Azərbaycan multikulturalizmi və teatr sənəti...

Multikulturalizm artıq həyatımızın bir parçasına çevrilib. Mədəniyyətin ayrı-ayrı sahələrində özünü göstərən, ifadə edən multikulturalizm ruhu teatr sənətində də mövcuddur.

Azərbaycan teatrı olduqca zəngin bir yol keçib və bu yolda tərəqqini, ucalığı, qardaşlığı, dostluğu, multikultural dəyərləri təbliğ edib.

"Azərbaycan multikulturalizmi və teatr" mövzusu son illər araşdırmaya cəlb edilən mövzulardan biri kimi diqqətçəkəndir.

Sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Məryəm Əlizadə eyni adlı elmi məqaləsində qeyd edir ki, multikulturalizm bir neçə icmanın mədəniyyətinin eyni bir toplumda yan-yanaşı yaşamasını və birgə mövcudluğunu bildirən bir anlayışdır: "Termin iki mənada işlədilir: təsviri və normativ.

Təsviri məqsədlə istifadə olunan terminə adətən adi mədəni müxtəliflik faktı aid olur: o, ümumilikdə konkret məkanın demoqrafik quruluşuna, bəzən məktəb, biznes, məhəlli, şəhər və yaxud millət səviyyəsində təşkilatlanmağa tətbiq edilir.

Normativ termin olaraq, o, bu təyinatı və ya onun institusionallaşdırılmasını dəstəkləyən ideologiya və siyasətə aiddir; bu mənada, multikulturalizm insan həyatının zəngin naxışları ilə bol və insanların öz şəxsiyyətlərini istədikləri şəkildə ifadə etmək arzusunun yer tapdığı sərbəst bir cəmiyyətdir. Multikulturalizm çox vaxt mədəni assimilyasiya anlayışları ilə müqayisə edilir və "metal əridilən soba" deyil, "salat qabı", yaxud "mədəni mozaika" kimi təsvir olunur. Multikulturalizm tərəfdarları multikulturalizmi tolerant cəmiyyətdə insanlara öz yerlərini tapmağa icazə verən və sosial məsələlərə daha yaxşı uyğunlaşan ədalətli sistem kimi görürlər.

Onlar deyirlər ki, mədəniyyət vahid bir irq, yaxud vahid bir din üzərində qərarlaşmayıb; o, dünya kimi dəyişkən çoxsaylı amillərin nəticəsidir. Multikulturalizm əleyhdarları tez-tez mübahisə edirlər ki, multikulturalizm idealı müxtəlif mədəniyyətlərin birgəyaşayışıdır, onların bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərib bir-birini inkişaf etdirməsidir, yoxsa bu, arzunun reallıq kimi təqdim olunmasıdır. Çünki multikulturalizmi qəbul etməyənlər deyirlər ki, mədəniyyətlər arasında fərqlər var, qalır və qalacaq və bu mədəniyyətlərin paradoksları da qalacaq. İddia olunur ki, əvvəlcə özlərinin başqalarına bənzəməyən mədəni dərkinin sinonimi kimi qavranılan milli dövlətlər tətbiq etdikləri multikulturalizmə uduzur və nəticə olaraq da "sahib millət"in mədəniyyətinə ziyan dəyir".

Professor Əlizadə qeyd edir ki, dünya və multikulturalist universal dəyərlər sistemi prinsipi başqasının mövcudluğunu qəbul etməyə əsaslanır. Onun bildirdiyinə görə, belə ki, çoxmədəniyyətli dəyərlər sistemi min illər ərzində harmoniya şəraitində yaşayan müxtəlif irqlərin, etiqadların, fərqli kasta və etnosların olduğu cəmiyyətlərdə uzun əsrlər boyu çiçəklənir. "Bu, müxtəlif etnosların, müxtəlif dillərin və müxtəlif inancların harmoniya şəraitində birgəyaşayışıdır ki, burada zəif təbəqələr və azlıqlar əhalinin çoxluq təşkil edən hissəsilə tamamilə təhlükəsizlik şəraitində ömür sürürlər. Bu, varlılarla yoxsulların birgəyaşayışıdır. Əslində, multikulturalizm hər bir millətə özünəməxsus sima və xarakter verir. Beləliklə, bu birgəyaşayış bəzi dəyərləri ümumiləşdirərək gündəlik həyatda əridir. Bu dəyərlər insanların həyatda qalmasını təmin edəcək mübarizə və arzulardan ibarətdir. Bu mübarizələrdən keçərək cücərən dəyərlər toxuma bənzəyir: o, qadağaları, inancları, həmçinin dilləri özündə cəmləşdirərək bütün qalan dünya ilə də öz içi və məzmunu ilə paylaşır. Multikulturalizm müxtəlif torpaqlardan gələn çoxlu axınların bəşəriyyətin böyük mirasını yaratmaq üçün töküldüyü ümumi bir çayı xatırladır. Buna görə də qatqısız mədəniyyətə xas millət, xalis millət, yaxud xalis irq tədricən yayğınlaşır və mədəniyyətin səciyyəsinin özü başqa təyinat qazanır, daha geniş anlam kəsb etməyə başlayır.

