Gözəlim, həsrətim Şuşanın tarixindən...

Və­tə­ni­mi­zin hər gu­şə­si onun keç­miş əzə­mə­ti­ni əks et­di­rən si­lin­məz iz­lər­lə zən­gin­dir. Azər­bay­can ta­ri­xi­nin öy­rə­nil­mə­sin­də alim­lə­ri­mi­zin gös­tər­di­yi gər­gin səy­lə­rə bax­ma­ya­raq, bu ba­rə­də hə­lə də təd­qiq edil­mə­si va­cib bir çox açıl­ma­mış ma­raq­lı sə­hi­fə­lər var. Bu sə­hi­fə­lər­dən bi­ri də əsr­lər bo­yu mü­rək­kəb ha­di­sə­lə­rin şa­hi­di olan, öz gö­zəl­li­yi və tə­bii şə­rai­ti ilə şöh­rət qa­za­nan qə­dim şə­hə­ri­miz Şu­şa­dır.

Mə­lum ol­du­ğu ki­mi, ta­rix bo­yu Azər­bay­can ərəb, fars və türk iş­ğal­çı­la­rı­nın hü­cu­mu­na mə­ruz qa­lıb. Bu da öl­kə­miz­də bir çox şə­hər ad­la­rı­nın də­yiş­mə­si­nə, da­şı­dıq­la­rı ta­ri­xi ad­la­rın sı­ra­dan çıx­ma­sı­na, ye­ni-ye­ni ad­la­rın mey­da­na gəl­mə­si­nə sə­bəb olub. Çox gü­man ki, Şu­şa şə­hə­ri və onun yer­ləş­di­yi Qa­ra­bağ ma­ha­lı da ilk za­man­lar baş­qa cür ad­lan­dı­rı­lıb. Bu­na gö­rə də ərəb mən­bə­lə­rin­də hə­min ma­hal və şə­hə­rin adı­na tə­sa­düf edil­mir, hə­min mən­bə­lər­də bu yer­lər ümu­mi ad­la - Aran ki­mi gös­tə­ri­lib. Fə­qət ge­niş bir sa­hə­ni əha­tə edən Ara­nın in­zi­ba­ti böl­gü­sü nə­ti­cə­sin­də bu­ra­da yer­lə­şən ma­hal, şə­hər və kənd­lə­rin də­qiq adı və təs­vi­ri ve­ril­mə­yib.

XIX əs­rin or­ta­la­rın­da Azər­bay­can və İra­nı təd­qiq edən fran­sız ar­xeo­lo­qu Jak de Mor­qan Qa­ra­bağ sö­zü­nün eti­mo­lo­gi­ya­sı ilə ma­raq­la­nıb və be­lə nə­ti­cə­yə gə­lib ki, hə­min ad vi­la­yə­tə onun tə­bii şə­raə­ti­nə uy­ğun ola­raq ve­ri­lib. Yə­ni Qaf­qaz sil­si­lə dağ­la­rı­nın hə­min his­sə­si­ni mey­və bağ­la­rı, onun da­va­mı olan sa­hə­ni mey­və­siz bə­zək ağac­la­rı əha­tə et­di­yi­nə gö­rə bu­ra "Qa­ra­bağ" adı ve­ri­lib.

İn­gi­lis səy­yah­la­rın­dan Ro­bert Ker Por­te­rə gö­rə, Qa­ra­bağ vi­la­yə­ti­nə hə­min adın ve­ril­mə­si qə­dim­də onun əra­zi­sin­də yer­lə­şən və "Qa­ra ba­zar" adı­nı da­şı­yan yar­mar­ka ilə əla­qə­dar  olub. O be­lə ya­zır: "Həf­tə­də bir də­fə təş­kil olu­nan Qa­ra ba­zar ya­rım fər­sənk (təx­mi­nən üç ki­lo­metr) uzun­lu­ğa və ya­rım fər­sənk enə ma­lik idi. Ba­zar­da ay­rı-ay­rı məh­sul­la­rın al­ve­ri­nə məx­sus da­lan­lar sa­lın­mış­dı. Fə­qət son­ra­lar hə­min ba­zar ara­dan çıx­mış, onun ye­rin­də ge­niş mey­və bağ­la­rı əmə­lə gəl­miş­dir ki, bu da "Qa­ra ba­zar" sö­zü­nün "Qa­ra bağ"la əvəz edil­mə­si­nə sə­bəb ol­muş­dur." Mən­bə­lə­rin mə­lu­ma­tı­na gö­rə, hə­min ba­zar Qa­ra­ba­ğın Bər­də ma­ha­lın­da yer­lə­şir­miş. Doğ­ru­dan da Qa­ra­bağ vi­la­yə­ti­nin tə­bii şə­rai­ti bu müd­dəa­la­rı ta­ma­mi­lə təs­diq edir.

