Azərbaycanın müstəqilliyinin iqtisadi bünövrəsində milli neft strategiyasının rolu: Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu milli neft strategiyasının tərkib hissəsi kimi...

Azər­bay­can döv­lə­ti, za­ma­nın tə­lə­bi­nə uy­ğun ola­raq, ha­zır­da qey­ri-neft sek­to­ru­nun in­ki­şa­fı­nı öl­kə iq­ti­sa­diy­ya­tı­nın yük­sə­li­şin­də əsas pri­o­ri­tet ki­mi qar­şı­ya məq­səd qoy­sa da, faktdır ki, onun müs­tə­qil­lik il­lə­rin­də qa­zan­dı­ğı uğur­la­rın bü­növ­rə­sin­də məhz düz­gün neft stra­te­gi­ya­sı da­ya­nır.

Bu stra­te­gi­ya­nın iş­lə­nib ha­zır­lan­ma­sı isə bir­ba­şa mər­hum pre­zi­dent Hey­dər Əli­ye­vin adı ilə bağ­lı­dır. Hə­lə o za­man - müs­tə­qil­li­yin ilk il­lə­rin­də "Neft stra­te­gi­ya­sı­nın əsas prin­sip­lə­ri öl­kə­mi­zin zən­gin neft və qaz sər­vət­lə­rin­dən Azər­bay­can xal­qı­nın ri­fa­hı na­mi­nə da­ha sə­mə­rə­li is­ti­fa­də et­mək­dən iba­rət­dir"-de­yən mər­hum pre­zi­dent mü­a­sir Azər­bay­ca­nın neft stra­te­gi­ya­sı­nın re­al­laş­ma­sı­nın il­kin mər­hə­lə­si ki­mi Döv­lət Neft Fon­du­nun ya­ra­dıl­ma­sı zə­ru­rə­ti­ni or­ta­ya qoy­muş­du.

 

Döv­lət Neft Fon­du­nun ya­ra­dıl­ma­sı­nı zə­ru­ri edən əsas şərt...

Bu­gü­nü­müz­dən o qə­dər də uzaq­da ol­ma­yan mü­a­sir ta­ri­xi­miz­də - ötən əs­rin 90-cı il­lə­rin­də xa­ri­ci sər­ma­yə­dar­la­rın öl­kə­mi­zə üz tut­ma­sı və Azər­bay­can­la perspek­tiv­li sa­ziş­lər im­za­la­ma­sı Azər­bay­ca­nın əsa­sən nef­tə da­ya­nan in­dustri­ya­sı­nın bü­növ­rə­si­ni for­ma­laş­dır­maq­da idi. La­kin bu­nun­la həm də neftdən gə­lən gə­lir­lə­rin məq­səd­yö­lü şə­kil­də xərclən­mə­si­nə, bu ka­pi­ta­lın gənc öl­kə­nin ən va­cib eh­ti­yac­la­rı­na və perspek­tiv vəd edən sa­hə­lə­rə sər­ma­yə şək­lin­də ya­tı­rıl­ma­sı­na nə­za­rət edə­cək və bu iş­lə­ri tən­zim­lə­yə­cək bir qu­ru­mun var­lı­ğı­na cid­di eh­ti­yac ya­ran­mış­dı. Elə hə­min ərə­fə­də, 1994-cü il sentyab­rın 20-də dün­ya­nın ta­nın­mış neft şir­kət­lə­ri ilə Xə­zər də­ni­zi­nin Azər­bay­can sek­to­run­da "Azə­ri", "Çı­raq" və "Gü­nəş­li" ya­taq­la­rı­nın bir­gə iş­lən­mə­si və neft ha­si­la­tı­nın pay böl­gü­sü haq­qın­da sa­ziş im­za­lan­dı və masşta­bı­na gö­rə "Əs­rin mü­qa­vi­lə­si" adı­nı al­dı. Bu cür bey­nəl­xalq miq­yas­lı mü­qa­vi­lə və sa­ziş­lə­rin or­ta­ya çıx­ma­sı isə on­lar­dan gə­lə­cək gə­lir­lə­rin sə­mə­rə­li və məq­səd­yön­lü is­ti­fa­də olun­ma­sı mə­sə­lə­si­ni bir da­ha gün­də­mə da­şı­dı ki, bu­nun­la da son­da sö­zü­ge­dən funksi­ya­la­rı hə­ya­ta ke­çi­rə­cək qu­ru­mun ya­ra­dıl­ma­sı ar­tıq gü­nün tə­lə­bi­nə çev­ril­di. Bu­nun nə­ti­cə­si ola­raq, 1999-cu il de­kab­rın 29-da Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Pre­zi­den­ti­nin mü­va­fiq Fər­ma­nı ilə Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Döv­lət Neft Fon­du tə­sis edil­di.

