Qədim Göytəpə abidəsində azərbaycançılıq izləri...

Ta­ri­xi­mi­zi də­rin­dən öy­rən­mə­li­yik ki, keç­mi­şi­miz­lə bu gü­nü­müz ara­sın­da­kı əla­qə­ni da­ha yax­şı qo­ru­ya bi­lək. Azər­bay­can ta­ri­xi­nin, mə­də­niy­yə­ti­nin, ar­xe­o­lo­gi­ya­sı­nın elə qat­la­rı var ki, biz on­lar haq­qın­da son il­lər mə­lu­mat al­mı­şıq.

Döv­lət xət­ti ilə qə­dim abi­də­lə­rin aş­kar edi­lə­rək bər­pa edil­mə­si, mü­ha­fi­zə olun­ma­sı ar­tıq bir ənə­nə ha­lı­nı alıb. Azər­bay­can­çı­lı­ğın iz­lə­ri­ni ya­şa­dan bu abi­də­lər xal­qı­mı­zın in­ki­şaf ta­ri­xin­də mi­sil­siz rol oy­na­yıb. Ta­rix­də izi qa­lan abi­də­lər­dən bi­ri də Göy­tə­pə abi­də­si­dir. Gən­cə-Qa­zax böl­gə­sin­də ən iri ar­xe­o­lo­ji abi­də­lər­dən bi­ri olan Göy­tə­pə qə­dim ya­şa­yış ye­ri (ne­o­lit kən­di) Kür ça­yı­nın sağ sa­hi­li­nin or­ta axa­rın­da, To­vuz şə­hə­rin­dən 10 km şərq tə­rəf­də yer­lə­şir.

Təd­qi­qat­çı­la­rın ver­di­yi mə­lu­ma­ta gö­rə, ne­o­lit döv­rü­nə aid olan Göy­tə­pə qə­dim ya­şa­yış ye­ri di­gər ne­o­lit döv­rü­nə aid tə­pə­lə­rin (Ha­cı­əl­ləh­man­lı, Hü­seynqu­lu, Qar­ğa­lar­tə­pə, Töy­rə­tə­pə) əha­tə­sin­də olub, bu gü­nü­mü­zə­dək ən yax­şı və­ziy­yət­də qal­mış abi­də­lər­dən bi­ri­dir. Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, Göy­tə­pə Ki­çik Qaf­qaz sı­ra dağ­la­rı­nın şərq his­sə­si­nin are­a­lı­na da­xil­dir. Qeyd edi­lə­nə gö­rə, abi­də ma­gistral yol­dan 340 metr ara­lı­da olub 2 hek­ta­ra ya­xın əra­zi­ni əha­tə edir. Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, onun di­a­met­ri 145 metr, hün­dür­lü­yü isə 9 metrdir. Araş­dır­ma­la­ra əsa­sən, əl­də olu­nan nə­ti­cə­lər Göy­tə­pə qə­dim ya­şa­yış ye­ri­nin, Azər­bay­can­da və ümu­mən Cə­nu­bi Qaf­qaz­da e.ə. VI mi­nil­li­yə aid son ne­o­lit döv­rü­nün in­ki­şaf et­miş mər­hə­lə­si­ni əks et­di­rən er­kən kəndlər­dən ol­du­ğu­nu təs­diq edir.

Təd­qi­qat­çı­la­rın yaz­dı­ğı­na gö­rə, 2008-ci il­də ta­nın­mış Azər­bay­can ar­xe­o­lo­qu, pro­fes­sor, AMEA-nın müx­bir üz­vü İde­al Nə­ri­ma­no­vun ye­tir­mə­si olan ta­rix üz­rə fəl­sə­fə dok­to­ru Fər­had Qu­li­ye­vin rəh­bər­li­yi ilə Göy­tə­pə qə­dim ya­şa­yış ye­rin­də əsas­lı ar­xe­o­lo­ji qa­zın­tı­la­ra baş­la­nıb. 2009-cu il­də təd­qi­qat­çı Fər­had Qu­li­yev Ya­po­ni­ya­nın To­kio Uni­ver­si­te­ti­nin pro­fes­so­ru, Or­ta Şər­qin ne­o­lit döv­rü üz­rə mü­tə­xəs­sis Yo­şi­hi­hi­ro Ni­şi­ya­ki ilə Göy­tə­pə qə­dim ya­şa­yış ye­rin­də və ət­ra­fın­da olan (To­vuz ra­yo­nun­da yer­lə­şən) di­gər ar­xe­o­lo­ji abi­də­lər­də müş­tə­rək araş­dır­ma­lar apa­rıl­ma­sı ilə bağ­lı il­kin ra­zı­lı­ğa gəl­dik­dən son­ra tə­rəf­lər ara­sın­da (Ar­xe­o­lo­gi­ya və Et­noq­ra­fi­ya İnsti­tu­tu və To­kio Uni­ver­si­te­ti) əmək­daş­lıq me­mo­ran­du­mu im­za­la­nıb.