XVIII əs­rin ikin­ci ya­rı­sın­da Şu­şa şə­hə­ri Qa­ra­bağ xan­lı­ğı­nın pay­tax­tı olub. Bu adın hə­min şə­hə­rə ve­ril­mə ta­ri­xi hə­lə­lik mə­lum de­yil. Fə­qət mən­bə­lə­rin təd­qi­qi gös­tə­rir ki, onun ilk adı Şu­şa yox, Şu­şi olub. Son­ra­lar bu söz də­yi­şə­rək müa­sir ədə­biy­yat­da ahəng qa­nu­nu­na uy­ğun ola­raq Şu­şa ki­mi for­ma­la­şıb.

Bə­zi­lə­ri Şu­şa­nın adı­nı Ağa Mə­həm­məd şah Qa­ca­rın şə­hə­ri mü­ha­si­rə­yə al­dı­ğı vaxt­da İb­ra­him xa­na gön­dər­di­yi mən­zum mək­tub­la əla­qə­lən­di­rir. Bir beyt­dən iba­rət hə­min mək­tub be­lə­dir:

Fə­lə­yin man­ca­na­ğın­dan ya­ğar­kən fit­nə da­şı,

Şi­şə iç­rə da­ya­nıb­san ne­cə bir ax­maq tək.

Hə­min şei­rin məz­mu­nun­dan və Mol­la Pə­nah Va­qif tə­rə­fin­dən ya­zı­lan ca­vab­dan eh­ti­mal et­mək olar ki, "Şi­şə" bu­ra­da mə­ca­zi mə­na­da iş­lə­di­lib və şə­hə­rin adı ilə heç bir əla­qə­si ol­ma­yıb.

"Şu­şa" sö­zü­nün ta­ri­xi kö­kü onun təh­rif olun­muş "şu­şi" sö­zün­dən əmə­lə gəl­mə­si haq­qın­da mü­la­hi­zə yü­rüt­mə­yi­mi­zə əsas ve­rir. "Şu­şi" sö­zü­nün eti­mo­lo­gi­ya­sı gös­tə­rir ki, hə­min ma­hal və şə­hə­rə ve­ri­lən bu ad, Qa­ra­bağ­da ol­du­ğu ki­mi, onun tə­bii və­ziy­yə­ti ilə bağ­lı olub. Müx­tə­lif lü­ğət ki­tab­la­rı və en­sik­lo­pe­di­ya­lar­da "şu­şi" sö­zü qə­dim fars di­lin­də dü­zən­lik sa­hə­də uca­lan hün­dür­lük, qa­ba­rıq yer, daş­lı-qa­ya­lı tə­pə, pi­ra­mi­da, mə­zar üzə­rin­də uca­lan baş­da­şı mə­na­la­rın­da izah edi­lib.

Tə­bii şə­ra­it­lə əla­qə­dar ola­raq bir sı­ra baş­qa yer­lər­də də Şu­şa adı­nı da­şı­yan qa­la­la­ra tə­sa­düf edi­lir. XVI əs­rin eti­bar­lı mən­bə­lə­rin­dən bi­ri olan Şəm­səd­din Bid­li­si­nin "Şə­rəf­na­mə" əsə­rin­də hə­min ad­da bir ne­çə qa­la­nın ol­du­ğu qeyd edi­lib. Bu ya­xın­lar­da İran­da Əhə­mə­ni­lə­rin pay­tax­tı Şuş şə­hə­rin­də apa­rı­lan qa­zın­tı­lar haq­qın­da mə­lu­mat ve­rən bir əsər çap edi­lib. Hə­min ki­tab­da şə­hə­rin ta­ri­xi mü­əy­yən qə­dər işıq­lan­dı­rı­lıb və onun hün­dür sıl­dı­rım qa­ya­lar üzə­rin­də sa­lın­dı­ğı təs­vir edi­lib. Bun­dan baş­qa, coğ­ra­fi ter­min və lü­ğət ki­tab­la­rın­da, o cüm­lə­dən Ələk­bər De­xu­da və Rez­ma­ra Əli­nin əsər­lə­rin­də İra­nın müx­tə­lif vi­la­yət­lə­rin­də Şuş, Şuş­tər ad­la­rı da­şı­yan bir sı­ra qa­la, şə­hər, ya­şa­yış yer­lə­ri olub. Onu da qeyd et­mək la­zım­dır ki, Şu­şi adı­nı da­şı­yan ya­şa­yış yer­lə­ri­nə tək­cə Şərq öl­kə­lə­rin­də de­yil, baş­qa yer­lər­də də tə­sa­düf edi­lir. Rus di­lin­də ya­zı­lan bir sı­ra bə­dii əsər­lər­də, o cüm­lə­dən İri­na Rak­şa­nın ki­ta­bın­da Si­bir­də Şu­şi ad­lı ya­şa­yış ye­ri­nin ol­du­ğu qeyd edi­lir.

