Acar oğlu Ülvi Rəcəbin fəaliyyətində azərbaycançılığa xidmət amili...

Azər­bay­can səh­nə­si­nin elə sön­mə­yən ul­duz­la­rı var ki, on­lar xal­qı­mı­zın mə­də­niy­yə­ti ya­şa­dıq­ca yad­dan çıx­ma­ya­caq. Azər­bay­can­çı­lıq, Azər­bay­can di­li uğ­run­da ca­nı­nı fə­da edən səh­nə xa­dim­lə­rin­dən bi­ri də Ül­vi Rə­cəb­dir. Mil­li te­at­rı­mı­zın in­ki­şa­fın­da xü­su­si əmə­yi olan Ü.Rə­cəb Azər­bay­can te­atr sə­nə­ti­nə, mə­də­niy­yət və in­cə­sə­nə­ti­nə ürək­dən bağ­lı sə­nət­kar ki­mi ta­rix­də ya­şa­yır. Hə­ya­tı­nın və səh­nə fə­a­liy­yə­ti­nin zir­və­də ol­du­ğu dövrdə rep­res­si­ya qur­ba­nı olan sə­nət­kar özün­dən son­ra bö­yük irs qo­yub.

Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti­nin in­ki­şa­fın­da di­gər xalqla­rın nü­ma­yən­də­lə­ri də bö­yük rol oy­na­yıb. Mul­ti­kul­tu­ra­lizm dü­şün­cə­si Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti­nə hə­mi­şə müs­bət töh­fə ve­rib.  

Onu da vur­ğu­la­yaq ki, Ü.Rə­cəb gör­kəm­li ki­no­aktyor No­dar Şa­şı­qoğ­lu­nun doğ­ma əmi­si­dir. Xalq ar­tis­ti də­fə­lər­lə özü bu ba­rə­də mü­sa­hi­bə­lə­rin­də qeyd edib.

Şa­şıq­za­də Ül­vi Rə­cəb Mol­la oğ­lu gör­kəm­li Azər­bay­can aktyo­ru ki­mi şöh­rə­ti­ni bu gün də qo­ru­yur. Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, mil­liy­yət­cə acar olan Ül­vi Rə­cəb ro­man­tik və re­a­list aktyor mək­təb­lə­ri­nin po­e­ti­ka sə­ciy­yə­lə­ri­ni inam­la zən­gin­ləş­di­rən sə­nət­kar­lar­dan bi­ri idi. Təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, otuz beş il­lik öm­rün­də və MDT-da 13 il­lik fə­a­liy­yə­ti döv­rün­də zən­gin ya­ra­dı­cı­lıq ir­si qo­yub ge­dib. Te­atrşü­nas­lar ya­zır ki, Ü.Rə­cəb 1903-cü ilin yan­va­rın­da Ba­tum (Ba­tu­mi) ya­xın­lı­ğın­da­kı Ca­niv­ri kən­din­də do­ğu­lub. Ya­zı­lan­la­ra gö­rə, ata­sı Rə­cəb bəy bü­tün Av­ro­pa­nı gəz­miş­di və oğ­lu­nun dün­ya­gö­rü­şü­nün for­ma­laş­ma­sın­da onun söh­bət­lə­ri mü­hüm rol oy­na­yıb. Təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, on al­tı ya­şın­da ata­sı­nı iti­rən Ül­vi təh­si­lə er­kən yaş­la­rın­dan baş­la­yıb. Xa­la­sı ilə İs­tan­bu­la ge­də­rək ora­da təh­sil alıb. Bi­rin­ci Dün­ya Mü­ha­ri­bə­si baş­la­nan­da Ül­vi təh­si­li­ni ata­raq çö­rək­pu­lu qa­zan­maq məc­bu­riy­yə­tin­də qa­lıb. Təd­qi­qat­çı­la­rın ver­di­yi mə­lu­ma­ta gö­rə, 1918-ci il­də mü­ha­ri­bə qur­ta­ran­da Ba­tu­ma qa­yı­dıb. Hə­min il Hü­seyn Ərəb­linski ge­niş re­per­tu­ar­la Ba­tum­da qastrol­da olub. On­lar ta­ma­şa­la­rı əsa­sən "Ar­tistlər cə­miy­yə­ti"nin za­lın­da oy­na­yır­dı. Ül­vi "Otel­lo" ta­ma­şa­sı­na ba­xıb və Ərəb­linski­nin Otel­lo­su onu məf­tun edib. O, Azər­bay­can­dan gəl­miş aktyor­lar­la ya­xın­dan ta­nış olub. Ya­zı­lan­la­ra gö­rə, on­la­rın gös­tər­di­yi bir ne­çə ta­ma­şa­da epi­zod rol­la­rı oy­na­yıb. Gənc te­atr hə­vəs­ka­rı hət­ta "Ar­şın mal alan" ope­ret­ta­sın­da, xəs­tə­lə­nən aktyo­run əvə­zi­nə, Sol­tan bəy ro­lun­da səh­nə­yə çı­xıb.

