ki, "Səməd bəy, başınızdan bir tük belə əskik olmayacaq. Bizimlə qalıb işləməyinizi təklif edirəm". Anam yenə etiraz edərək dedi: "Bəs oğlunun taleyi, gələcəyi? Axı qatar Biləcəridə gözləyir". Atam bu dəfə daha qətiyyətlə bildirdi ki, biz heç yana getməyəcəyik.

Deyilənə görə, həmin gün Biləcəridə Müsavat hökumətinin rəhbərlərini Tiflisə aparacaq qatar atama görə saat yarım gözləmişdi. Mehmandarov Şıxlinski ilə birgə Nəriman Nərimanovun köməyi sayəsində ölümdən xilas edilərək Moskvaya göndərilir. Şıxlinski Ali Artilleriya Məktəbində gələcəyin marşalları Qovorov, Yakovlev, baş artilleriya marşalı Voron və başqalarına dərs deyib. Mehmandarov Hərbi Akademiyada taktikadan dərs deyib. Bir ildən sonra Bakıya qayıdan generallar Azərbaycan Komandirlər Məktəbində dərs deyiblər. 1928-ci ildə səhhətinə görə istefaya çıxan general Səməd bəy Mehmandarova dövlət 100 manat pensiya kəsmişdi. Generalın həyat yoldaşı Yelizaveta Nikolayevna və yeganə oğlu Pir o zaman sürgünə göndərilir, qocalmış və əldən düşmüş Mehmandarov isə Bakıda qalır. Ömrünün son üç ilində islam tarixi və fəlsəfə ilə məşğul olur. Şahidlərin dediyinə görə, sovet hökuməti onu Müsavat hökumətinin hərbi naziri işlədiyi binanın - sonralar "Azneft" kimi tanınan o tikilinin ətrafını süpürməyə məcbur edirmiş. Hamıya görk olsun deyə...

1931-ci ildə Bakıda vəfat edən Səməd bəy Çəmbərəkənd qəbiristanlığında (indiki Şəhidlər Xiyabanında) dəfn edilir. 1939-cu ildə bolşevik Kirova heykəl qoyulanda həmin qəbiristanlıq dağıdılır və yerində istirahət parkı salınır. İmkanı olanlar əzizlərinin qəbrini bu ərazidən başqa yerə köçürür. Azərbaycanın dünya şöhrətli generalının qəbrinə isə sahib çıxan tapılmır...

General S.Mehmandarov dövrünün görkəmli şəxsiyyətlərindən biri olub. O, türk və fars dillərini yüksək səviyyədə bilirdi.

Tədqiqatçılar Səməd bəy Mehmandarov haqqında yazırlar: "Rus imperiyasının qoşunları Mancuriya ərazisində yerləşdirilmişdi. Həmin illərdə rus-yapon münasibətləri artıq kəskin vaziyyət almışdı. Qoşunlara rəhbərlik güclü şəxslərdən təşkil edilsə də, yapon casuslarını sıradan çıxarmaq müşkül məsələ idi. Hazırlanan hücum planları nə qədər gizli saxlansa da, son anda məxfiliyin pozulduğu ortaya çıxırdı. 1901-ci ildə podpolkovnik Səməd bəy Mehmandarovun artilleriya batalyonu Mancuriya ərazisində idi. Onun taktikasının yüksək səviyyədə olduğunu və verilmiş hərbi tapşırıqların öhdəsindən həmişə uğurla gəldiyini bilən ordu generalı Rennenkampf çox götür-qoy edəndən sonra adyutantına tapşırıq verdi: - Podpolkovnik Mehmandarovu yanıma çağırın!

Az keçməmiş ortaboylu, qara saqqalı səliqə ilə daranmış ciddi görkəmli podpolkovnik qərargaha daxil oldu və məruzə etdi:

- Əmrinizlə hüzurunuzdayam!

- Cənab Mehmandarov, xunxuzları sıradan çıxarmasaq, müharibəni uduzacağıq. Buna görə də komandanlıq sizə etimad göstərib mühüm tapşırığı həyata keçirmək üçün əmr verir: Siyan-Sin rayonunda yapon casuslarını sıradan çıxarmalısınız.

- Oldu cənab general! - Mehmandarov cavab verdi.

Generalın yanından çıxdıqdan sonra Səməd bəy Mehmandarov artilleriya batareyasına qayıtdı. Çox düşünüb-daşındıqdan sonra qərara gəldi ki, ən yaxın silahdaşları olan zabitlərə belə etibar etmədən görüləcək işlərin planını təkcə özü hazırlasın və bu planı həyata keçirilməsi lazım bildiyi an açıqlasın. Gecə hamı yatdıqdan sonra kağız üzərində mürəkkəblə təkcə özünün anlaya biləcəyi cızmaqaralar etməyə başladı. Sonra da guya həmin "plan"ı stolun üstündə "unudub" yatmağa getdi. Ertəsi gün hücuma hazırlıq məqsədilə topların yerləşməsinə nəzarət edən Mehmandarov "plan"da qeyd olunan nöqtələrə az sayda uzaqvuran top yerləşdirdi. Əməliyyata başçılıq edəcəyini bildirib hər bir detalı diqqətlə düşündü. Şər qarışandan sonra isə düşmənin arxasına keçib çoxsaylı toplarını gecə ilə qazılan səngərlərdə gizlədib üzərini sıx ağac budaqları ilə örtdürdü. Ertəsi günü qızğın döyüş başladı. Rusların zəif atəşini görən yaponlar irəliləməyə başladılar. Elə bu vaxt podpolkovnik Mehmandarov hücum əmri verdi:

- Artilleriya, düşmən üzərinə atəş!

Gözlənilməyən hücumdan özünü itirmiş yaponlar pərən-pərən düşdülər.

Qısa zaman ərzində quldurların dəstəsini sıradan çıxaran podpolkovnik Mehmandarov xunxuz generalı Gembeyini də əsir götürdü. Onun göstərdiyi şücaət haqqında soraq imperator II Nikolaya da çatdı. Döyüşdə fərqlənənlər təltif edilərkən podpolkovnik Mehmandarov III dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" ordeni ilə mükafatlandırıldı. Təntənəli təqdimetmə mərasimində II Nikolay ona yaxınlaşdı və qırmızı döşəkçə üzərində gətirilən brilyantlarla bəzədilmiş qızıl qılıncı Mehmandarova təqdim etdi. Təqdimat mərasimi bitdikdən dərhal sonra Səməd bəy Mehmandarov qulluq etdiyi Uzaq Şərqə yollandı".

Səməd bəy Mehmandarov Azərbaycan hərb tarixində müstəsna rol oynayıb və görkəmli şəxsiyyətin 160 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd ediləcək.

İradə SARIYEVA

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.

Bakı Xəbər.- 2015.- 21 oktyabr.- S.15.