So­vet alim­lə­rin­dən E.İ.Va­sil­yev apar­dı­ğı təd­qi­qat əsa­sın­da be­lə nə­ti­cə­yə gə­lib ki, or­ta əsr­lər­də Şərq öl­kə­lə­rin­də qüd­rət­li və alın­maz qa­la­la­ra Şu­şi qa­la­la­rı de­yi­lir­di. Çox gü­man ki, hə­min lü­ğət yu­xa­rı­da­kı mə­na­la­rı da­şı­yan və bi­zim di­li­miz­də ge­niş su­rət­də iş­lə­di­lən "şiş" sö­zün­dən gö­tü­rü­lüb. Fə­qət, fars di­li tər­ki­bi­nə da­xil olar­kən mü­əy­yən qə­dər də­yi­şə­rək "şuş" ki­mi for­ma­la­şıb. Bir sı­ra mü­əl­lif­lər, əsas eti­ba­ri­lə "Qa­ra­bağ­na­mə"lə­rin mü­əl­lif­lə­ri Şu­şa şə­hə­ri­nin əsa­sı­nın 1756-cı il­də qo­yul­du­ğu­nu id­dia edir. La­kin il­kin mən­bə­lər­də­ki mə­lu­mat və XVIII əsr­də baş ve­rən ta­ri­xi ha­di­sə­lər Şu­şa qa­la­sı­nın gös­tə­ri­lən ta­rix­dən əv­vəl möv­cud ol­du­ğu­nu sü­but edir.

Qa­ra­bağ Azər­bay­can tə­biə­ti­nin na­dir gö­zəl­lik­lə­ri­ni, Azər­bay­can xal­qı­nın mad­di və mə­də­ni ir­si­ni, qə­dim adət və ənə­nə­lə­ri­ni özün­də əks et­di­rən fü­sun­kar bir di­yar­dır. Sərt dağ­lar, sıx me­şə­lər­lə əha­tə olu­nan bu di­ya­rın pay­tax­tı Şu­şa şə­hə­ri­nin əra­zi­si zən­gin və şan­lı ta­ri­xi keç­mi­şə ma­lik­dir. Şu­şa ət­ra­fın­da­kı qə­dim ya­şa­yış yer­lə­ri, o cüm­lə­dən məş­hur Cı­dır dü­zün­də­ki Şu­şa ma­ğa­ra­sı bu yer­lə­rin Azər­bay­can əra­zi­sin­də ən qə­dim in­san dü­şər­gə­lə­rin­dən bi­ri ol­du­ğu­nu sü­but edir. XX əs­rin 70-ci il­lə­rin­də Şu­şa ma­ğa­ra dü­şər­gə­sin­də apa­rı­lan ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı bu­ra­da pa­leo­lit döv­rü­nə aid daş alət­lər aş­kar olu­nub. Bu əra­zi­lər ta­ri­xi Azər­bay­can tor­paq­la­rı­nın - Mi­di­ya döv­lə­ti­nin, Qaf­qaz Al­ba­ni­ya­sı­nın, Qa­ra­bağ xan­lı­ğı­nın ay­rıl­maz his­sə­si­dir.