Ü.Rə­cə­bin ya­ra­dı­cı­lı­ğı haq­qın­da mə­lu­mat ve­rən təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, hə­min vaxtdan o, Ba­tum­da­kı te­at­rın kol­lek­ti­vi­nə da­xil olub. 1922-ci il­də hə­min te­atr Tif­li­sə qastro­la gə­lib. Rus­ta­ve­li Te­at­rın­da iki ta­ma­şa oy­na­yan kol­lek­tiv qastrol pis təş­kil olun­du­ğu­na gö­rə sə­fə­ri­ni ya­rım­çıq sax­la­yıb. Ül­vi bu­ra­da Tif­lis Azər­bay­can Te­at­rı­nın ya­ra­dı­cı­la­rın­dan olan İb­ra­him İs­fa­han­lı ilə ta­nış olub. Ba­tu­ma qa­yıt­ma­yan Ü.Rə­cəb Tif­lis­də qa­lıb və "Zu­ba­lov evi"ndə fə­a­liy­yət gös­tə­rən "Azər­bay­can dram cə­miy­yə­ti"nə da­xil olub. "Ölü­lər" (Mir­zə Cə­lil Məm­məd­qu­lu­za­də), "Da­ğı­lan ti­faq" (Əb­dür­rə­him bəy Haq­ver­di­yev), "Ay­dın" (Cə­fər Cab­bar­lı) ta­ma­şa­la­rın­da çı­xış edib. Az son­ra Tif­lis Döv­lət Azər­bay­can Dram Te­at­rı­nın kol­lek­ti­vin­də ça­lı­şıb. Uca boy­lu, ay­dın dik­si­ya­lı, emo­si­o­nal və coş­ğun, li­rik və eh­ti­ras­lı gənc aktyor dra­ma­tik, fa­ciə və ope­ret­ta rol­la­rın­da ey­ni uğur və ba­ca­rıq­la çı­xış edib.

Ya­zı­lan­la­ra gö­rə, 1924-cü ilin ya­yın­da Tif­lis Azər­bay­can Te­at­rı­nın baş re­jis­so­ru Alek­sandr Tu­qa­nov hö­ku­mə­tin də­və­ti­lə Ba­kı­ya, Mil­li Dram Te­at­rı­na ça­ğı­rı­lıb. Ü.Rə­cə­bin is­te­dad və ya­ra­dı­cı­lıq im­kan­la­rı­na bö­yük ümid bəs­lə­yən Tu­qa­nov onu da Ba­kı­ya də­vət edib. Ül­vi 1925-ci il­dən Mil­li Dram Te­at­rın­da iş­lə­mə­yə baş­la­yıb. Tez­lik­lə Ü.Rə­cəb te­at­rın apa­rı­cı aktyo­ru Ab­bas­mir­zə Şə­rif­za­də ilə dublyor olub. Çox­şa­xə­li ya­ra­dı­cı­lı­ğa ma­lik Ü.Rə­cə­bin ifa et­di­yi rol­la­rı şər­ti böl­gü­yə ayır­saq, əsas beş qis­mi­nin üs­tün­də da­yan­mış ola­rıq. Qəh­rə­man ob­raz­la­rı: Mi­xa­il Ya­ro­vay ("Düş­mən­lər", Konstan­tin Tren­yov), Sə­ya­vuş ("Sə­ya­vuş", Hü­seyn Ca­vid), Po­lad Qar­tal ("Po­lad Qar­tal", Alek­sandr Kor­ney­çuk), Qüd­rət Arslan, Ya­şar ("Dö­nüş" və "Ya­şar", Cə­fər Cab­bar­lı). Fa­ciə qəh­rə­man­la­rı: Vil­yam Şekspi­rin "Ham­let" və "Otel­lo" əsər­lə­rin­də Ham­let və Otel­lo, Hü­seyn Ca­vi­din "Knyaz"ın­da An­ton, Mir­zə Cə­lil Məm­məd­qu­lu­za­də­nin "Ölü­lər"in­də İs­gən­dər, Cə­fər Cab­bar­lı­nın "Od gə­li­ni"ndə El­xan.

