Tarixdə iz buraxanlar: Hacı Zeynalabdin Şirvani

Qədim mədəniyyətə malik olan xalqımız elmin bütün sahələri üzrə dünya şöhrətli alimlər, şairlər, yazıçılar, səyyahlar və coğrafiyaçılar yetişdirib. Belə alimlərdən biri XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində yaşamış məşhur səyyah və coğrafiyaşünas Hacı Zeynalabdin Şirvanidir. Hacı Zeynalabdin Şirvani 1780-ci ildə Şamaxı şəhərində Axund İsgəndərin ailəsində anadan olub.

Beş yaşı tamam olanda ailəsi Bağdad yaxınlığındakı Kərbəla şəhərinə köçür və gələcək səyyahın atası Axund İsgəndər mədrəsədə dərs deməyə başlayır. Zeynalabdin də ilk təhsilini burada alır. Atası Zeynalabdinin savadından, elmə ciddi-cəhdlə yiyələnməsindən, tərbiyəsindən məmnun idi. O, oğlunun səyyahlığa olan meylini də duymuşdu. Zeynalabdin pərdəarxası həqiqətləri öyrənmək və dərk etmək, göylərə yüksəlmək, oradan dünyanı seyr etmək, karvanlara qoşulub yollara çıxmaq, ölkələri, şəhərləri görmək istəyirdi.

Hacı Zeynalabdin təhsilini başa vurmaq üçün 1796-cı ildə Bağdad şəhərinə gedir. O, Bağdadda fəlsəfə, tibb, astronomiya və riyaziyyatı, habelə dilləri öyrənməyə davam edir. Bağdad kitabxanalarında olan səyahətnamələr, bütün şərq dünyasından buraya axışıb gələn alimlərin, müqəddəs şəhərin ziyarətinə gələn zəvvarların söhbətləri bu gənc oğlanın təsəvvüründə yeni bir dünya açır. Dünyanı görmək və onun möcüzələri ilə həmyerlilərini tanış etmək elə həmin vaxtdan gənc Zeynalabdinin həyat məqsədinə çevrilir və o, tərəddüd etmədən səyahətə çıxmaq qərarına gəlir.

Kərbəlada mükəmməl dünyəvi və dini təhsil alan Zeynalabdin Şirvani ömrünün 37 ilini səyahətdə keçirib. O, 70 min kilometrdən artıq məsafə qət edib, Kiçik Asiyadan, İran yaylasından, Orta Asiya, Ərəbistan və Cənubi Afrika səhralarından, Sudanın meşə və cəngəlliklərindən, Hindistanın tropik meşələrindən, Hind okeanı adalarından keçib, Hindquş, Zarqos, Süleyman dağlarından, Pamirdən adlayıb. Zeynalabdin Azərbaycan, İran, Ərəbistan, Türkiyə, Avropa, Hindistan, Orta Asiya, Afrikanın bir çox vilayətləri və sair yerlər haqqında öz əsərlərində maraqlı məlumatlar verib.

Hacı Zeynalabdin Şirvaninin “Bustanus-səyahə” və “Riyazus-səyahə” adlı əsərləri məşhurdur. Səyyah həm də nemətullahı təriqətində yürsək məqama malik idi və nemətullahi şeyxlərindən sayılırdı. Bu təriqətin ənənəsinə uyğun olaraq ona “Məstəli şah” ləqəbi ilə müraciət edirdilər.

Hacı Zeynalabdin Şirvani öz əsərində səyahətini hissələrə bölmür. Onun birinci səyahətinin marşrutu belə göstərilir: Bağdad, İraqi-Əcəm, Gilan, Şirvan, Muğan, Talış, Cənubi Azərbaycan, Xorasan, Herat, Zabul, Pəncab, Hind adaları, Dəkən, Benqal, Quçarat, Hind okeanındakı adalardan, Sind və Multandan keçən səyyah dağ yolları ilə Kəşmirə, Müzəffərabada çatıb, sonra Kabul yolu ilə Tatarıstana, oradan Turana və Bədəxşan dağları ilə Xorasana, nəhayət, “İran yolu” ilə Farsa gəlir. Burada bir qədər istirahətdən sonra ikinci səyahətə çıxır. Bu dəfə yol Şirazdan başlayır, oradan Daraba, sonra Bəndər Abbas limanından Hörmüz yolu ilə Hədrəmaut və Yəmənə, sonra Həbəşistan və Sudana gedir, buradan isə səyyahın yolu Ərəbistan yarımadasında olan Ciddəyə, oradan da Hicaz, Mədinə və Məkkəyə uzanır. Bundan sonra o, dəniz yolu ilə “Səidlər” ölkəsinə – Nil çayının sahillərinə gedir, Misirdən yaxın Şərqə “Şam-Rum”a, Diyarbəkirə, Qaraman və Aydına keçir. Hacı Zeynalabdinin Atlantik okeanına və geriyə üçüncü səyahətinin marşrutu isə belə olub: Bəre-Əhzər adaları, Rumeli, Anadolu, Azərbaycan, Tehran, Həmədan, İsfahan, Kirman, Şiraz, Bağdad.