Teatr mədəniyyət çarxını fırladan millərdən biridir. Əgər teatr multikulturalist universal dəyərlər sistemi çərçivəsində nəzərdən keçirilirsə, onda biz əvvəlcə fikrimizi mədəniyyətlə bağlı bu mühüm tezisdə cəmləməliyik, sonra isə konkret olaraq diqqətimizi teatra yönəltməliyik: çünki teatr mədəniyyətlə bağlı müzakirələrdən kənarda qala bilməz. Bu fikri daha da genişləndirsək, qeyd olunmalıdır ki, mədəniyyət özü siyasi nəzəriyyə və siyasi təcrübədən təcrid oluna bilməz" - deyə qeyd edən teatrşünasın vurğuladığına görə, bu mədəniyyət çarxının milləri çoxdur və onlardan hər biri çarxın müəyyən istiqamətdə müəyyən məqsədə doğru hərəkət etməsi üçün güc və impuls verir. Onun yazdığına görə, çarxın müxtəlif milləri dillər, sənətlər, memarlıq, musiqi, rəngkarlıq, folklor tarixi, teatr, məişət və s. kimi qəbul edilə bilər. Bütün bu müxtəlif millər çarxı irəli apararkən bəşəriyyətin ən önəmli xüsusiyyətlərini multikulturalist dəyərlərə qovuşdurur. Alim bildirir ki, multikulturalizm anlayışının Azərbaycan elmi dairələrində aktivcəsinə işlədildiyi tarix təqribən son on ili özündə ehtiva edir: "Lakin bu anlayış olmadan da, onun ətrafında diskussiyalar aparılmadan da azərbaycanlılar hələ çox-çox illər bundan öncə mədəniyyətin multikultural bir durumunda yaşayırdılar və indi də yaşayırlar. Azərbaycan çoxsaylı xalqların məskunlaşdığı bir ölkədir: yəhudilər, ruslar, yəhudilərdən dönmə tatlar, talışlar, tatarlar, türklər, ləzgilər, avarlar, udinlər, gürcülər burada həmişə sərbəst ömür sürüblər, özlərinə güzəran qurublar, öz mədəniyyətlərini, yəni öz dillərini, inanclarını, adətlərini, mətbəxlərini qoruyub saxlayıblar. Bu ölkədə milli azlıqlardan, onların hüquqlarından və problemlərindən danışılsa da, əslində, heç bir azsaylı xalqın nümayəndəsi özünü azlıqda olan birisi kimi dərk etməyib, hiss etməyib. Adi bir misal çəkim: biz əksər hallarda ünsiyyətdə olduğumuz adamın hansı millətdən olduğuna, əgər milli nişanələr qabarıq tərzdə nəzərə çarpmırsa, fikir vermirik, heç bunu bilmirik də və bunu soruşmuruq da. Çünki Azərbaycanda böyük əksəriyyət sərbəstcəsinə azərbaycanca danışır və bu dili öz ana dili kimi qavrayır. Talış, ləzgi, tat, tatar Azərbaycan ədəbiyyatını öz ədəbiyyatı, Azərbaycan teatrını öz teatrı bilir və bundan narahatlıq keçirmir. Lakin bununla belə, Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların teatrları da mövcuddur. Qaxda Azərbaycan Dövlət Gürcü Dram Teatrı, Qusarda Azərbaycan Dövlət Ləzgi Dram Teatrı, Bakıda hələ 1921-ci ildən Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı fəaliyyət göstərir. Hətta Azərbaycanda 80-ci illərdə "Beserer" eksperimental yəhudi teatr-studiyası da teatr prosesinə qoşulmuşdu. Ancaq həqiqət budur ki, bu teatrların heç birinin, təbii ki, Rus Dram Teatrını çıxmaq şərtilə, Azərbaycan teatr mühitinə, Azərbaycan teatr prosesinə mühüm təsiri olmayıb və yoxdur da: onların heç biri öz yaradıcı aktivliyi, yaradıcı energetikası, axtarış potensialı ilə seçilmir. Mən bu barədə, bunun səbəbləri haqqında çox düşünmüşəm, cavabını müxtəlif sosio-kulturoloji problemlərin müstəvisində axtarmışam və problemin mahiyyətinə əməllicə yaxınlaşmışam.

