Tarixdə iz buraxanlar: Mirzə Fətəli Axundov

Mirzə Fətəli Axundov 30 iyun 1812-ci ildə Nuxa (indiki Şəki) şəhərində anadan olub. Atası Mirzə Məhəmmədtağı, anası Nanə xanımdır. 1814-cü ildə bu ailə atalarının vətəni olan Təbriz şəhərinin yaxınlığındakı Xamnə qəsəbəsinə köçüb.

Mirzə Fətəlinin ruhani olmasını istəyən Axund Hacı Ələsgər 1832-ci ildə onu Gəncəyə aparıb. O, öz qardaşı nəvəsinin təlim və tərbiyəsi ilə şəxsən məşğul olub və onun həyatında mühüm rol oynayıb. Fətəli qısa bir zamanda Hacı Ələsgərin səyi və özünün çalışqanlığı sayəsində fars və ərəb dillərini öyrənib. Gənc Fətəli burada məntiq və fiqh elmlərinə, habelə dahi Azərbaycan şairi və filosofu Mirzə Şəfi Vazehdən xəttatlıq sənətinə də yiyələnib. Fəqət Mirzə Şəfinin gənc Fətəliyə təsiri bununla bitməyib, bu görüş Mirzə Fətəlinin həyat və yaradıcılığına, ümumiyyətlə onun bir mütəfəkkir kimi formalaşmasına ciddi təsir göstərib.

Dövrünün müasir elmləri ilə maraqlanan Mirzə Fətəli 1833-cü ildə Şəkidə açılan rus məktəbinə daxil olub və bir il burada təhsil alıb. 1834-cü ildə o, Tiflisə gedərək, Qafqaz canişinin baş dəftərxanasında əvvəl mülki, sonralar hərbi işlər üzrə mütərcim vəzifəsində çalışıb. Mirzə Fətəli Rusiya ilə İran, Rusiya ilə Türkiyə dövlətləri arasında aparılan bir sıra mühüm diplomatik danışıqlarda fəal iştirak edib. Zaqafqaziya daxilində hökumətin bəzi vacib dövlət tədbirlərinə cəlb olunan Mirzə Fətəli dövlət xidmətində sürətlə irəliləyib. Ona 1842-ci ildə praporşik, 1846-cı ildə podporuçik, 1850-ci ildə poruçik, 1852-ci ildə ştabs-kapitan, 1854-cü ildə podpolkovnik, 1873-cü ildə isə polkovnik rütbəsi verilib, Rusiya, İran və Türkiyə dövlətləri tərəfindən bir sıra orden və medallarla təltif olunub.

Mirzə Fətəli Axundov 1842-ci ildə axund Hacı Ələsgərin qızı Tubu xanımla evlənib. Onun Tubu xanımdan 13 övladı olub ki, onlardan da yalnız ikisi – oğlu Rəşid bəy və qızı Nisə xanım uzun ömür yaşayıb, qalanları isə Mirzə Fətəli həyatda ikən vəfat edib.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, 1873-cü ildə Mirzə Fətəliyə hərbi rütbə – polkovnik rütbəsi verilib. O zaman Qafqazın inzibati mərkəzi sayılan Tiflis Mirzə Fətəlinin dünyagörüşünə mühüm təsir edib. 1851-ci ildə Rus Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinə üzv seçilən Mirzə Fətəli sonralar Qafqaz Arxeoqrafiya komissiyasında tədqiqat işlərinə cəlb olunub.

Mirzə Fətəli Axundov bədii yaradıcılığına şeirlə başlayıb. Onun ilk şeiri “Zəmanədən şikayət” adlanır. Bu şeir fars dilində, klassik şərq şeiri ənənələri əsasında yazılıb. Şair bu şeirində daxili iztirablarını, gələcək haqqında düşüncələrini qələmə alıb. O, Şərq poeziyası ilə dərindən məşğul olub və onun xüsusiyyətlərini mənimsəyib. Bunu şairin bir sıra klassiklər haqqında yazdığı məqalələrdən, yeni ədəbiyyatın qarşısına qoyduğu tələblərdən və klassik Şərq ədəbiyyatına bəslədiyi tənqidi münasibətdən də aydın görmək mümkündür. O, bütün şeirlərində klassik poeziyanı xalq şeiri ilə bağlayıb və bu ənənəni inkişaf etdirib.