Bir çox əsərlər yazan Hacı Zeynalabdin Şirvani 1802-ci ilin əvvəllərində başlayan və 8 il davam edən Hindistan səfəri haqqında geniş məlumat verib. O, səyyah və ensiklopedist bir alim kimi Hindistanın təbiət və iqtisadiyyatını, hind xalqının adət və ənənələrini, musiqisini, tarixi abidələrini dərindən öyrənib, ingilislərin hind əhalisini əsarət altına almalarını, ölkənin sərvətlərini talan etmələrini göstərib.

Hacı Zeynalabdin Şirvaninin Hindistanın o zamankı inzibati bölgüsünü göstərməsi xeyli maraqlı və tarixi cəhətdən əhəmiyyətlidir. O yazır ki, bəzi alimlər Kəşmiri və Kabili hind torpaqlarından hesab edir, bəziləri bu fikri düzgün saymır. Bu fikir müasir dövrdə Kəşmirlə bağlı Hindistan və Pakistan arasındakı ziddiyyətlərin ciddi tarixi köklərinin olmasını üzə çıxarır, eyni problemin təxminən 200 il əvvəl də mövcud olması Hacı Zeynalabdinin yazdıqları ilə təsdiqlənir.

“Bustanus səyahə” adlı kitabında Şirvani Dehlidə olarkən II Şah Aləmlə bir neçə dəfə görüşməsi, onunla müxtəlif mövzularda söhbət etməsi barədə məlumat verib.

Hacı Zeynalabdin Hindistanın şimal-qərb hissəsində olan bir çox şəhərləri gəzdikdən sonra Saharanpura, buradan Dehlinin yaxınlığında yerləşən Panipat şəhərinə, oradan da Dehliyə gəlir və burada 11 ay yaşayır. Bu şəhər Zeynalabdinin çox sevdiyi şəhərlərdən biri olub. O yazır: “Dehli Hindistnın qədim şəhərlərindən biridir. Burada Dehli adlı rac yaşayıb və şəhəri abadlaşdırıb, öz adını şəhərə qoyub. Ondan sonra da Dehli böyük racların hökumət mərkəzi olub. Fəqət müharibələr nəticəsində bu şəhər dəfələrlə xarabalığa çevrilib. Cahangirin oğlu Şah Cahan şəhəri bərpa etdirərək oranı öz adı ilə adlandırıb. Odur ki, bəziləri Dehliyə indi də Şah Cahan deyir.”

Hacı Zeynalabdin Şirvani Tac-Mahal haqqında bildirir ki, Aqrada öz əzəməti və gözəlliyi ilə məşhur Tac-Mahal XVII əsrdə Şah Cahan ibn Cahangirin əmrilə onun xanımı Mümtaz xanım üçün tikilib və Taç Mahal (ölkənin tacı) adlandırılıb. Bu tarixi abidənin əsas memarı Anadolu türkü memar İbn Sinanın şagirdi İsa bəy olub.

1805-ci ildə Hacı Zeynalabdinlə görüşən ingilis tədqiqatçı Mark Vilsonun tarixi şəxsiyyətimiz olan səyyahın əsərləri, səfərləri ilə ciddi şəkildə maraqlanması azərbaycanlı səyyahın irsinin bəşəri mahiyyət daşıdığını göstərir. Şirvani Hindistan əhalisinin etnogenezi, dini-fəlsəfi axınlar, təsərrüfat həyatı, yaşayış məskənləri, yaşayış evləri, sənətkarlıq və s. haqqında məlumatlarda sadəcə təsvirlə kifayətlənmir, izahlar, şərhlər verir. Kəşmir əhalisinin türk mənşəyi, burada türk və hind etnosları arasında assimilyasiya proseslərinin getməsi, Kəlküttənin ingilis koloniyasının mərkəzi olması, Dehlinin mədəni həyatının türk-müsəlman dünyasından gələn ziyalılar, mütəfəkkirlərin fəaliyyəti ilə zənginləşməsi və s. barədə məlumatların tədqiqi müasir dövrdə də aktualdir. Yəni səyyah, tarixçi, filosof, şair Hacı Zeynalabdin Şirvaninin əsərləri XIX əsrin əvvəllərində Hindistanın tarixi, etnoqrafiyası, maddi və mənəvi həyatı barədə geniş təsəvvür yaradır. Onun irsinin tədqiqi Azərbaycanın Hindistanla tarixi mədəni-mənəvi əlaqələrinin bərpası baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Hacı Zeynalabdin Şirvani indi artıq bir çoxu sıradan çıxmış beş yüzdən artıq əlyazma və mətbu qaynaq və səyahətlər zamanı etdiyi şəxsi müşahidələri nəticəsində ona dünya şöhrəti gətirən üç kitab yazır: 1822-ci ildə “Riyazus-səyahət”, 1827-ci ildə “Hədaiqus-səyahət” və nəhayət, 1833-cü ildə “Bustanus-səyahət”. Zeynalabdin bu əsərlərində bir çox ölkələrin coğrafiyası, tarixi, etnoqrafiyası, arxitekturası, ədəbiyyatı və görkəmli ictimai xadimləri barədə dəyərli məlumatlar verir. Səyyah yer kürəsinin iqlim qurşaqlarının təsvirinə xüsusi yer ayırır. Şərqin digər alim və səyyahları kimi o da yeri yeddi iqlim qurşağına bölür.

