Tarixdə iz buraxanlar: Süleyman Rüstəm

Azərbaycanın Əməkdar İncəsənət xadimi Süleyman Rüstəm 1906-cı il mart ayının 12-də Novxanı kəndində anadan olub. Atası Əliabbas, anası Xırdaxanım xanımdır. Onun uşaqlıq illəri öz doğma kəndi Novxanıda - Xəzərin sahilində keçib.

Süleyman Rüstəm, kasıb həyat tərzi, çətin uşaqlıq illəri keçirməsinə baxmayaraq, ədəbiyyata, poeziyaya böyük maraq göstərib, yaradıcılığında da fəhlə, kəndli əməyinə, torpağa və zəhmətə qiymət verməyi işıqlandırıb.

Süleyman Rüstəm Nəriman Nərimanov adına Bakı Sənaye Texnikumunda təhsil alıb. “Gənc işçi” qəzeti redaksiyasında ədəbiyyat şöbəsinin müdiri kimi fəaliyyətə başlayıb. Eyni zamanda Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olub və 1929-cu ildə Moskva Dövlət Universitetinin ədəbiyyat və incəsət fakültəsinə köçürülüb. Onun “Unudulmuş gənc” adlı ilk şeiri “Maarif və ədəbiyyat” jurnalında çap edilib, bundan sonra onun şeirləri dövri mətbuatda müntəzəm olaraq yer alıb. Süleyman Rüstəm XX əsrin 20-ci illərində öz şeir, məqalə və çıxışları ilə yeni həyatı tərənnüm edirdi. Süleyman Rüstəmin ilk çapdan çıxmış “Ələmdən nəşəyə” adlı şeirlər kitabı onun bütün yaradıcılığının əsas kompozisiyasını təşkil edir.

İkinci Dünya müharibəsi şairin yaradıcılığına çox böyük təsir edib. Alman faşizminə qarşı gedən müharibə zamanı Süleyman Rüstəmin əsərləri Azərbaycan gənclərində, azərbaycanlılarda vətənpərvərlik hisslərinin inkişaf etməsində, qəhrəmanlıq nümunələrinin yayılmasında, genişlənməsində çox böyük rol oynayıb. Onun vətənpərvərlik mövzusunda yazdığı əsərləri bu dövrə təsadüf edir. Bir-birindən maraqlı və dillər əzbəri olan “Ana və poçtalyon”, “Ana ürəyi”, “Gün o gün olsun ki”, “Durnalar” bu dövrdə çapdan çıxıb. Süleyman Rüstəmin o zaman yazdığı şeirləri bu günümüzdə də aktualdır.

Süleyman Rüstəm Cənub mövzusunda yazmaqla Azərbaycan poeziyasına poetik çələng gətirmiş olub. O, Cənubi Azərbaycanda olaraq, orada yaşayan soydaşlarımızın ağır həyat tərzini görüb və könlündən keçənləri qələmə alıb. Onun “Təbrizim” adlı şeiri bu səpkili şeirlərindən ən təsiredicisidir. Bundan başqa, “Könlümə Təbriz düşdü”, “İşıq”, “Yenə Araz qırağında”, “Yaralarım”, “Görsəm” kimi şeirlərində vətənpərvər şair Vətən həsrəti çəkən, əzablı, cəfalı günlər keçirən soydaşlarımızdan danışır. Süleyman Rüstəmin Cənub şeirləri vüsal və birlik mahnılarıdır. Onun həsrət üzərində köklənmiş hər misrasında ümid var, inam var, arzusunda olduğu xoşbəxt günlərin tərənnümü var. O, ancaq yazıb-yaratdığı günlərin deyil, həm bu günümüzün, həm də gələcəyin böyük şairi idi.

Süleyman Rüstəm ədəbiyyatımızda tərənnüm, vəsf və ithaf şeirlərinin ən məhsuldar yaradıcılarından biri idi. O, nədən və hansı mövzudan yazıbsa, sevərək, inanaraq, ilhamının qüdrətilə poetik dilə gətirib.

Ötən əsrdə yaşayıb-yaratmış şair bəzi həmkarları ilə müqayisədə, əslində bəxti gətirən qələm sahiblərindən olub. 1937-ci ilin repressiyası millətin seçilən oğullarını qara tufanlara, qarşısıalınmaz tufanlara salırdı. Ağır və amansız dövrün ölüm qoxulu təqiblərinin hədəfindən qurtararaq yaşamaq, yaratmaq hər kəsə nəsib olmurdu. Bu bir tərəfdən Uca Yaradanın yazısı, digər tərəfdən də öz başını qovğalardan salamat çıxarmağı bacarmaq demək idi. Süleyman Rüstəm məhz qara qüvvələrin gözündən məharətlə yayındığından təzyiqlərə, həbslərə tuş gəlmədi. Nə yaxşı ki, belə oldu. Çünki onun yazıb-yaratdıqları ədəbiyyatımızın solmayan səhifələrini təşkil edir. XX əsr Azərbaycan poeziyasının çoşqun ruhlu, novator şairlərindən biri məhz Süleyman Rüstəm idi.