Mirzə Fətəlinin şeirlərinin əsas etibarilə fars dilində olmasına baxmayaraq, həmin əsərlərdə Azərbaycan adət-ənənələri, xalq poeziyasının xüsusiyyətləri özünü göstərir. Şairin şeirləri klassik poeziyanın məsnəvi və müxəmməs janrlarında yazılıb. Onu görkəmli bir şair kimi geniş oxucu kütləsinə tanıdan isə 1837-ci ildə fars dilində yazdığı “Puşkinin ölümünə şərq poeması”dır. Şair həmin əsəri özü rus dilinə tərcümə edib, Puşkinə olan rəğbətini və onun qatilinə nifrətini açıq-aydın ifadə edib.

Mirzə Fətəli Axundovun maarifçi-realist görüşləri Azərbaycan ədəbiyyatının sonrakı inkişafında müstəsna rol oynayaraq, burada çağdaş Qərb ədəbiyyatı janrlarının – dram , roman, hekayə, novella, povest, poema və s. yazılmasına güclü təsir göstərib. Onun 1850-1855-ci illər arasında yaratdığı altı dram əsəri özündən sonra Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında ədəbi məktəb formalaşdırıb. Xalqın maariflənməsində, çağdaş ədəbi-mədəni, elmi dəyərlərə qovuşmasında sənətin və ədbiyyatın roluna yüksək qiymət verən Mirzə Fətəli Şərqdə ilk dəfə dram janrında əsərlər yaradıb. Onun “Təmsilat” adı altında birləşdirilimiş altı komediyası 1859-cu ildə Tiflisdə nəşr edilib.

Mirzə Fətəli 1850-1855-ci illərdə özünün məşhur altı komediyasını yaratmaqla nəinki Azərbaycan ədəbiyyatında, bütövlükdə Balkanlardan Hindistana qədərki türk-masəlman dünyasında dramaturgiyanın əsasını qoyub. Böyük ustad bu komediyalarla Şərq aləmində dram yazmağın nümunəsini göstərib. Bunu hər kəs qəbul edir ki, türk-müsəlman dünyasında dramaturgiya Mirzə Fətəli dramaturgiyasının ənənələri işığında inkişaf edib.

Mirzə Fətəli Axundov, bəzi tədqiqatçıların yanlış olaraq düşündüyü kimi, heç də rus çarizminin təbliğatçısı kimi çıxış etməyib, lazım gəldikdə üstüörtülü şəkildə Rusiya imperializminin müstəmləkə siyasətini kəskin tənqid edib. Onun “Kəmalüddövlə məktubları” (1865), “Aldanmış kəvakib” (1857) kimi nəsr əsərləri təkcə qonşu İranın tarixi keçmişini və dövlət quruluşundakı nöqsanları deyil, eyni zamanda, ədibin özünün də içərisində yaşadığı ictimai mühitin və siyasi quruluşun eyiblərini açıb göstərir.

Azərbaycan teatrı Mirzə Fətəlinin ölməz komediyaları zəminində yaranıb. 1873-cü ildə Həsən bəy Zərdabi Nəcəf bəy Vəzirovla birlikdə Bakı məktəblərinin birində məşhur “Hacı Qara” əsərinin tamaşasını qoymaqla tək Azərbaycandadeyil, bütöv türk-müsəlman aləmində teatr hərəkatının əsasını qoyub. Mirzə Fətəli Axundovun komediyalarında Azərbaycan qadınlarının timsalında ilk dəfə şərq qadınlarının səhnə obrazları yaradılıb. Bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatını xarakterizə edən dərin etik başlanğıc, humanizm, ədəbiyyatsevərlik, səmimiyyət və doğruçuluq motivləri Mirzə Fətəli yaradıcılığında davam və inkişaf etdirilərək gələcək nəsillərə tövsiyə edilir.