Ya­ran­dı­ğı gün­dən dün­ya­nın bir çox bey­nəl­xalq iq­ti­sa­di təş­ki­lat­la­rı, ma­liy­yə qu­rum­la­rı, bankla­rı ilə sıx əmək­daş­lıq edən Neft Fon­du dün­ya öl­kə­lə­ri­nin ək­sə­riy­yə­ti­ni stra­te­ji iq­ti­sa­di partnyor ki­mi qə­bul edə­rək, bey­nəl­xalq mü­na­si­bət­lə­ri­ni da­im in­ki­şaf et­dir­mə­yi özü­nün pri­o­ri­te­ti elan et­di. Bu is­ti­qa­mət­də di­na­mik iq­ti­sa­di in­ki­şa­fı­nın nə­ti­cə­si­dir ki, son il­lər Neft Fon­du­na dün­ya­nın bir çox bey­nəl­xalq qu­rum­la­rı­nın Neft Fon­du­na ma­ra­ğı da­ha da ar­tıb. Bey­nəl­xalq ma­liy­yə təş­ki­lat­la­rı­nın, o cüm­lə­dən Bey­nəl­xalq Val­yu­ta Fon­du­nun və Dün­ya Ban­kı­nın ekspertlə­ri­nin mü­tə­ma­di sə­fər­lə­ri isə Fon­dun val­yu­ta eh­ti­yat­la­rı­nın ar­tım di­na­mi­ka­sı­na ma­ra­ğın, ey­ni za­man­da ARDNF-ın öl­kə­nin ma­liy­yə sis­te­mi­nin in­ki­şaf et­di­ril­mə­si və mak­ro­iq­ti­sa­di tən­zim­lə­mə si­ya­sə­tin­də oy­na­dı­ğı ro­lun gös­tə­ri­ci­si­dir. Bu­nun­la ya­na­şı, mü­a­sir iq­ti­sa­di tən­zim­lə­mə və ma­liy­yə me­xa­nizmlə­ri­nin tət­bi­qi im­kan­la­rı, Fon­dun in­ves­ti­si­ya si­ya­sə­ti də bey­nəl­xalq qu­rum­la­rın diq­qə­ti­ni çək­mək­lə on­lar ara­sın­da mü­za­ki­rə möv­zu­su­na çev­ri­lir, bə­zi hal­lar­da hət­ta mü­a­sir təc­rü­bə ki­mi di­gər neft ix­ra­cat­çı­sı öl­kə­lər tə­rə­fin­dən öy­rə­ni­lir. Ümu­miy­yət­lə, Neft Fon­du­nun bey­nəl­xalq mü­na­si­bət­lə­ri­nin in­ki­şa­fın­da təh­sil və mü­ba­di­lə üz­rə əmək­daş­lıq xü­su­si yer tu­tur. Bu isə Fon­dun ya­ran­dı­ğı gün­dən eti­ba­rən nor­ma­tiv-qa­nun­ve­ri­ci­lik ba­za­sı­nın tək­mil­ləş­di­ril­mə­si­nə, neft gə­lir­lə­ri­nin mak­ro­iq­ti­sa­di di­na­mi­ka­ya tə­si­ri­nin qiy­mət­lən­di­ril­mə­si me­to­di­ka­sı­nın tət­bi­qi üz­rə bey­nəl­xalq təc­rü­bə­nin öy­rə­nil­mə­si­nə və bu sa­hə­də ye­ni, mü­a­sir iq­ti­sa­di me­xa­nizmlə­rin tət­bi­qi­nə gə­ti­rib ki, nə­ti­cə­də ötən müd­dət ər­zin­də əl­də edi­lən uğur­lar Döv­lət Neft Fon­du­nun fə­a­liy­yə­ti­ni nü­mu­nə­vi bir sə­viy­yə­yə çat­dı­rıb. Xü­su­si­lə Azər­bay­can­da hə­ya­ta ke­çi­ri­lən Mə­dən Ha­si­la­tı üz­rə Şəf­faf­lıq Tə­şəb­bü­sü­nün nə­ti­cə­lə­ri bey­nəl­xalq miq­yas­da ta­nın­mış qey­ri-hö­ku­mət təş­ki­lat­la­rı­nın da­im ma­raq da­i­rə­sin­də ol­du­ğun­dan, bu təş­ki­lat­lar­la əmək­daş­lı­ğın qu­rul­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də nə­zə­rə­çar­pa­caq də­rə­cə­də ge­niş iş­lər apa­rı­la­raq, bir çox bey­nəl­xalq miq­yas­lı qey­ri-hö­ku­mət təş­ki­lat­la­rı ilə mü­tə­ma­di gö­rüş­lər ke­çi­ri­lir, on­la­rı ma­raq­lan­dı­ran mə­sə­lə­lər ət­ra­fın­da fi­kir mü­ba­di­lə­lə­ri apa­rı­lır.