Süleyman Rüstəm hələ sağlığında tədqiqatçıların daim diqqət mərkəzində olan söz sahiblərindən olub. Onun ədəbi irsi ilə bağlı yetərincə araşdırmalar var, müxtəlif fikir və rəylər formalaşıb. Vaxtilə onu sovet ədəbiyyatının ən ünlü və görkəmli nümayəndəsi hesab ediblər.

Süleyman Rüstəmin əsərlərini bu günün gözü ilə nəzərdən keçirəndə maraqlı nəticələrə gəlmək olur. Şairin bütün yaradıcılığı sovet həyat tərzinin əks-sədasıdır. Amma həqiqətin gözünə dik baxmaq lazımdır. Hər şeyi öz adı ilə çağırmaq çox vacibdir. Məhz 1937-ci ilin qurbanlarından savayı elə bir qələm sahibi tapmaq mümkün deyil ki, sovet dövründə yaşaya-yaşaya bu quruluşun diqtəsindən kənarda fəaliyyət göstərsin və dövrünü tərənnüm etməsin. Bu mənada Süleyman Rüstəm də istisna deyildi. Bu məsələyə görə də onu qınamaq olmaz. Çünki sovet dövrü, bütün ziddiyyətləri ilə bərabər, həm də Azərbaycana oyanış, intibah gətirdi. Bu dövrdə təhsilin, elmin, mədəniyyətin inkişafı üçün yeni üfüqlər açıldı. Səməd Vurğun, Osman Sarıvəlli, Əhməd Cəmil, Məmməd Rahim kimi şairlər dövrün sağlığından vəcdə gələrək yeni-yeni əsərlər yazıb-yaratdılar. Bu zamandan etibarən Süleyman Rüstəm də yeni epoxanın şairi kimi qələmə sarılıb.

Bəzən gənc ədəbi qüvvələr Süleyman Rüstəmi “sovet şairi” kimi səciyyələndirərək onun bütün yaradıcılığının üzərindən qara xətt çəkməyə çalışır. Bu çox yanlış fikir və insafsızlıqdır. Çünki Süleyman Rüstəm “bu dəmir çəpərli” rejimin içində poetik məzmunu və mövzusu son dərəcə dəyərli olan əsərlər də yaradıb. “Oxuyun, bir qızıl kitabam mən”– deyən Süleyman Rüstəm özünü oxucusuna inqilab şairi kimi təqdim etməklə bir daha təsdiqləyib ki, onun poeziyası mübariz, döyüşkən bir ruhla həyatın içinə atılıb. Əslində o, novator bir şair idi. Bu səbəbdən də yaşadığı həyatın yüksəlişini, yeniləşməsini, yaxşıya doğru irəliləyişini tərənnüm etməkdə, vəcdə gəlməkdə haqlı idi. 70 il içərisində yaşadığımız bir quruluşda həm bu dövrün ab-havasını qələmə almaq, həm də millətin, vətənin xeyri üçün mükəmməl, poetik nümunələr yazmaq həqiqətən böyük istedad tələb edirdi. Bu baxımdan Süleyman Rüstəm Tanrı vergili bir şair idi.

Azərbaycanın elə bir guşəsi yoxdur ki, Süleyman Rüstəm ora şeir qoşmasın. Uşaqlıq illəri Novxanı bağlarında, dəniz sahillərində keçdiyindən, o, Xəzərə xüsusi bir məhəbbət bəsləyirdi. Azərbaycan şairləri arasında Xəzərə ən çox şeir qoşan şair də məhz Süleyman Rüstəmdir. “Xəzərdə”, “Xəzər nəyə bənzəyir”, “Xəzərdə gecə”, “Xəzərin səhəri”, “Xəzər və durnalar”, “Xəzərim olsun” və s. şeirlərində o, bu mavi gözəli xəyallar qanadında tərənnüm edib. Öz xəyalının qanadlarını Xəzərin dalğaları ilə qovuşduran şair bu mavi gözəli tərənnüm etməkdən doymayıb.

Süleyman Rüstəmin yazdığı bütün əsərlər sevgidən, inamdan qaynaqlanıb. O, Azərbaycan ədəbiyyatının çox görkəmli nümayəndələrindən biridir. Onun hər bir əsəri ədəbiyyatımızın solmayan səhifələrini təşkil edir. O öz yaradıcılığında Azərbaycanın bütün dilbər guşələrini vəsf edib, vətənə, torpağa məhəbbət, əməyə qiymət onun poeziyasının mayasını təşkil edir. Könlünü vətəninə verən, onun uca dağlarını, gur çaylarını, yaşıl zəmilərini, geniş düzlərini, zəhmətkeş, sədaqətli insanlarını məhəbbətlə tərənnüm edən Süleyman Rüstəm yazırdı:

Ey nazlı Vətən, mən sənə öz könlümü verdim,

Qarşında günahkarsa, Süleymanı bağışla!

Cürət və qüdrətlə öz doğma yurduna ilhamlı nəğmələr qoşan şairin bu etirafı çox-çox mətləblərdən xəbər verir. Onun şeirləri, bədii yaradıcılığı çox rəngarəngdir və bir çox nəsillərin təhsilinə, mənəviyyatına, formalaşmasına böyük təsir edib.