Mirzə Fətəli Axundov Azərbaycan ədəbiyyatının ənənələrini davam etdirərək, təkcə bir yazıçı və şair kimi deyil, həm də alim, filosof, ictimai xadim kimi çıxış edir, bütün yaradıcılığının qayəsini xalqının xoşbəxt həyatının təmin edilməsində görürdü. Ədəbiyyatı, fəlsəfəni, əlifbanı, ədəbi dili, teatrı, mətbuatı, təhsili, mədəniyyətin, demək olar ki, bütün sahələrini, ictimai düşüncənin bütün aspektlərini əhatə edən bu reform sistemi o zaman üçün qloballaşma, modernləşmə sistemi səciyyəsi daşıyıb. Realist sənət prinsipləri ədəbi estetik meyar kimi irəli sürülüb. Şəbih tamaşaları əvəzinə xalqın öz dilində Molyersayağı təmsilata üstünlük verilib. Latın əsaslı əlifba sonralar İsmayıl Qaspıralının konsepsiyalaşdırdığı “Dildə, fikirdə, işdə birlik” şüarının təməli kimi ortaya qoyulub, elmi-fəlsəfi traktatlar siyasi pamfletlər kimi səsləndirilib, yeni nəşr, satira nümunələri Avropa standartları ilə yaradılıb. Və bütün bu islahatlarla əslində Mirzə Fətəli yeni sistemin – Avropa düşüncə sisteminin bünövrəsini qoyub.

Mirzə Fətəlinin gördüyü üfüqlər olduqca aydın və işıqlı idi. O yazır:“Keçmişdə Avropada belə zənn edirdilər ki, zalimə zülmü tərk etdirmək üçün ona nəsihət etmək lazımdır, sonra gördülər ki, nəsihət zalimin təbiətinə qətiyyən təsir etmir. Buna görə də millət özü dinin maneəsizliyi sayəsində elmlərdə tərəqqi edərək birliyin faydalarını anladı və bir-biri ilə yekdil-yek cəhət olub zalimə müraciətlə dedi: “Səltənət və hökumət büsatından əl çək!”

Mirzə Fətəli elə həmin yazısında kəlmələrin elmi-qrammatik şərhindən sonra müraciətini qəti və sərt şəkildə sonuclayır: “Ey nadan, sən ki qüdrət, səy və bacarıq cəhətdən zalimdən qat-qat artıqsan, bəs nə üçün zülmə qatlaşırsan? Qəflət yuxusundan oyan və zalimin atasının goruna od vur!”

Etiraf edək ki, XIX əsrdə Azərbaycan qadınının səhnədə kişilərlə birlikdə gülüb-danışmasını göstərmək hünər tələb edirdi. Zamanına görə bu böyük işi də Mirzə Fətəlinin əsərlərini səhnəyə çıxarmaqla Azərbaycan maarifçiləri həyata keçirməyi bacarıblar.

Mirzə Fətəli bir ədib və şair olmaqdan çox, bir cəmiyyətçi və əməlpərvərdi. Onu yazıçılığa təhrik edən də bədii zövqündən daha artıq ictimai məfkurələri idi. O, yazılarını bir sənət adına deyil, bəlkə ictimai məfkurəsi adına yazır və öz əsərlərindən sadə bədii bir zövq deyil, həyat və cəmiyyət üçün bir nəticə gözləyirdi. O, ədəbiyyatı öz duyğularının, öz məfkurələrinin bir tərcümanı kimi tanıyır və beləliklə keçmişdən qalmış “sənət üçündür,” “onu bir neçə arif və bilicilər anlar” gedişindən ayrılıb, “sənət həyat üçündür” prinsipini irəli sürürdü.