Mö­tə­bər mən­bə­lə­rin ver­di­yi mə­lu­ma­ta gö­rə, Mə­həm­məd Hə­sən xan Qa­car 1751-ci il­də Qa­ra­ba­ğa hü­cum edə­rək Şu­şa­nı mü­ha­si­rə­yə alıb. Fə­qət şə­hər möh­kəm is­teh­kam­la­ra ma­lik ol­du­ğu üçün Qa­car onu tu­ta bil­mə­yib və ge­ri qa­yıt­ma­ğa məc­bur olub. Gö­rün­dü­yü ki­mi, "Qa­ra­bağ­na­mə"lə­rin mü­əl­lif­lə­ri şə­hə­rin sa­lın­ma­sı ta­ri­xi­ni Mə­həm­məd Hə­sən xan Qa­ca­rın hü­cu­mun­dan dörd-beş il son­ra­kı il­lər­də gös­tə­rib­lər. Bu mü­əl­lif­lər öz ki­tab­la­rı­nı fak­ti­ki ma­te­ri­al­lar və ilk mən­bə­lər əsa­sın­da de­yil, eşit­dik­lə­ri rə­va­yət­lə­rə əsa­sən yaz­dıq­la­rı­nı qeyd edib­lər. Məhz bu­na gö­rə də "Qa­ra­bağ­na­mə"lər­də bir sı­ra ha­di­sə­lər mü­əl­lif­lə­rin sub­yek­tiv mü­na­si­bət­lə­rin­dən ası­lı ola­raq şi­şir­di­lib, bə­zi fakt­lar isə yan­lış izah edi­lib. On­lar ge­niş ax­ta­rış­lar de­yil, təx­mi­nən xan­lıq­lar döv­rü üçün mən­bə he­sab edi­lən, mü­əy­yən təd­qi­qat əsa­sın­da ya­zı­lan A.Ba­kı­xa­no­vun "Gü­lüs­ta­ni-İrəm" əsə­ri­ni nə­zə­rə al­say­dı­lar, Qa­ra­bağ xan­lı­ğı və şə­hə­rin sa­lın­ma­sı haq­qın­da da­ha ob­yek­tiv fi­kir söy­lə­mə­yə im­kan ta­pa bi­lər­di­lər. Adı­nı çək­di­yi­miz əsər­də ay­dın su­rət­də gös­tə­ri­lir ki, Pə­na­hə­li xan Qa­ra­bağ­da ha­ki­miy­yə­ti ələ al­dıq­dan son­ra Ba­yat, Şah­bu­la­ğı qa­la­la­rı­nın əsa­sı­nı qo­yub və Şu­şi qa­la­sı­nı tə­mir et­di­rib.

İlk dövr­lər­də Şu­şa in­san­la­rın məs­kun­laş­dı­ğı ki­çik ya­şa­yış mən­tə­qə­si idi. Rus mə­mur­la­rı­nın XIX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də tər­tib et­dik­lə­ri ar­xiv sə­nəd­lə­rin­dən mə­lum olur ki, Şu­şa­nın əsa­sı­nı azər­bay­can­lı­lar qo­yub və ilk dövr­də bu­ra­da an­caq azər­bay­can­lı­lar ya­şa­yıb. Son­ra­kı dövr­də şə­hər­də ya­şa­yan əha­li­nin sa­yı Qa­ra­bağ xan­lı­ğı­nın müx­tə­lif ma­hal­la­rın­dan kö­çüb gə­lən­lə­rin he­sa­bı­na sü­rət­lə ar­tıb. Bir tə­rəf­dən çox əl­ve­riş­li möv­qe­də yer­ləş­mə­si, di­gər tə­rəf­dən isə Qa­ra­bağ xan­lı­ğı­nın mər­kə­zi­nə çev­ril­mə­si və qey­ri-adi tə­bii gö­zəl­li­yə sa­hib ol­ma­sı ilə Şu­şa şə­hə­ri ət­raf­da ya­şa­yan əha­li üçün çox cəl­be­di­ci olub. Ta­ri­xi mə­lu­mat­lar gös­tə­rir ki, ar­tıq XVIII əs­rin so­nun­da bu­ra­da 2 min­dən ar­tıq ai­lə ya­şa­yır­dı.

XIX əsr­də Azər­bay­can və elə­cə də Şu­şa­nı mü­şa­hi­də edən Qər­bi Av­ro­pa səy­yah­la­rı onun da­ha qə­dim şə­hər ol­ma­sı haq­qın­da də­yər­li fi­kir­lər söy­lə­yib­lər. On­lar­dan in­gi­lis səy­ya­hı Ceyms Mor­ye Şu­şa­da bi­zim era­dan əv­vəl in­san cə­miy­yə­ti­nin ya­şa­dı­ğı haq­da mü­la­hi­zə­lər irə­li sü­rüb.

Baş­qa bir in­gi­lis səy­ya­hı Ro­bert Bur­ter ya­zır: "Şu­şi­də Qaf­qa­zın baş­qa şə­hər­lə­rin­də ol­ma­yan, Av­ro­pa şə­hər­lə­rin­də­ki ki­mi daş bi­na­lar, daş dö­şə­mə­li ge­niş kü­çə­lər və qə­dim Ro­ma ha­mam­la­rı­nı xa­tır­la­dan gö­zəl ha­mam qa­lıq­la­rı var. Bü­tün bun­lar onun qə­dim şə­hər ol­ma­sı haq­qın­da fi­kir söy­lə­mə­yə im­kan ve­rir".