Xa­tır­la­daq ki, Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti ya­nın­da El­min İn­ki­şa­fı Fon­du tə­rə­fin­dən qrantla­rın ve­ril­mə­si üz­rə 2011-ci ilin 1-ci mü­sa­bi­qə­si­nin (EİF-2011-1(3)) qa­li­bi olan "İl­kin si­vi­li­za­si­ya­la­rı əks et­di­rən ar­xe­o­lo­ji komplekslər (Göy­tə­pə ne­o­lit döv­rü abi­də­si-açıq sə­ma al­tın­da ar­xe­o­park)" ad­lı la­yi­hə onun mü­əl­lif­lə­ri tə­rə­fin­dən (Fər­had Qu­li­yev, həm­mü­əl­lif Yoş­hi­hi­ro Ni­şi­ya­ki) mə­sə­lə­lə­rə ye­ni as­pektdə ya­naş­ma­ya şə­ra­it ya­rat­mış ol­du. Ya­zı­lan­la­ra gö­rə, abi­də­nin məx­su­si özəl­lik­lə­ri­ni əsas gö­tü­rə­rək, qə­dim ya­şa­yış ye­ri­nin yer­li və xa­ri­ci mü­tə­xəs­sis­lə­rin iş­ti­ra­kı ilə bir sı­ra is­ti­qa­mət­lər­də (ar­xe­o­met­rik elmlər) - pa­le­o­bo­ta­ni­ka, pa­le­o­zo­o­lo­gi­ya, ge­o­mor­fo­lo­gi­ya, tra­se­lo­gi­ya, pa­leo-mü­hit və di­gər elmlə­rin qov­şa­ğın­da öy­rə­nil­mə­si və həm də ar­xe­o­lo­ji komplek­sin əl­ve­riş­li yer­ləş­mə şə­ra­i­tin­dən çı­xış edə­rək ar­xe­o­lo­ji abi­də­nin ət­ra­fın­da açıq sə­ma al­tın­da ar­xe­o­par­kın ya­ra­dıl­ma­sı nə­zər­də tu­tu­lur­du.

Qeyd edək ki, 2012-ci ilin ap­rel ayı­nın 12-də Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti İl­ham Əli­yev şi­mal-qərb böl­gə­si­nə et­di­yi növ­bə­ti sə­fə­ri za­ma­nı To­vuz ra­yo­nu əra­zi­sin­də Göy­tə­pə ne­o­lit döv­rü abi­də­si­nin il­kin nə­ti­cə­lə­ri ilə ta­nış olub və abi­də­nin əsas­lı öy­rə­nil­mə­si is­ti­qa­mə­tin­də gö­rü­lən iş­lə­rin ye­ni döv­rün re­al­lıq­la­rı priz­ma­sın­dan təş­kil olun­ma­sı məq­sə­di­lə AMEA ya­nın­da Göy­tə­pə Ar­xe­o­lo­ji Par­kı­nın ya­ra­dıl­ma­sı ilə bağ­lı 18 ap­rel ta­rix­li Sə­rən­cam im­za­la­yıb. Res­pub­li­ka Pre­zi­den­ti­nin Sə­rən­ca­mı­na əsa­sən, təd­qi­qat ob­yek­ti­nin mü­əl­lif­lə­ri tə­rə­fin­dən üç is­ti­qa­mət­də ar­xe­o­lo­ji par­kın ya­ra­dıl­ma­sı ilə bağ­lı iş­lə­rin gö­rül­mə­si gün­də­mə gə­ti­ri­lir­di. Bi­rin­ci ola­raq abi­də­nin ət­ra­fın­da ekspe­ri­men­tal ar­xe­o­lo­gi­ya­nın tət­bi­qi va­si­tə­si­lə araş­dır­ma­lar za­ma­nı aş­kar olun­muş ti­ki­li qa­lıq­la­rı­nın me­mar­lıq üs­lu­bu­na uy­ğun şə­kil­də ne­o­lit döv­rü­nün kən­di­nin re­konstruk­si­ya­sı, qa­zın­tı sa­hə­lə­rin­də qo­ru­yu­cu ör­tü­yün qu­rul­ma­sı və abi­də­dən aş­kar olun­muş mad­di mə­də­niy­yət nü­mu­nə­lə­rin­dən iba­rət sər­gi za­lı­nın ha­zır­lan­ma­sı nə­zər­də tu­tu­lur­du.