Sovet dönəminə qayıtsaq, görəcəyik ki, əslində, Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı bütün millətlərin teatrı olub. Rus Dram Teatrı həm yəhudilərə, həm ləzgilərə, həm də türklərə, eləcə də digər milli azlıqların nümayəndələrinə eyni dərəcədə açıq və doğma olub, birləşdirici funksiya daşıyıb. Hətta bu gün Rus Dram Teatrında çalışan etnik rus tapmaq çətindir: orada yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olanlar etnik yəhudilər, etnik ləzgilər, etnik türklər, etnik avarlardır ki, sərbəst şəkildə rusca danıışırlar. Əgər elə isə onda Rus Dram Teatrı kimin teatrıdır: bəlkə bu, rus teatrı yox, artıq rusdilli teatr kateqoriyasına aiddir? Bəlkə elə bu səbəb ucbatından milli azlıqlar öz teatrlarına münasibətdə təşəbbüssüzdürlər? Axı bu milli azlıqların əksəriyyəti özünü daha çox rus dilində tanıyıb tapa bilir, əlbəttə ki, keçmiş SSRİ-dən qalmış bir miras, bir yadigar kimi".

Alim qeyd edir ki, hərçənd problemin başqa bir tərəfi də var. Məsələn, müasir ləzgilər, talışlar Azərbaycan ədəbiyyatını, Azərbaycan teatrını elə öz ədəbiyyatları, teatrları sayırlar və bu sahələrdə də aktiv məşğul olurlar. Belə olduğu zaman milli azlıqların öz teatrlarını yaratmasına ehtiyac qalırmı?

"Mənə elə gəlir ki, qloballaşma dövründə bu artıq o qədər də aktual deyil. Və multikulturalizm, əslində, XX əsrin XXI yüzilə ötürdüyü sınaqdan çıxarılma bir problemdir. Hər halda bu mənim hissi qavrayışımdır və multikulturalizm bir problem kimi teatrdan o illərdə də, indi də yan ötüşüb gedir" - deyə professor qeyd edir.

Azərbaycan teatrı, sözün əsl mənasında, Azərbaycan miqyaslı işlər görür. Professorun qeyd etdiyi kimi, ölkəmizdə hər bir xalqın mədəniyyətinin inkişafına dəstək verilir, şərait yaradılır.

Azərbaycanda hər bir xalqın folklor ənənəsi, xalq teatr sistemi işləkdir. Hər bir xalq öz mədəniyyətini təqdim edə bilər. Dövlətimiz vaxtaşırı olaraq azsaylı xalqların adət və ənənələrinin, dəyərlərinin təbliği üçün festivallar, sərgilər təşkil edir. Azsaylı xalqların teatr təmsilçiləri müxtəlif tamaşalarla öz teatrlarını yaşadır.

Azərbaycan hamımızın evidir və burada bütün xalqların nümayəndəsi özünü azad, sülh və əminamanlıq içində yaşayır. Teatr ən böyük mədəni qovuşma sistemidir-insanları, xalqları bir-birinə qovuşdurub bütöv edir. Bütöv xalq isə azərbaycançılıq ideologiyasına bağlıdır.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2016.- 24-26 dekabr.- S.15.