Tarixdə iz buraxanlar: Hüseyn Cavid
Görkəmli Azərbaycan şairi Hüseyn Cavid 24 oktyabr 1882-ci ildə Naxçıvanda ruhani
ailəsində anadan olub. İbtidai təhsilini atasından, eləcə də dövrünün
tanınan ziyalısı, böyük qardaşı Məhəmməd Rəsizadədən alıb, daha sonra Məhəmməd Tağı Sidqinin "Məktəbi-tərbiyə" adlı yeni üsullu
məktəbində oxuyub. Klassik
üslubda ilk şeirlərini
"Gülçin" və
"Salik" imzaları ilə
burada yazıb. Hüseyn Cavid 1899-1903-cü
illərdə Cənubi Azərbaycanda
olub, Təbrizin
Talibiyyə mədrəsəsində
təhsilini davam
etdirib. 1909-cu ildə
İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsini bitirib, əvvəl
Naxçıvanda, sonra isə
Bakıda müəllimlik
edib.
Hüseyn Cavidin həyatında və dünyagörüşünün
inkişafında İstanbul Universitetində keçən tələbəlik illəri mühüm mərhələ təşkil edir. Bu ali təhsil ocağında
Türkiyənin tanınan alimlərindən dərs alan Hüseyn Cavid eyni zamanda Rza
Tofiq, Tofiq Fikrət kimi görkəmli şairlərin əsərlərindən faydalanıb. Hələ 1903-cü ildən "Şərqi-Rus" qəzetində ara-sıra məqalələrlə çıxış edən Cavidin İstanbulda tələbə ikən "İrşad" qəzetində, "Növbə" və "Füyuzat"
jurnallarında "Bir ahiməzlumanə" adlı şeirləri çap olunub. İstanbul Universitetini bitirdikdən sonra 1909-1910-cu
illərdə
Naxçıvanda müəllimliklə məşğul olan cavan ziyalı həyati
müşahidələrini genişləndirib, bir sıra
şeirlərini,
"Ana" pyesini yazıb.
1911-ci ildə Tiflisə gedən Hüseyn Cavid 1917-ci ilə qədər burada yaşayıb, ədəbi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirib. Bu müddət ərzində o, "Maral,"
"Şeyx Sənan," "Şeyda" pyeslərini qələmə alıb,
"Keçmiş günlər" adlı iki şeir kitabı
Tiflisdəki "Şərq" mətbəəsində çapdan çıxıb. 1918-1919-cu
illərdə
Naxçıvandakı "Rüşdiyyə" məktəbində dərs deyib. 1918-ci
ildə
Mişkinaz xanımla ailə
həyatı
qurub. Ədib Naxçıvanda yaradılan Araz-Türk Respublikasının tədbirlərinə rəğbət bəsləyib, Bakıda Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin ədəbi birliyi olan
"Yaşıl qələm" dərnəyinin üzvü kimi fəaliyyət göstərib, ədəbiyyat aləmində parlayıb. "Bahar
şəbnəmləri" adlı şeirlər kitabının 1918-ci
ildə
çapdan çıxması, "İblis" və "Uçurum"
dramlarının yazılması və xüsusən "İblis" pyesinin
uğurla tamaşaya qoyulması Cavidin ədəbi şöhrətini artırıb.
Hüseyn Cavid yaradıcılığı bədii növ, janr və forma cəhətdən çox zəngindir. O, lirik şeirlərin, lirik-epik
poemaların, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum faciə və dramların müəllifidir. "Keçmiş
günlər"
adlı ilk şeir kitabı 1913-cü ildə çap olunub.
Yaradıcılığının ilk
dövrlərində ictimai-siyasi
lirikaya daha çox diqqət
edib. Onun "Öksüz Ənvər", "Çoban
türküsü", "Kiçik sərsəri", "Dün və bu gün",
"Qadın", "Görmədim", "Vərəmli qız" və s. şeirlərində mülkədar-burjua quruluşunun ədalətsizliyi, əməkçi insanların
faciəli həyatı təsvir edilir. İlk mətbu əsərlərindən olan "Məsud və Şəfiqə" şeirində Bakı neft mədənlərində
çalışan fəhlələrin dözülməz vəziyyəti
sahibkarların tüfeyli, firavan həyatı ilə
qarşılaşdırılır. "Sən nəsən, kimsən
deyən ariflərə" poemasında şair
insanlara işıqlı həyat,
azad gələcək yolu axtarıb. Onun "Məzlumlar
üçün," "Qüruba qarşı"
şeirlərində imperialist
müharibələrinə qarşı nifrət öz əksini tapıb.