Neft Fon­du­nun ha­zır­da öl­kə hə­ya­tın­da oy­na­dı­ğı ro­la gəl­dik­də isə, bu kon­testdə ilk ola­raq Fon­dun ar­tan büd­cə­si he­sa­bı­na re­al­laş­dı­rı­lan və öl­kə hə­ya­tın­da öl­çü­yə­gəl­məz irə­li­lə­yiş­lə­rə sə­bəb olan döv­lət proq­ram­la­rı­na nə­zər sal­maq ki­fa­yət­dir. Bu sı­ra­da ilk ola­raq ar­tan neft gə­lir­lə­ri he­sa­bı­na az­tə­mi­nat­lı tə­bə­qə­nin, qaç­qın və məc­bu­ri köç­kün­lə­rin so­si­al-mə­i­şət şə­ra­i­ti­nin yax­şı­laş­dı­rıl­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də gö­rü­lən təd­bir­lər qeyd olun­ma­lı­dır. Be­lə ki, bu məq­səd­lə Pre­zi­dent tə­rə­fin­dən bir ne­çə Sə­rən­cam və Döv­lət Proq­ram­la­rı qə­bul edi­lə­rək, qaç­qın və məc­bu­ri köç­kün­lər üçün Azər­bay­ca­nın müx­tə­lif əra­zi­lə­rin­də zə­ru­ri infrastruk­tu­ra ma­lik ya­şa­yış qə­sə­bə­lə­ri ti­ki­lib is­ti­fa­də­yə ve­ri­lib. Bun­dan baş­qa, Ba­kı­nın su təc­hi­za­tı ilə bağ­lı prob­lem­lə­rin əsas­lı şə­kil­də həl­li­ni tə­min et­mək məq­sə­di­lə Oğuz-Qə­bə­lə zo­na­sın­dan Ba­kı şə­hə­ri­nə su kə­mə­ri çə­ki­lə­rək sö­zü­ge­dən sa­hə­də olan prob­lem­lər mi­ni­mum həd­də en­di­ri­lib, ey­ni za­man­da Sa­mur-Ab­şe­ron su­var­ma sis­te­mi ye­ni­dən qu­ru­lub.