Mirzə Fətəli ədəbiyyatı öz məfkurələrini həyata keçirmək və yaymaq üçün bir vasitə bilirdi. Buna görədir ki, onun əsərləri müntəzəm bir gedişlə həyatın bu və ya digər nöqsanlarını qabardır, bu nöqsanların aradan qaldırılmasına çalışdığı yolları göstərir. Onun ömründə tək-tək yazdığı şeirləri də yenə əlifba və bu kimi fikirlərini həyata keçirmək üçün idi. Fəqət bunlara baxmayaraq, biz Mirzə Fətəlini hər şeydən əvvəl bir ədib kimi tanımaq istərdik. Hər nə qədər ədəbiyyat onun fikirlərini yayacaq bir vasitə kimi götürülmüş olsa da, hər halda, burada Mirzə Fətəli o qədər böyük bir məharət, bir istedad göstərib ki, hər şeyi geridə buraxaraq ədəbi bir sima kimi ortaya çıxıb. O, yazdığı pyeslərdə zamanının komediya müəlliflərindən, tanınmış rus və Avropa ədiblərindən geri qalmadığı kimi, şeirlərində də Firdovsiyanə bir məharət göstərib. Bəllidir ki, Mirzə Fətəlinin mühiti köhnə feodalizmin dağıldığı, yeni ticarət burjuaziyasının törətdiyi keçmiş ənənəsinin pozulduğu, yeni Qərb mədəniyyətinin araya soxulduğu bir dövrün mücəssəməsi idi. Həyatın bir tərəfi sökülür, dağılır, o biri tərəfi başqa, tam fərqli bir biçimdə tikilirdi. Burada Mirzə Fətəli bir mühəndis kimi bu sökülən və tikilən binanın baş ucunda duraraq, amansız qələmi ilə sanki “bu sökülməlidir, bura isə belə tikilməlidir” deyir. Həm də bunları quru bir əmrlə demir: köhnə yaşayışın bütün nöqsanlarını, yaramazlığını, yeni gedişin isə bütün faydalarını irəli sürür, anladırdı. Hər şeydən əvvəl, Mirzə Fətəli köhnə Şərq dövlət üsul-idarəsinin tənqidçisi, monarxizmin amansız düşməni kimi görünür.

O, “Vəziri-xani-Sərabı” və “Aldanmış Kəvakib” adlı əsərlərində İran və onun simasında bütün Şərqin feodalizm və ayrılıqda monarxizm üsuluna elə bir zərbə endirib ki, bu mənəvi zərbə Səd ibn Vəqqasın qılıncından heç də gücsüz olmayıb. O, bütün şahların və onların vəzirlərinin nə qədər sərsəm, şüursuz, yaramaz adamlar olduğunu, xüsusilə vəzirlərin ancaq öz ciblərini doldurmaq üçün yaşadıqlarını, öz şüursuzluqlarını bir məharət sanıb fəxr etdiklərini heyrət ediləcək bir acılıqlıqla ortaya çıxarıb.

Həyatının son illərində bir yandan zehni işlə həddindən artıq məşğul olması, digər yandan da böyük arzularını həyata keçirə bilməməsindən və ard-arda uşaqlarının vəfat etməsindən doğan kədər və məyusluq Mirzə Fətəli Axundovun səhhətinə təsir edərək vaxtından əvvəl qocalmasına və dünyadan getməsinə səbəb olub. O, 1878-ci il fevral ayının 26-da ürək xəstəliyindən vəfat edib, vəsiyyəti üzrə Tiflisdə vaxtilə Tatar qəbirstanlığı adlanan qəbirstanlıqda müəllimi Mirzə Şəfi Vazehin və qohumlarının olduğu Yemlikli Yerbatan adlanan yerdə dəfn olunub.

Fazil QARAOĞLU

Bakı xəbər.- 2017.- 16-18 dekabr.- S.15.