Ya­zı­lan­la­ra gö­rə, aktyor Ham­let ro­lu­nu həm Alek­sandr Tu­qa­no­vun (1926-cı il), həm də Ser­gey Ma­yo­ro­vun (1933-cü il) qu­ru­luş­la­rın­da oy­na­yıb. Hə­min ro­lu Ab­bas­mir­zə Şə­rif­za­də ki­mi təc­rü­bə­li aktyor da ifa edib. Onun ifa­sı coş­ğun və çıl­ğın eh­ti­ra­sı, Ü.Rə­cə­bin oyu­nu isə psi­xo­lo­ji də­rin­li­yi və emo­si­o­nal tem­pe­ra­men­ti ilə se­çi­lib. Ül­vi­nin şah­za­də­sin­də fi­lo­sof dü­şün­cə­si­nin san­ba­lı ob­ra­zın ifa­sı­na əzə­mət və siq­lət gə­ti­rib. Dra­ma­tik ob­raz­lar: Bo­ro­din ("Qor­xu", Alek­sandr Afi­no­ge­nov), Hu­inplen ("Gü­lən adam", Vik­tor Hü­qo), Jak ("İki ye­ti­mə", Adolf D'En­ne­ri və Ger­mon), Vo­ro­nov ("İn­ter­ven­si­ya", Lev Sla­vin), Mü­hən­dis El­də­niz ("Ya­nar də­rə", Cab­bar Məc­nun­bə­yov). Ü.Rə­cə­bin dra­ma­tik ifa­də va­si­tə­lə­rin­də güc­lü mü­a­sir­lik ru­hu və hey­ra­ne­di­ci re­al­lıq, sə­mi­mi tə­bi­i­lik var­dı. Mü­rək­kəb psi­xo­lo­ji per­so­naj­lar: Aq­şin ("Od gə­li­ni", Cə­fər Cab­bar­lı), Sü­ley­man ("Hə­yat", Mir­zə İb­ra­hi­mov), Ba­laş ("Se­vil", Cə­fər Cab­bar­lı. Aktyor bu ro­lu Türk İş­çi Te­at­rın­da oy­na­yıb), Sa­tin ("Hə­ya­tın di­bin­də", Mak­sim Qor­ki), Nin­kir Sin ("Zaq­muq", Ana­to­li Qle­bov). Ü.Rə­cəb mil­li səh­nə­mi­zin sırf psi­xo­lo­gizm ün­sür­lə­ri, li­rik-emo­si­o­nal ifa­də va­si­tə­lə­ri ilə şü­ca­ət gös­tə­rən ilk sə­nət­kar­la­rın­dan olub. Bu ba­ca­rıq və qa­bi­liy­yə­ti ilə o, ro­man­tik oyun üs­lu­bu ilə re­a­list ifa tər­zi ara­sın­da qı­rıl­maz əla­qə bağ­la­rı ya­ra­da bi­lib. Mə­həb­bət aşiq­lə­ri: Vil­yam Şekspi­rin "Ro­meo və Cül­yet­ta", Hü­seyn Ca­vi­din "Şeyx Sə­nan" fa­ci­ə­lə­rin­də Ro­meo və Şeyx Sə­nan ki­mi rol­lar­da Ü.Rə­cəb səh­nə­miz üçün o dövrdə ye­ni olan po­e­ti­ka xü­su­siy­yət­lə­ri­ni, es­te­tik ifa­də va­si­tə­lə­ri­ni cə­sa­rət­lə sı­naq­dan çı­xa­rıb. O özü­nün po­e­tik oyu­nun­da li­rizmlə psi­xo­lo­giz­mi ahəngdar ca­zi­bə­də bir­ləş­dir­mə­si ilə ənə­nə ya­ra­dıb. Aktyor bir oyun-üs­lub­dan di­gə­ri­nə çox sər­bəstcə, yük­sək pro­fes­si­o­nal­lıq­la, jan­rın po­e­ti­ka-es­te­ti­ka prin­sip və öl­çü­lə­rin­də ke­çir­di. Onun Ro­me­o­su tək­cə Mil­li Dram Te­at­rı­nın de­yil, ge­niş mə­na­da mil­li səh­nə sə­nə­ti­mi­zin ən par­laq Ro­me­o­su