Kinomuzda milli koloritlər - sovet dövründə, ya indi daha peşəkar ifadə olunur...

Xəyalə Rais: "İndi çəkilən filmlərimizə baxsaq milli adətlərimizin təbliğinə rast gələ bilmərik"

Qiymət Məhərrəmli: "Sovet illərində çəkilən filmlərdə bu sahədə böyük işlər görülüb"

Zülfiyyə Eldarqızı: "Bunu verə bilməyəndə isə təqdimat süni alınır və tamaşaçıya qətiyyən inandırıcı gəlmir"

Kino böyük təbliğat vasitəsi olmaqla yanaşı, həm də insan düşüncəsinin, duyğu və həyat tərzinin önəmli ifadəçisidir. Təbii ki, kino dilində təqdim edilən mövzular olduqca maraqlı və təsirli olur. Böyük ənənələri olan milli kinomuz son illər yeni inkişaf yollarına çıxıb. Əlbəttə, burada kinoya dövlət qayğısının olması faktını qeyd etməliyik. Kinomuzun qarşısında duran vacib vəzifələrdən biri onun dövlətçilik, azərbaycançılıq, milli dəyərlərlə bağlı ideoloji xətti ifadə etməsidir.

Son illər bir sıra filmlər çəkilib. Bu filmlərin mövzusu, ideyası müxtəlifdir. Tamaşaçıların müasir kinodan umduğu əsas məsələlərdən biri bu filmlərdə milli düşüncəmizin, atributlarımızın, mənəvi dəyərlərimizin yüksək səviyyədə tərənnüm edilməsidir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan kinosu sovet illərində mövcud ideologiyaya xidmət etsə də, milli düşüncəyə, geyim mədəniyyətimizə, adət və ənənələrimizə ögey yanaşmırdı, daha isti münasibət sərgiləyirdi.

Elə məsələlər var ki, onu, istər-istəməz, sovet dövrü Azərbaycan kinosu ilə müqayisə etməli oluruq. Bu müqayisə və təhlili daha çox Azərbaycan tamaşaçısı aparır desək, yanılmarıq. Bu mövzunun maraqlı olmasını nəzərə alaraq onu ekspertlərin, söz adamlarının iştirakı ilə araşdırmaq qərarına gəldik.

Milli koloritimiz, milli atributlarımız, adət və ənənələrimiz Azərbaycan sovet kinosunda daha inandırıcı, qabarıq görsənirdi, yoxsa müasir Azərbaycan kinosunda?

Fikrini öyrəndiyimiz ekspertlərin məsələyə münasibəti olduqca maraqlı oldu. Bunu onların fikirlərini oxuyarkən aydın görəcəksiniz.

"Sovet dövründə çəkilən filmlərimizdə milli dəyərlərimizə..."

Sənətşünas Xəyalə Rais "Bakı-Xəbər"ə bildirdi ki, milli kolorit, geyim mədəniyyətimiz, zəngin folklorumuz, adətlərimiz, ailə dəyərlərimiz, ənənədən gələn bir sıra müsbət keyfiyyətlərimiz daha çox Azərbaycan sovet kinosunda inandırıcı təsvir olunub: "Əlbəttə, sovet dövründə çəkilən filmlərimizdə milli dəyərlərimizə, adətlərimizə daha çox diqqət olunurdu. Belə ki, həmin dövrdə çəkilən filmlərimizdə qadınların başına kəlağayı, kişilərdə isə buxarı papaqlar qoyulurdu. Bu da Azərbaycan düşüncəsinin bir elementi idi. Tamaşaçı Azərbaycan kişisinin, Azərbaycan qadınının hansı ənənələrin daşıyıcısı olduğunu aydın görürdü. Bu səhnələr olduqca inandırıcı təsvir edilirdi. Onu da vurğulayım ki, o dövrdə çəkilən filmlərimizdə milli bayramlarımız təntənəli şəkildə nümayiş olunurdu. Belə ki, gənclərin və bizdən sonra gələn nəslin keçmişdən gələn, bilmədiyi bir çox adətləri məhz həmin dövrdə çəkilən filmlərdən götürmüşük. Onu müasirləşdirib bu günümüzə qədər gəlib çıxmasında bir vasitəçi olmuşuq. Sevindirici haldır ki, həmin filmlər bu gün də izlənir və sevilir. Orada nümayiş olunan milli dəyərlərimiz itib batmır. Bu gün də yaşadılır. Köhnə filmləri bu gün də izləməkdən doymuruq. Belə ki, köhnə filmlərimizin hər kadrını əzbər bilirik. O filmlərdə tamaşaçılara çatdırılan mesajlar var idi ki, filmi izləyən hər bir tamaşaçı orada özünü görürdü və öz ölçüsünü götürürdü".