Süleyman Rüstəmin “Əzizlərdən əzizlərə” adlı lirik bir poeması var və bu poemada şairin bütün fikri gələcək illərə, nəsillərə yönəlir. O burada müharibə illərindən XX əsrin bu dəhşətli insan faciəsindən bəhs edir. Süleyman Rüstəm bir şair, vətəndaş kimi bu müharibənin bütün acılarını yaşayaraq, onu şeirlərində böyük bir şair nəfəsi ilə ifadə edib. Elə müharibə başlanan kimi o, bütün yaradıcılığını səfərbərliyə alıb, poeziyasının bütün mənəvi qüvvəsini və imkanlarını vətəni, xalqı, ölkənin ləyaqətini qorumaq işinə sərf edib. Müharibə ölüm-dirim müharibəsi idi, düşmən güclü və amansız idi. Fəqət buna baxmayaraq, şair qələbəyə inanırdı, həm də bu inamı insanlara aşılayırdı. Müharibə dövrünün poeziyasında ifadə olunan hiss geniş və miqyaslı hiss idi. Bu hisslər içərisində iki böyük hiss əsas aparıcı idi. Bunlardan biri and hissi, vətən və tarix qarşısında məsuliyyət hissi, ikincisi isə qələbəyə, gələcəyə inam hissi idi. Bunların hər ikisi Süleyman Rüstəm lirikasında nəinki əsas və aparıcı idi, həm də bu hisslər onun əsərlərində üzvü bir vəhdət təşkil edirdi. Məhz buna görə də onun müharibənin başladığı zaman yazdığı şeirlərdən biri “And” idisə, digəri “Gün o gün olsun ki” şeiri dərin bir inam ifadə edən poetik parça idi. Bu inam hissi şairin dərindən yaşadığı bir hiss olub.

Şair üçün ən böyük səadət ümumxalq məhəbbətini qazanmaq, könüllərdə məskən salmaqdır. Hansı sənətkarın ki, yaradıcılığını gənclər də, qocalar da, alim də eyhi hərarətlə izləyir, oxuyur, sevir, o sənətkar xoşbəxtdir. Süleyman Rüstəm də məhz belə sənətkarlardan olub. Ömrünün çoxunu qaynar ədəbi mühitə, yaradıcılıq ehtirası ilə rənglənən mənalı bir aləmə həsr edən Süleyman Rüstəmin qələmi ilə ürəyi eyni vəhdət zəminində yaşayıb-yaradıb. Bəli, sənətkar əsl yaradıcı, əsl vətəndaş olanda onun könül aləmi ilə ifadə, müraciət tərzi arasında fərq aparmaq əbəsdir.

Süleyman Rüstəm bəzi məsul vəzifələrdə də işləyib. 1934-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar

Birliyinin üzvü seçilən şair 1943-cü ildə Azərbaycan Əməkdar İncəsənət xadimi, 1960-cı ildə Azərbaycan Xalq Şairi adını alıb. 1960-cı ildə SSRİ Dövlət Mükafatı Laureatı olub, “Ədəbiyyat” qəzetinin baş redaktoru, M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrının direktoru, “Azərbaycan”, “Kirpi” jurnallarının və “Sovetski pisatel” nəşriyyatının redaksiya heyətinin üzvü, Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvü, Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı olub. Xidmətlərinə görə 1976-cı ildə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adını alıb, iki dəfə “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordeni, üç dəfə Lenin Komitəsinin Fəxri Fərmanı və bir sıra medallarla təltif olunub. Yəni onun xalq, vətən qarşısındakı xidmətləri layiqincə qiymətləndirilib. İctimai xadim kimi şöhrət qazanıb.

Süleyman Rüstəmin gərgin, şərəfli və məhsuldar yaradıcılıq illəri onu dövrün, poeziyanın, həyatın ağır sınaqlarından ləyaqətlə çıxarıb və bütün aləmdə, Vətənimizin hüdudlarından da çox-çox uzaqlarda sevdirərək məşhurlaşdırıb. Onun yaradıcılığı xalqımızın milli sərvətidir. O, ömrünün sonuna qədər Azərbaycan seirinin, ədəbiyyatının inkişafına sədaqətlə xidmət edərək böyük, şərəfli bir ömür yaşayıb. Belə insanlar Uca Yaradanın verdiyi fitri istedadı fədakarlıqla xalqına, millətinə sədaqətlə birləşdirib belə zirvələrə qalxa bilir. Bu dünyaya gələn hər kəs bir gün bu dünyadan gedəcək. Ancaq xoşbəxt o kəsdir ki, dünyada böyük iz qoyur. Süleyman Rüstəm Azərbaycan xalqının həyatında böyük iz qoyub dünyasını dəyişən görkəmli şəxsiyyətlərdən biridir. Süleyman Rüstəmin parlaq yaradıcılığı, onun əsərləri, böyük siması bizim qəlbimizdə əbədi yaşayacaq.

Allah rəhmət eləsin.

Fazil QARAOĞLU

Bakı xəbər.- 2017.- 14 dekabr.- S.15.