ki­mi ta­rix­lə­şib. Təd­qi­qat­çı­lar bil­di­rir ki, Azər­bay­can aktyor­la­rı ara­sın­da "psi­xo­lo­ji te­atr" sə­nə­ti­nin bü­növ­rə­si­ni qo­yan il­kin­lər­dən bi­ri və onun for­ma­laş­ma­sın­da mi­sil­siz xid­mət­lər gös­tə­rən, yük­sək na­i­liy­yət­lər qa­za­nan Ü.Rə­cəb­dir. Ü.Rə­cəb MDT-da iş­lə­yə-iş­lə­yə də­vət­lə Tif­lis­də Şeyx Sə­nan, Ya­şar, Ya­ro­vay rol­la­rı­nı oy­na­yıb. Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, 1931-ci il­də Ba­kı Türk İş­çi Te­at­rı­nın ha­zır­la­dı­ğı "Se­vil" ta­ma­şa­sın­da Ü.Rə­cəb Ba­laş ro­lu­nu yük­sək sə­nət­kar­lıq­la oy­na­yıb. Ya­zı­lan­la­ra gö­rə,  Se­vil ro­lun­da onun yön­da­şı Aka­de­mik Te­at­rın aktri­sa­sı Mər­zi­yə xa­nım Da­vu­do­va və Gü­lüş ob­ra­zın­da İş­çi Te­at­rı­nın gənc is­te­dad­la­rın­dan Far­ma Qəd­ri olub­lar. Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, Ü.Rə­cəb Ba­kı­da­kı Rus Dram Te­at­rın­da hə­min kol­lek­ti­vin ha­zır­la­dı­ğı "Otel­lo" ta­ma­şa­sın­da Otel­lo­nu oy­na­yıb. Onun tə­rəf-mü­qa­bil­lə­ri B.İlin (Ya­qo) və A.Su­vo­ro­va (Dez­def­li­o­na) ta­nın­mış və təc­rü­bə­li aktyor­lar ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, Ül­vi­nin oyu­nu par­laq­lı­ğı ilə se­çi­lib. "Hə­yat" (re­jis­sor Ədil İs­gən­də­rov) ta­ma­şa­sın­da oy­na­dı­ğı Sü­ley­man ro­lu Ü.Rə­cə­bin Aka­de­mik Te­atrda son işi və son qə­lə­bə­si ol­du. Təd­qi­qat­çı­lar mə­lu­mat ve­rir ki, aktyor ic­ti­mai-so­si­al tu­tum­lu, mü­rək­kəb psi­xo­lo­ji əsas­lı, iki­li xa­rak­ter­li ob­raz ya­rat­dı. Bil­di­ri­lə­nə gö­rə, Sü­ley­man ro­lu­nun uğu­ru bü­töv­lük­də ta­ma­şa­nın ide­ya-bə­dii tu­tu­mu­nu, fi­kir də­rin­li­yi­ni, qu­ru­luş­çu re­jis­so­run ali məq­sə­di­ni mü­əy­yən­ləş­dir­di. Təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, bu ta­ma­şa­nın prem­ye­ra­sın­dan xey­li müd­dət son­ra Ü.Rə­cə­bi "və­tən xa­i­ni" dam­ğa­sı ilə tut­du­lar. Te­atr təd­qi­qat­çı­la­rı ya­zır ki, o, yüz­lər­lə gü­nah­sız qur­ban­lar­dan bi­ri ki­mi fa­ci­ə­li şə­kil­də gül­lə­lə­nib. Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, te­atr sə­nə­tin­də­ki xid­mət­lə­ri­nə gö­rə 25 ap­rel 1933-cü il­də Ü.Rə­cə­bə Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın əmək­dar ar­tis­ti fəx­ri adı ve­ri­lib.

Təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, Ü.Rə­cəb mil­li te­atr ta­ri­xi­miz­də ilk aktyor­dur ki, re­a­list-ro­man­tik aktyor oyun üs­lu­bu­na ge­niş və ya­ra­dı­cı tərzdə psi­xo­lo­ji də­rin­lik, li­rik ahəng gə­ti­rib. Ü.Rə­cəb nə­cib, lə­ya­qət­li, saf amal­lı, hə­yat eşqli, bü­töv xa­rak­ter­li ob­raz­la­rı xü­su­si şövq və mə­ha­rət­lə ifa edib. Ü.Rə­cəb mo­nu­men­tal qu­ru­luş­lu ro­man­tik fa­ciə su­rət­lə­ri­nin səh­nə təf­si­rin­də də hə­yat­dan şi­rə çə­kən po­e­tik re­a­liz­mə üs­tün­lük ve­rib. Sə­mi­miy­yət və mə­la­hət, ürə­yə­ya­tım­lıq onun ifa­sı üçün sə­ciy­yə­vi cə­hət­lər idi. Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, Ü.Rə­cə­bin gur və ya­pı­şıq­lı sə­sin­də ürə­kox­şa­yan li­rizm olub. Aktyo­run si­fət ifa­də va­si­tə­lə­ri zən­gin, si­ra­yə­te­di­ci və xa­rak­te­rik olur­du. Təd­qi­qat­çı­lar bil­di­rir ki, Ü.Rə­cəb öz döv­rün­də psi­xo­lo­ji pa­u­za­lar­dan us­ta­lıq­la is­ti­fa­də edən  ba­ca­rıq­lı sə­nət­kar ki­mi ta­nı­nır­dı. Ya­zı­lan­la­ra gö­rə, Ü.Rə­cəb tə­rəf-mü­qa­bil­lə­ri ilə ün­siy­yət­də, səh­nə­də­ki və­ziy­yə­tin psi­xo­lo­ji ha­lı­na uy­ğun dav­ran­maq­da hə­mi­şə nü­mu­nə gös­tə­ri­lir­di. Ü.Rə­cəb ifa et­di­yi hər bir per­so­na­jı də­rin­dən du­yan, onun həm məf­ku­rə­vi, həm də psi­xo­lo­ji rəs­mi­ni də­qiq­lik­lə öl­çüb-bi­çən, ətə-qa­na gə­ti­rən aktyor ki­mi se­çi­lir­di. O, ob­raz­la­rın da­xi­li dol­ğun­lu­ğu­na hey­rə­ta­miz coş­ğun­luq­la, sa­də, an­caq çox­mə­na­lı ştrix­lər­lə na­il olur­du. Ro­man­tik ruh­lu eh­ti­ra­sa, emo­si­o­nal həs­sas­lı­ğa, di­na­mik plas­ti­ka­ya ma­lik olan Ü.Rə­cəb Tan­rı­nın ona bəxş et­di­yi is­te­da­dın cöv­hər­li mə­ziy­yət­lə­ri ilə ki­fa­yət­lən­mir­di. Ax­ta­rış­lar apa­rır, ta­pıb ci­la­la­dı­ğı və oy­na­dı­ğı ob­ra­zın ma­ya­sı­na hop­dur­du­ğu ifa­də va­si­tə­lə­ri ilə ta­ma­şa­çı­la­rı məf­tun edir, on­la­ra bə­dii həzz ve­rir­di. Ü.Rə­cəb janr ba­xı­mın­dan rən­ga­rəngli­yə, xü­su­sən möv­zu-prob­lem müx­tə­lif­li­yi­nə can atan aktyor idi.

Ü.Rə­cəb 1937-ci il­də "xalq düş­mə­ni" dam­ğa­sı ilə tu­tu­lub. 1938-ci ilin yan­va­rın­da Ba­kı­da gül­lə­lə­nib.

Əl­bət­tə, be­lə nə­həng aktyor Azər­bay­ca­nın səh­nə hə­ya­tın­da bö­yük rol oy­na­yıb. Ü.Rə­cəb ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da azər­bay­can­çı­lı­ğın və mul­ti­kul­tu­ra­liz­min vəh­də­ti özü­nü gös­tə­rir. Mil­li mə­də­niy­yə­ti­mi­zə xid­mət edən Ü.Rə­cə­bi xal­qı­mız hə­mi­şə  xa­tır­la­ya­caq.

İra­də SA­RI­YE­VA

Bakı xəbər.- 2016.- 18 dekabr.- S.15