Neftdən gə­lən gə­lir­lər he­sa­bı­na dir­çəl­di­lən da­ha bir sa­hə isə öl­kə­nin təh­sil sis­te­mi olub. Be­lə ki, öl­kə baş­çı­sı­nın "Qa­ra qı­zıl"ın in­san ka­pi­ta­lı­na çev­ril­mə­si" kon­sep­si­ya­sı­nın hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si məq­sə­di­lə im­za­la­dı­ğı "2007-2015-ci il­lər­də Azər­bay­can gənclə­ri­nin xa­ri­ci öl­kə­lər­də təh­si­li üz­rə Döv­lət Priq­ra­mı" çər­çi­və­sin­də öl­kə­nin kadr po­ten­si­a­lı­nın ar­tı­rıl­ma­sı ki­mi stra­te­ji hə­də­fə ça­tıl­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də mü­hüm iş­lər gö­rü­lüb və gö­rül­mək­də­dir. Bü­tün bun­lar isə Döv­lət Neft Fon­du­nun öl­kə hə­ya­tın­da önə­mi­ni və ya­ra­dıl­ma­sı­nı zə­ru­ri edən şərtlə­ri əsas­lı şə­kil­də izah edir.

 

Av­ro­pa Azər­bay­ca­nın neft stra­te­gi­ya­sın­dan bəh­rə­lə­nir...

Sirr de­yil ki, ötən müd­dət ər­zin­də Azər­bay­can bir sı­ra bey­nəl­xalq miq­yas­lı la­yi­hə­lə­rin hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si­nə im­za atıb. Bun­lar­dan bi­ri də dün­ya­nın ən çox ma­raq gös­tər­di­yi, 2006-cı il ma­yın 28-də işə sa­lı­nan Ba­kı-Tif­lis-Cey­han neft kə­mə­ri ol­du. Be­lə ki, hə­min ta­rix­də Ba­kı nef­ti ilk də­fə sö­zü­ge­dən kə­mər­lə Cey­han li­ma­nı­na çat­dı­rıl­dı. İyu­lun 13-də isə Cey­han li­ma­nın­da kə­mə­rin rəs­mi açı­lış mə­ra­si­mi ke­çi­ril­di. On­dan cə­mi bir il son­ra - 2007-ci il­də Ba­kı-Tif­lis-Ər­zu­rum bo­ru xət­ti is­ti­fa­də­yə ve­ril­di. 2012-ci il­də "Blo­om­berg" agentli­yi ya­zır­dı ki, "Azə­ri-Çı­raq-Gü­nəş­li"dən ha­sil olu­nan re­surslar öl­kə is­teh­sa­lı­nın 78 fa­i­zi­ni təş­kil edir. Hə­min il iyu­nun 26-da İs­tan­bul­da Pre­zi­dent İl­ham Əli­yev və Tür­ki­yə­nin Baş na­zi­ri Rə­cəb Tay­yib Ər­do­ğa­nın iş­ti­ra­kı ilə Trans-Ana­do­lu qaz bo­ru kə­mə­ri (TA­NAP) la­yi­hə­si üz­rə sə­nəd­lə­rin im­za­lan­ma­sı mə­ra­si­mi ke­çi­ril­di. Bu gün TA­NAP-ın in­şa­sı sü­rət­lə da­vam edir və Azər­bay­can döv­lə­ti bu kə­mə­rin in­şa­sın­da üzə­ri­nə dü­şən mis­si­ya­nı bö­yük uğur­la hə­ya­ta ke­çi­rir. Bu isə kə­mə­rin gə­lə­cək­də öl­kə iq­ti­sa­diy­ya­tı­na ge­niş perspek­tiv­lər vəd et­mə­si­nin gös­tə­ri­ci­si sa­yı­la bi­lər. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, kə­mə­rin in­şa­sı re­al­laş­dıq­ca ona be­nəl­xalq aləm­də ma­raq da ar­tır.