Təd­qi­qat­çı­lar qeyd edir ki, bə­şər ta­ri­xin­də ne­o­lit döv­rü sıç­ra­yış və si­vi­li­za­si­ya­nın baş­lan­ğıc nöq­tə­si olub. Ya­zı­lan­la­ra gö­rə, qə­dim is­teh­sal sa­hə­lə­ri­nin ya­ran­ma­sı, qi­da eh­ti­yat­la­rı­nın ço­xal­ma­sı, əha­li ar­tı­mı, ti­kin­ti mə­də­niy­yə­ti­nin for­ma­laş­ma­sı, bi­lik­lə­rin ya­ran­ma­sı özə­yi, di­ni inancla­rın tə­bi­ət fəl­sə­fə­si­nə söy­kən­mə­si və ye­ni sim­vo­lik sis­tem­lə­rin for­ma­laş­ma­sı bu döv­rün mü­hüm xü­su­siy­yət­lə­rin­dən olub. Təd­qi­qat­çı­la­rın yaz­dı­ğı­na gö­rə,  bir sı­ra va­cib amil­lər - əl­ve­riş­li eko­lo­ji du­rum, Or­ta Şər­qin qə­dim mə­də­niy­yət­lə­ri ilə əla­qə­lər və sa­i­rə Azər­bay­can­da, ümu­mən Cə­nu­bi Qaf­qaz­da qə­dim is­teh­sal tə­sər­rü­fa­tı sa­hə­lə­ri olan əkin­çi­lik və mal­dar­lı­ğın for­ma­laş­ma­sı­na şə­ra­it ya­ra­dıb.