Öz səyahətləri zamanı Şirvani çox sayda alim və siyasi xadimlərlə yaxından tanış olur. Onlar onun rəyi ilə hesablaşır, onunla görüşməyə can atırlar. Şirvaninin elm və savadı haqda xəbərlər onun səyahətlərinin marşrutları çərçivəsindən xeyli kənara çıxır. Belə danışırlar ki, Hindistan vilayətlərindən birində ağlagəlməz bir qonaqpərvərliklə qarşılanan Şirvani bunun səbəbini soruşarkən vilayətin hakimi belə cavab verib: “Mən sizə layiq olduğunuz hörmətin yalnız yüzdə birini göstərə bilmişəm. Siz bir çox səbəbdən hörmətə layiqsiniz: birincisi, siz insanpərvərsiniz, insanlarsa bir-birinə hörmət etməlidir; ikincisi, siz buraya bizim ölkəmizin qonağı olaraq gəlibsiniz, qonağa hörmət edərlər; üçüncüsü, siz alimsiniz, alimə hörmət etmək hər kəsin borcudur; dördüncüsü, siz müdrik və çox bilən bir adamsınız, acizlərə, kasıblara kömək edirsiniz, belə adamlarsa hər cür hörmətə-izzətə layiqdir... Bax, bütün bunlara görə mən sizi qəlbən sevir və sizə hörmət bəsləyirəm”.

Hacı Zeynalabdin Şirvani olduğu bir çox yerlərdə saraya dəvət olunaraq hökmdarların hüzurunda olub. Bunlardan Misir hakimi İbrahim bəyi, İran şahı Fətəli xan Qacarı, Türkiyə sultanı Mahmudu və başqalarını göstərmək olar. Olduğu saraylarda müzakirə və söhbətlərdə iştirak edən Zeynalabdin həmişəlik sarayda qalmaq dəvətlərinə nəzakətlə rədd cavabı verib. Yəni tarixi şəxsiyyət Şirvani həmişə macəralar və məhrumiyyətlərlə dolu səyyah həyatını saraydakı rahat həyatdan üstün tutub.

Hacı Zeynalabdin Şirvani eyni zamanda şair olub və Təmkin təxəllüsü ilə şeirlər yazıb. Həmin şeirlər onun səyahətnamələrinə səpələnmiş və əlyazması Tehran mərkəzi kitabxanasında saxlanan “Divan”ında toplanmışdır. Bu nadir şəxsiyyətin digər əsərlərinin əlyazmaları Britaniya müzeyində, Paris Milli kitabxanasında, Sankt-Peterburqda və İranda saxlanır. Şirvaninin əsərləri bir çox Azərbaycan, İran, rus və Avropa tədqiqatçıları tərəfindən öyrənilib. Bu alimlərdən Abbasqulu ağa Bakıxanovun, Məmmədəli Tərbiyətin, Əsgər Həmid Rəbbaninin, B.Dornun, N.Xanıkovun, E.Braunun, S.Stomun, E.Bloşenin və bir çox başqalarının adlarını çəkmək olar. Bu sırada ömrünün böyük bir hissəsini Zeynalabdin Şirvaninin elmi hünərlərinin tədqiqinə həsr etmiş N.K.Kərimovun adı xüsusilə qeyd olunmalıdır.

Tarixdə dünyanı gəzib-dolaşan çox səyyahlar olub. Fəqət İran yaylasını, Orta Asiyanı, Afrika səhralarını, Hindistanın tropik meşələrini gəzən, Pamir dağlarını aşan və bir çox ölkələri dolaşan tək bir səyyah yaşayıb. Bu, azərbaycanlı səyyah Hacı Zeynalabdin Şirvanidir. Dünyanın bir çox bölgələrini gəzən, onun möcüzələrini görən, uzun yollar yorğunu səyyah ömrünün yarıdan çoxunu səyahətdə keçirib.

Zeynalabdin 1820-ci ildə Şiraz şəhərində evlənib. Onun Cəlaləddin Məhəmməd adında oğlu olub. İki il sonra isə ikinci oğlu Hüsaməddin Əli dünyaya gəlib. Böyük oğlu az yaşayıb, ikinci oğlu isə atasının yolu ilə gedərək İraq, İran və Hindistana səyahətlər edib.Hacı Zeynalabdin Şirvani ömrünün son ilini ailəsi ilə birlikdə çıxdığı həcc ziyarətində keçirib. 1838-ci ildə həmin səfəri zamanı Zeynalabdin Şirvani yolda xəstələnib və Middə şəhəri yaxınlığında dünyasını dəyişib. Hacı Zeynalabdin elə oradaca dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin.

Fazil QARAOĞLU professor

Bakı xəbər.- 2017.- 26 dekabr.- S.15.