Qeyd edək ki, TA­NAP və TAP la­yi­hə­lə­ri ha­zır­da Av­ro­pa Bir­li­yi öl­kə­lə­ri­nin də ma­raq­la­rı­nı əks et­di­rir. Bu ma­raq­la­rın əsas məq­sə­di Av­ro­pa Bir­li­yi­nin böh­ra­na həs­sas öl­kə­lə­ri­nin iq­ti­sa­diy­yat­la­rı­nı bər­pa et­mə­yə şə­ra­it ya­rat­maq­dır. Çün­ki bu kə­mər­lər­lə nəql edi­lə­cək Azər­bay­can qa­zı­nın so­nun­cu id­xal­çı öl­kə­si İta­li­ya və Yu­na­nıs­tan de­yil, Cə­nu­bi, Qər­bi və Şi­ma­li Av­ro­pa ola­caq. Həm­çi­nin bu kə­mər Av­ro­pa ba­zar­la­rı­na da­ha təh­lü­kə­siz və qı­sa yol he­sab olu­nur. Be­lə­lik­lə, TA­NAP la­yi­hə­si "Şah­də­niz" ya­ta­ğın­dan çı­xa­rı­lan qa­zı Tür­ki­yə­nin qərb sər­həd­lə­ri­nə, TAP isə Yu­na­nıs­tan­dan baş­la­maq­la Al­ba­ni­ya­dan və İta­li­ya­nın cə­nu­bu­na çat­dı­ra­caq. Ümu­mi büd­cə­si 7 mil­yard ola­caq TA­NAP-ın 80%-i SO­CAR, 15%- i BO­TAŞ, 5%-i isə TPOA kon­sor­si­mu­mu­na məx­sus­dur.

Trans Ad­ri­a­tik (TAP) Qaz Kə­mə­ri­nin isə is­teh­sal­çı və id­xal­çı döv­lət­lə­rin ma­raq­la­rı­na xid­mət edə­cə­yi göz­lə­nir. Be­lə ki, Azər­bay­can öz qa­zı­nı mü­na­sib qiy­mə­tə sat­maq­la ya­na­şı, sö­zü­ge­dən öl­kə­lə­rə ba­ha sa­tı­lan qa­zın da­ha ucuz qiy­mə­tə nəq­li­ni hə­ya­ta ke­çir­miş ola­caq. Be­lə­lik­lə, TAP la­yi­hə­si­nin hə­ya­ta keç­mə­si ilə Ru­si­ya­dan və Əl­cə­za­ir­dan qaz təc­hi­za­tın­da­kı ası­lı­lıq əhə­miy­yət­li də­rə­cə­də aza­la­caq. Bun­dan həm­çi­nin Slo­ve­ni­ya, Çe­xi­ya və di­gər mər­kə­zi Av­ro­pa döv­lət­lə­ri də ya­rar­la­na­caq. Bü­tün bun­lar isə Av­ro­pa­nın Azər­bay­ca­nın ener­ji la­yi­hə­lə­rin­dən göz­lən­ti­lə­ri­nin miq­ya­sı­nı əks et­dir­mək­lə, həm də onun bey­nəl­xalq alə­min iq­ti­sa­di gün­də­min­də ar­tan önə­mi­ni göz­lər önü­nə sə­rir.