Təd­qi­qat­çı­la­rın yaz­dı­ğı­na gö­rə, nə­ti­cə­də böl­gə­də Or­ta Şər­qin ne­o­lit döv­rü abi­də­lə­ri ilə sinxron olan otu­raq hə­yat tərzli yer­li er­kən əkin­çi-mal­dar tay­fa­la­ra məx­sus ya­şa­yış məs­kən­lə­ri (ne­o­lit kəndlə­ri) mey­da­na gə­lib. İlk də­fə Azər­bay­can ar­xe­o­loq­la­rı tə­rə­fin­dən ke­çən əs­rin 70-ci il­lə­rin­də el­mi ic­ti­ma­iy­yə­tə təq­dim olu­nan bu ar­xe­o­lo­ji abi­də­lər komplek­si ha­zır­da dün­ya ar­xe­o­lo­gi­ya­sın­da Şo­mu­tə­pə və ya­xud Şo­mu­tə­pə-Şu­la­ve­ri mə­də­niy­yə­ti adı ilə ta­nı­nır. Kür ça­yı­nın or­ta axa­rı bo­yun­ca ya­yıl­mış son ne­o­lit döv­rü­nün er­kən əkin­çi-mal­dar tay­fa­la­rı­na aid olan Şo­mu­tə­pə mə­də­niy­yə­ti Azər­bay­can­da bi­zim era­dan əv­vəl, VI mi­nil­li­yə aid olan er­kən əkin­çi­lik və mal­dar­lıq tə­sər­rü­fa­tı, il­kin ke­ra­mi­ka­nın is­ti­fa­də­si ki­mi ne­o­lit döv­rü­nün bü­tün əsas at­ri­but­la­rı­nı özün­də cəm­ləş­di­rir. Bu­nun­la be­lə, Şo­mu­tə­pə mə­də­niy­yə­ti­nin mən­şə­yi və er­kən yer­li mə­də­niy­yət­lər­lə əla­qə­si na­mə­lum ola­raq qa­lır. Hət­ta bu mə­də­niy­yə­tin bir sı­ra xü­su­siy­yət­lə­ri və xro­no­lo­gi­ya­sı ilə bağ­lı mə­sə­lə­lər tam həl­li­ni tap­ma­yıb. Nə­zə­rə al­maq la­zım­dır ki, Azər­bay­can­da inkşaf et­miş ne­o­lit sa­kin­lə­ri­nə aid olan bu mə­də­niy­yət ra­di­o­kar­bon ana­liz­lə­ri, bit­ki və hey­van qa­lıq­la­rı­nın bər­pa­sı, stra­tiq­ra­fi­ya­sı ki­mi ge­niş və mü­a­sir qa­zın­tı tex­no­lo­gi­ya­la­rın­dan əv­vəl, 1964-cü il­də mü­əy­yən edi­lib. Göy­tə­pə qə­dim ya­şa­yış ye­rin­də Azər­bay­can və Ya­po­ni­ya təd­qi­qat­çı­la­rın­dan təş­kil olun­muş ya­ra­dı­cı kol­lek­tiv al­tı il ər­zin­də 1000 kvad­rat­metrdən ar­tıq sa­hə­də araş­dır­ma­lar apa­rıb. Qa­zın­tı­lar za­ma­nı mə­lum olub ki, qə­dim ya­şa­yış ye­ri­nin mə­də­ni tə­bə­qə­si 10 metrdir. Abi­də­nin stra­tiq­ra­fik cə­hət­dən əsas­lı araş­dı­rıl­ma­sı ya­şa­yış ye­ri­nin 13 me­mar­lıq ho­ri­zon­tu­nu üzə çı­xa­rıb. Yə­ni qə­dim ya­şa­yış ye­ri möv­cud ol­du­ğu dövrdə Göy­tə­pə sa­kin­lə­ri tə­rə­fin­dən 13 də­fə ti­kin­ti pro­se­si­nə mə­ruz qa­lıb. Araş­dır­ma­lar za­ma­nı qə­dim ya­şa­yış ye­rin­dən aş­kar olun­muş ar­xe­o­lo­ji ma­te­ri­al­lar tə­yi­na­tı­na uy­ğun şə­kil­də ana­liz və təh­lil­lə­rə cəlb edi­lib. Qə­dim ya­şa­yış ye­ri­nin də­qiq yaş döv­rü­nün tə­yin edil­mə­si məq­sə­di­lə qa­zın­tı sa­hə­lə­rin­dən ne­o­lit sa­kin­lə­ri­nin öz­lə­ri tə­rə­fin­dən vax­ti­lə is­ti­fa­də olun­muş çox­lu say­da kö­mür par­ça­la­rı və os­te­o­lo­ji qa­lıq­lar gö­tü­rü­lüb və To­kio Uni­ver­si­te­tin­də la­bo­ra­tor ana­liz­lə­rə gön­də­ri­lib. Nə­ti­cə­də ra­di­o­kar­bon ana­liz­lər Göy­tə­pə qə­dim ya­şa­yış ye­ri­nin e.ə. VI mi­nil­li­yin əv­və­lin­dən or­ta­la­rı­na qə­dər dövrləş­di­yi­ni gös­tə­rir.

Ar­xe­o­lo­ji par­kın la­yi­hə kon­sep­si­ya­sı haq­qın­da ve­ri­lən mə­lu­ma­ta gö­rə, Göy­tə­pə qə­dim ya­şa­yış ye­rin­də apa­rı­lan qa­zın­tı­lar za­ma­nı çiy kər­pic­dən qa­lın ti­kil­miş komplekslər (ge­niş və ki­çik da­i­rə­vi ti­ki­li­lər), bir-bi­ri­nə bağ­lı olan ya­şa­yış ev­lə­ri, çı­xın­tı­lı di­var­lar, ocaq yer­lə­ri və so­ba­lar ki­mi di­gər ti­ki­li­lər aş­kar edi­lib. Da­i­rə­vi plan­lı me­mar­lıq üs­lu­bun­da ti­kil­miş ki­çik da­i­rə­vi bi­na­lar iri öl­çü­lü bi­na­lar­la en­li di­var­lar va­si­tə­si­lə bir­lə­şir­di. Nə­ti­cə­də bi­na­la­rın da­xi­li hə­yə­ti əmə­lə gə­lir­di. Ki­çik mə­həl­lə­lər şək­lin­də for­ma­laş­mış bi­na­lar döv­rün so­si­al-iq­ti­sa­di in­ki­şa­fın­dan irə­li gə­lən ye­ni­lik­lər­dən idi. Abi­də­nin bi­na ti­ki­li­lə­ri­nin yax­şı və­ziy­yət­də qal­ma­sı on­la­rın funksi­o­nal ma­hiy­yə­ti haq­qın­da ye­ni el­mi mə­sə­lə­lə­ri ön pla­na çək­mək­lə ya­na­şı, həm­çi­nin bi­na ti­ki­li­lə­rin müm­kün re­konstruk­si­ya­sı­nı hə­ya­ta ke­çir­mə­yi müm­kün edib.