Era­mı­zın II əs­rin­də ya­şa­mış qə­dim Ro­ma ta­rix­çi­si Ga­si­us Cor­ne­li­us Ta­ci­tus Qaf­qaz əra­zi­sin­də Türk tay­fa­sı­na məx­sus So­su (Şu­şa) şə­hə­ri­nin ol­ma­sı haq­qın­da mə­lu­mat ve­rib. Xalq əf­sa­nə­si­nə gö­rə, bu yer­lə­rin ha­va­sı bül­lur ki­mi saf və şə­fa­lı ol­du­ğu üçün onu "Şu­şa" ad­lan­dı­rıb­lar.

Şu­şa­nın gö­zəl mən­zə­rə­si və uca dağ­lar qoy­nun­da yer­ləş­mə­si səy­yah­la­rı hey­ran edir, on­la­rı vəc­də gə­ti­rir­di. Məş­hur rəs­sam V.Ve­reş­şa­gin Şu­şa­nı gö­rən­dən son­ra be­lə ya­zıb: "Bu şə­hə­rin ev­lə­ri düz­gün for­ma­lı, qə­şəng və hün­dür olub, çox­say­lı və gö­zəl pən­cə­rə­lər­lə işıq­lan­dı­rı­lır. Qa­ya­lıq­lar qoy­nun­da yer­lə­şən bu şə­hər elə hə­min qa­ya­lıq­lar­dan gö­tü­rü­lən daş­lar­dan ti­ki­lib. Şə­hə­rin bü­tün kü­çə­lə­ri­nə en­li daş pli­tə­lər dö­şə­nib, ev­lə­rin dam­la­rı tir­lər­dən dü­zəl­di­lib.

Şu­şa bir sı­ra gör­kəm­li şəx­siy­yət­lə­rin və­tə­ni­dir. Cab­bar Qar­yağ­dı­oğ­lu, Qur­ban Pi­ri­mov, Bül­bül, Se­yid Şu­şins­ki, Xan Şu­şins­ki, Rə­şid Beh­bu­dov, gör­kəm­li Azər­bay­can bəs­tə­ka­rı Üze­yir Ha­cı­bə­yov, Zül­fü­qar Ha­cı­bə­yov, Sol­tan Ha­cı­bə­yov, Ni­ya­zi, Fik­rət Əmi­rov, Sü­ley­man Ələs­gə­rov və bir sı­ra is­te­dad­lı sə­nət adam­la­rı əs­lən şu­şa­lı olub­lar. Ya­zı­çı­lar­dan Nə­cəf bəy Və­zi­rov, Əb­dür­rə­him bəy Haq­ver­di­yev, Sü­ley­man Sa­ni Axun­dov, məş­hur şai­rə Xur­şud­ba­nu Na­tə­van, şa­ir Qa­sım bəy Za­kir, hey­kəl­ta­raş C.Qar­yağ­dı, rəs­sam Toğ­rul Nə­ri­man­bə­yov və baş­qa­la­rı Şu­şa­da do­ğu­lub­lar.

Heç şüb­hə­siz, Şu­şa və onun ta­ri­xin­dən bəhs edər­kən Mil-Qa­ra­bağ ar­xeo­lo­ji eks­pe­di­si­ya­sı­nın apar­dı­ğı ax­ta­rı­şı və əl­də et­di­yi nə­ti­cə­ni baş­lı­ca fakt­lar­dan bi­ri ki­mi qə­bul et­mək olar. Hə­min eks­pe­di­si­ya Şu­şa və onun ət­ra­fın­da, də­rin və hər­tə­rəf­li ol­ma­sa da, apar­dı­ğı il­kin qa­zın­tı­lar­la ora­da çox qə­dim­lər­dən in­san­la­rın məs­kən sal­dı­ğı­nı aş­ka­ra çı­xa­rıb.

Yu­xa­rı­da gös­tə­ri­lən fakt­lar Şu­şa şə­hə­ri­nin, onun ət­ra­fın­da­kı is­teh­kam­la­rın XVIII əs­rin üçün­cü rü­bün­də sa­lın­ma­sı müd­dəa­sı­nı ta­ma­mi­lə rədd edir və qa­la­nın qə­dim ta­ri­xə ma­lik ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.

Fazil QARAOĞLU pro­fes­sor

Bakı xəbər.- 2017.- 7 iyun.- S.12.