Bu həm də onun gös­tə­ri­ci­si­dir ki, bu gün Azər­bay­can dün­ya­nın iri neft is­teh­sal­çı­sı öl­kə­lə­ri­lə bir sı­ra­da da­ya­nır və dün­ya iq­ti­sa­diy­ya­tı­nın şa­xə­lən­di­ril­mə­sin­də onun da özü­nə­məx­sus pa­yı var. Bu fik­ri həm də ar­tıq Av­ro­pa­nın Azər­bay­ca­nın neft stra­te­gi­ya­sın­dan bəh­rə­lən­mə­si fik­ri­lə əsas­lan­dır­maq olar. Be­lə ki, Av­ro­pa Azər­bay­can nü­mu­nə­sin­də neft və qaz nəq­li­nin bir de­yil, bir ne­çə is­ti­qa­mət­də hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si­nin da­ha perspek­tiv­li ol­du­ğu­nu qə­bul edib və ar­tıq özü də sö­zü­ge­dən fə­a­liy­yət­lə­ri­ni məhz bu is­ti­qa­mət­də qur­ma­ğa qə­rar ve­rib. De­yi­lən­lə­ri özü­nün tət­biq et­di­yi sanksi­ya­lar nə­ti­cə­sin­də Moskva ilə mü­na­si­bət­lə­rin­də gər­gin­li­yin pik həd­di­nə ça­tan Qər­bin Ru­si­ya­nın qaz ası­lı­lı­ğın­dan xi­las ol­maq yö­nün­də ça­ba­la­rı da təs­diq­lə­yir. Bəl­li­dir ki, Qər­bin sanksi­ya­la­rı­na qar­şı­lıq ver­mək­dən öt­rü Ru­si­ya­nın əlin­də­ki tək si­lah Si­bir qa­zı­dır və sanksi­ya­la­rın müd­də­ti uza­dıl­dıq­ca Moskva da Av­ro­pa­nı "qış­da don­maq­la" hə­də­lə­yir. Bu və­ziy­yət isə Azər­bay­can qa­zı­nın Av­ro­pa­ya axı­nı və ey­ni za­man­da Azər­bay­ca­nın Qərbdə nü­fu­zu­nun artma­sı yo­lun­da öl­kə­mi­zə ge­niş im­kan­lar açır.

 

Və son­da...

Ya­ra­dıl­dı­ğı 1999-cu il­də Döv­lət Neft Fon­du­nun ak­tiv­lə­ri cə­mi 271 mil­yon ABŞ dol­la­rı təş­kil edir­di. Bu gün isə hə­min ak­tiv­lə­rin həc­mi 10 mil­yard dol­la­rı ke­çib. Tək­cə bu rə­qəm ötən müd­dət ər­zin­də Fon­dun mil­li neft stra­te­gi­ya­sı­nın re­al­laş­ma­sın­da oy­na­dı­ğı ro­lu əks et­di­rən re­al gös­tə­ri­ci sa­yı­la bi­lər. Bu müd­dət ər­zin­də ar­tan ma­liy­yə im­kan­la­rı öl­kə­də mü­hüm in­ves­ti­si­ya, o cüm­lə­dən re­gi­o­nal proq­ram­la­rın və infrastruk­tur la­yi­hə­lə­rin ma­liy­yə­ləş­di­ril­mə­si­nə şə­ra­it ya­ra­dıb ki, bu­nun ən ba­riz nü­mu­nə­si ki­mi son il­lər­də öl­kə­də hə­ya­ta ke­çi­ri­lən döv­lət proq­ram­la­rı çər­çi­və­sin­də Ba­kı şə­hə­rin­də və re­gi­on­lar­da müx­tə­lif infrastruk­tur la­yi­hə­lə­ri­nin hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si­ni gös­tər­mək olar.

Ha­zır­da isə Azər­bay­can postneft döv­rü­nə qə­dəm qo­yub və faktdır ki, bu dövrdə qey­ri-neft sek­to­ru­nun in­ki­şaf po­ten­si­a­lı­nın kö­kün­də də za­ma­nın­da düz­gün qu­rul­muş, möh­kəm bü­növ­rə üzə­rin­də da­yan­mış mil­li neft stra­te­gi­ya­sı du­rur. Be­lə ol­ma­say­dı, dün­ya­nın iq­ti­sa­di böh­ra­nın mən­gə­nə­sin­də ça­ba­la­dı­ğı bir dövrdə Azər­bay­can özü­nün iq­ti­sa­di müs­tə­vi­də tut­du­ğu yo­lu inam­la da­vam et­dir­məz, mil­li in­dustri­al kon­sep­si­ya­sı­nın uğur­la hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si­lə dün­ya­nın gün­də­min­də qal­maq­da da­vam et­məz­di.

Bu­nu isə biz de­mi­rik, əla­həz­rət faktlar de­yir...

Samirə SƏFƏROVA

Bakı xəbər.- 2016.- 11 noyabr.- S.13