Bun­dan əla­və, bi­na ti­ki­li­lə­rin özün­də və hə­yə­tin­də yə­ni mə­həl­lə­lə­rin əra­zi­sin­də is­teh­sal oca­ğı­nı əks et­di­rən  ar­xe­o­lo­ji ar­te­faktla­ra rast gə­lin­mə­si Göy­tə­pə sa­kin­lə­ri­nin tə­sər­rü­fat hə­ya­tın­da is­teh­sal­la məş­ğu­liy­yə­ti­nin yük­sək sə­viy­yə­də ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.

Təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, Göy­tə­pə qə­dim ya­şa­yış ye­ri­nin əsas xü­su­siy­yə­ti bu­ra­da qa­zın­tı­lar za­ma­nı aş­kar olun­muş ar­xe­o­lo­ji ma­te­ri­al­la­rın sək­sən fa­i­zi­nin yax­şı və­ziy­yət­də ol­ma­sı ilə izah olu­nur. Göy­tə­pə sa­kin­lə­ri­nin tə­sər­rü­fat hə­ya­tın­da sü­mük iş­lə­mə­nin xü­su­si yer tut­ma­sı diq­qə­tə­la­yiq ha­di­sə idi.

Təd­qi­qat­çı­la­rın yaz­dı­ğı­na gö­rə, sü­mük­dən dü­zəl­di­lən nü­mu­nə­lər əsa­sən biz­lər, iy­nə­lər, qa­şov­lar, əkin üçün əl oraq­la­rı, kü­rək­lər, ma­ral buy­nu­zun­dan to­xa­lar, çox­lu say­da bal­ta və çə­kic­lər­dən iba­rət­dir. Bir çox nü­mu­nə­lə­rin üzə­rin­də çərtmə zo­laq­lar, de­kor­lar və fi­qur­lu təs­vir­lər var. Qə­dim ya­şa­yış ye­rin­dən aş­kar olun­muş müx­tə­lif tip­li sü­mük­dən olan alət­lə­rin bir qis­mi əkin­çi­lik­də is­ti­fa­də üçün nə­zər­də tu­tu­lub. Bun­dan baş­qa, sü­mük alət­lə­ri ara­sın­da də­ri is­teh­sa­lı­nı şərtlən­di­rən bir sı­ra mə­mu­lat­la­ra da rast gə­li­nib. Hey­va­nın də­ri­si­nin so­yul­ma­sı və ema­lı ilk növ­bə­də ge­yim eh­ti­ya­tı ilə bağ­lı olub. Göy­tə­pə­li­lər yük­sək sə­viy­yə­li əkin­çi­lik mə­də­niy­yə­ti­nə yi­yə­lən­mək­lə, həm­çi­nin mal­dar­lı­ğın in­ten­siv in­ki­şa­fı­na da na­il ola bil­miş­lər. Qa­zın­tı­lar za­ma­nı üzüm də­nə­lə­ri, ar­pa və buğ­da­nın müx­tə­lif növ­lə­ri­nin aş­kar olun­ma­sı, mən­şə eti­ba­ri­lə, yer­li kök­lə­rə əsas­la­nan əkin­çi­lik mə­də­niy­yə­ti­ni və qo­yun, ke­çi, inək və do­nuz ki­mi əh­lil­ləş­di­ril­miş ev hey­van­la­rı­na aid çox­lu say­da os­te­o­lo­ji qa­lıq­la­rın ta­pıl­ma­sı isə mal­dar­lı­ğın in­ki­şa­fı­nı gös­tə­rir. Ma­raq­lı­dır ki, qə­dim ya­şa­yış ye­ri­nin əsas ti­kin­ti ma­te­ri­a­lı olan çiy kər­pic­lə­rin tər­ki­bi əsa­sən sa­man qa­tı­şıq­lı­dır. Bə­zi kər­pic nü­mu­nə­lər­də bit­ki iz­lə­ri ay­dın ola­raq gö­rü­nür.

Ar­xe­o­lo­gi­ya ta­ri­xi­miz­də xü­su­si ye­ri olan bu abi­də bö­yük əhə­miy­yə­tə ma­lik­dir və azər­bay­can­çı­lı­ğın iz­lə­ri­ni özün­də ya­şa­dır. Azər­bay­can­çı­lı­ğın əsas xət­lə­rin­dən bi­ri­ni təş­kil edən abi­də­lər döv­lə­ti­mi­zin hi­ma­yə­si ilə qo­ru­nur.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2016.- 6 dekabr.- S.15