"Hanı bizim o filmlərimiz?"

X.Rais bildirir ki, hazırda çəkilən filmlərin bir qismi mənasız, boş mövzular üzərində qurulub, bayağılıq təbliğ edir: "Barmaqla sayılası üç-dörd filmimiz var ki, bu filmlər Azərbaycan Dövlət Kinostudiyası tərəfindən çəkilir və həmin filmlər də festivallara göndərilir.

"Hər dəfə çəkilən filmlərə baxanda insan özünə "hanı bizim o filmlərimiz?" - deyə sual verir. Elə götürək böyükdən kiçiyə qədər sevilərək izlənən "Bəyin oğurlanması" filmini... 32 il bundan qabaq çəkilən filmdə elçi getmə, nişan aparma, bəyin qaçırılması kimi adətlərimiz əks olunub. İndi çəkilən filmlərimizə baxsaq, milli adətlərimizin təbliğinə rast gələ bilmərik. Filmlərimizin toy səhnələrinin çoxunda ya gəlinin anasını, ya da bəyin anasını "ifritə" obrazında nümayiş etdirirlər. Çox zaman müasir filmlərimizdə toyların toydan qabaq gəlinin əsas qəhrəmandan hamilə qaldığı üçün olunduğu göstərilir. Belə olan halda, hansı adət-ənənələrdən danışmaq olar".

"Bu boşluqların yaranmasında filmlərimizin və seriallarımızın da böyük rolu var"

O bildirir ki, gənclər həmin filmləri izləyir və onlar da bunu örnək götürür. Sənətşünasın fikrincə, gənclər düşünür ki, filmlərimizdə bu təbliğ olunursa, demək ki, bu şəkildə etmək daha münasibdir: "İndi elə bir zəmanəyə gəlib çıxmışıq ki, yerli filmlərimizə baxan qızlar belə vağzalı ilə gəlin köçməkdən imtina edir və toylarına DJ dəvət edir. Bir gəlini ki, ata evindən DJ ilə çıxır, demək ki, bizim milli adətlərimizin və dəyərlərimizin təbliğində müəyyən boşluqlar var. Bu boşluqların yaranmasında filmlərimizin və seriallarımızın da böyük rolu var. Çünki televiziya hər bir evin çağırılmamış qonağıdır. Tamaşaçıya nə yedizdirirlərsə, tamaşaçı da onu yeyir. Bu baxımdan serial və film çəkən prodakşnların və xüsusən də televiziya rəhbərlərinin üzərinə böyük yük düşür. Ancaq adətlər üzərində qurulan filmlər o qədər də maliyyə gətirmədiyi üçün, çox zaman televiziyalarımız bu tip filmləri nümayiş etdirməkdən imtina edir.

İndi çəkilən filmlərdə daha çox Avropaya meyl olunur. Avropa milli dəyərləri göstərilir. Orada nümayiş olunan həmin dəyərlər bizə yaddır. Bizim adətlərimizdə toydan əvvəl baş qəhrəmanın uşağı olmur. Sovet dövründə çəkilən filmlərimizdə fahişəlik, küçə qadınları, transseksuallıq bu qədər təbliğ olunmurdu".

"Təəssüf ki, bəzi hallarda çağdaş kinoda milli adət-ənənələrimiz..."

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tanınmış şairə-publisist Qiymət Məhərrəmli də bizimlə söhbətində bildirdi ki, sovet illərində çəkilən filmlərimizdə aidiyyəti məsələ ilə bağlı olduqca inandırıcı təqdimatlar olub: "Azərbaycan kinosu xalqımızın mənəvi ünvanlarından biridir və bu missiyanı da davam etdirməlidir. Təəssüf ki, bəzi hallarda çağdaş kinoda milli adət-ənənələrimiz, geyim mədəniyyətimiz, eləcə də folklordan istifadə zəif verilir. Halbuki, bizim böyük mədəniyyətimiz, folklorumuz var. Bundan Azərbaycan sovet kinosunda geniş şəkildə istifadə edilib. Əksər filmimizi götürsək görərik ki, orada milli atributlarımız, mərasim elementlərimizdən geniş və inandırıcı şəkildə istifadə edilib. Folklorumuza, adət-ənənələrimizə yaxın olan bir alim kimi deyə bilərəm ki, sovet illərində çəkilən filmlərdə bu sahədə böyük işlər görülüb. İndiki gənclər müasir kino ilə maraqlanır, kino isə onlara bu mövzuda çox az informasiya verir. Ola bilsin müasir kinoda da milli elementlərdən, geyimlərdən, baş örtüklərindən istifadə edilir, amma təqdimat təbii deyil. Azərbaycan sovet kinosunda isə bu inandırıcı idi. Çünki o filmlərdə rol alan aktyorların oyununda təbiilik vardı. O geyimləri elə təqdim edirdilər ki, adam onların keçmiş zamandan gəldiyini zənn edirdi. Bir də ki, o dövrdə hələ də rayon və kəndlərdə, elə Bakının özündə də milli geyimlərdən istifadə edən adamlar vardı. Eşitmişəm ki, Rasim Ocaqov "Tütək səsi" filminə Məmmədrza Şeyxzamanovu çəkərkən görkəmli aktyor özünü bu rola hazırlamaq üçün o dövrkü kənd kişilərinin, ağsaqqalların geyiminə gedib baxıb, onların davranışlarını izləyib. Deyilənə görə, geyimi də özü seçib ki, məhz İsfəndiyar kişi belə geyinməli, belə davranmalıdır. Bu filmdə o bir el ağsaqqalı kimi təqdim edilir. Sözümün canı odur ki, o illərdə film çəkiləndə xalqın yaşamı dəqiq öyrənilirdi. Bilirsiniz, əlinə kamera götürüb, aktyorlara milli paltar geydirib film çəkməklə məsələ bitmir, səhnəni, hadisəni inandırıcı təqdim etmək lazımdır. Fikrimcə, müasir kinomuzda bu sahədə boşluq var. Film çəkən adamlar mütləq ənənələri, milli koloriti nəzərə almalıdır ki, təqdim etdikləri təbii alınsın".

"Sovet illərində çəkilən "Böyük dayaq" filminə baxmaq kifayət edər ki..."

Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Zülfiyyə Eldarqızının fikrincə də müasir kinoda bu sahədə xeyli boşluq var.

Z.Eldarqızının sözlərinə görə, "Dəli Kür", "Böyük dayaq" və başqa filmlərimizdə Azərbaycan mədəniyyətinin, mənəvi dəyərlərinin elementləri daha qabarıq və inandırıcı şəkildə verilib: "Müasir kinonun da inkişaf etmiş tərəfləri var. Ancaq müqayisə etsək, sovet dövrü Azərbaycan kinosu bir sıra məsələlərin təqdimatında daha fəal idi. Düzdür, indi də əsasən tarixi filmlərdə milli çalarlardan, folklordan, milli adətlərdən, geyimlərdən istifadə edilir. Amma belə deyək, modern kinoda bu elementlər rəngsiz görünür. Sovet illərində çəkilən "Böyük dayaq" filminə baxmaq kifayət edər ki, Azərbaycan ənənəsi, Azərbaycan ailəsi haqqında müsbət fikir söylənilsin. Burada həm geyimlərimizdən, həm toy elementlərimizdən, ailədə kişiyə verilən dəyərdən geniş söhbət açılır. Filmin qəhrəmanı Rüstəm kişi əsl Azərbaycan kişisidir və ailəsi də sözsüz ki, tipik Azərbaycan ailəsidir. O, qızının bir az açıq davranışına sərt reaksiya verərək "Qız ki, kəkil çıxardı, ver getsin" deyir. Bu bir replika kimi indi də işlədilir. Yaxud onun yanında gəlini Mayanın Qaraşı buyurması Rüstəm kişinin heç xoşuna gəlmir və bu məsələyə olduqca aqressiv yanaşır. "Dəli Kür" filmində müəyyən təhriflərə yol verilsə də, Azərbaycan əhvalı, koloriti, milli adət və ənənələri inandırıcı şəkildə təqdim edilib. Hətta bəzən adətlərimiz haqqında o filmdən də məlumat ala bilirik. Əslində, o illərdə çəkilən filmlər bu gün çəkilən və gələcəkdə çəkiləcək filmlər üçün bir qaynaq rolunu oynamalıdır. Rejissor çalışmalıdır ki, çəkdiyi filmin mövzusuna uyğun olaraq milli koloriti daha təbii şəkildə versin. Bunu verə bilməyəndə isə təqdimat süni alınır və tamaşaçıya qətiyyən inandırıcı gəlmir".

O, həmçinin, qeyd etdi ki, gənc rejissorlar, eləcə də aktyorlar xalqın adətini, folklorunu, mədəniyyətini dərindən öyrənməlidir ki, ortaya çıxardıqları iş təbii görsənsin və inandırıcı təsir bağışlasın.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2017.- 23 iyun.- S.15.