Hüseyn Cavid daha çox dramaturq kimi
tanınıb. Onun fəlsəfi və tarixi faciələri, ailə-məişət dramları
üslub, yazı manerası, forma yeniliyi
baxımından Azərbaycan
dramaturgiyasında dövrün ümumbəşəri, böyük
ictimai-siyasi və
mədəni əhəmiyyətə malik problemləri öz əksini tapıb.
İlk mənzum
"Ana" pyesində
nəciblik, sədaqət, mərdlik kimi keyfiyyətlərin yalnız sadə insanlarda
olduğu göstərilib.
Onun "Maral" faciəsində şəxsiyyət və qadın
azadlığı məsələsi qaldırılır, ailə münasibətlərində feodal-burjua və mürtəce ruhani əxlaqi
görüşləri
tənqid edilir.
Azərbaycan
ədəbiyyatında ilk mənzum faciə olan "Şeyx Sənan" adlı əsərində
xalqları bir-birindən
ayıran dini və
milli təəssübkeşlik əleyhinə üsyanlar, etiraz
ruhu hakimdir. Hüseyn Cavid bu dövrdə tədriclə
"haqq verilmir, alınır" ideyasına gəlib
çıxmışdı. Həmin ideya
"Şeyda" dramında, "Haqqını sən mübarizə ilə ala bilərsən"
poemasında daha aydın ifadəsini
tapıb. "Şeyda"da Hüseyn
Cavid yalnız ideya və
mənəviyyatlardakı
ziddiyyəti
deyil, real sosial ziddiyyətləri də göstərir, "füqərayi-kasibə"ni,
"qabarlı əlləri"
istismarçılarla mübarizəyə
çağırır.
Hüseyn
Cavidin yaradıcılığında mühüm yer
tutan "İblis" faciəsində dövrün bütün mürtəce qüvvələri - "insan insana
qurddur" fəlsəfəsini tərəfdarları "iyirminci əsrin mədəni vəhşiləri" olan imperialist
dairələri İblis surətində ümumiləşdirilir, işğalçı müharibələrə lənət yağdırılır.
Mürtəce
qüvvələrlə azadlıq, bərabərlik, sülh, beynəlmiləlçilik, maarif
və mədəniyyət
dostlarının toqquşması Hüseyn Cavidin 1920-ci
ilədək
yazdığı əsərlərin başlıca
konflikti idi. Bu əsərlərin bədii qayəsini bəşəriyyətin fəlakətinə ədalətsiz,
istismarçı ictimai quruluşların səbəb olması fikri təşkil edir.
Hüseyn Cavidin Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonrakı
yaradıcılığında yeni həyatın tərənnümü əsas yer tutur. Şair Azərbaycan
qadınlarının savadlanması və cəmiyyət işlərinə
qoşulmasına, şüurlarda əmələ gələn
inqilaba, Vətənin həqiqi sahibi
olmuş zəhmətkeş xalqa
şeirlər həsr edir. Sosialist varlığı Hüseyn Cavidin o
vaxta qədər qəmli, ələmli olan şeirinə nikbin ruh gətirir.
1926-cı ildə müalicə üçün Almaniyaya gedən və 7 ay Berlində yaşayan Hüseyn Cavid
oradan kapitalizm cəmiyyətindəki sinfi ziddiyyətləri, fəhlələrin və zəhmətkeş ziyalıların ağır həyatını, mənəvi iztirablarını əks etdirən bir sıra siyasi-lirik və lirik-epik şeirlərlə qayıdır. O, "Nil
yavrusu" əsərində müstəmləkə zülmünü qəzəb və nifrətlə damğalayırdı.
1920-1930-cu illərdə Hüseyn Cavid bir sıra tarixi dramlar yazıb. "Peyğəmbər" və "Topal Teymur"
adlı əsərlərindən sonra yazdığı "Səyavuş" və "Xəyyam" tarixi dramları
Hüseyn Cavidin tarixə, tarixi şəxsiyyətlərə baxışında ciddi bir dönüş olub. Şair bu əsərlərində istibdada
qarşı üsyan edən
kütləni,
üsyan başçılarını və Xəyyam
kimi azadfikirli bir mütəfəkkiri baş qəhrəman seçib.
Faşizm və II Dünya müharibəsi təhlükəsinin artması 30-cu illərin əvvəllərində Hüseyn Cavidi narahat edən problemlər idi. Cənubi Azərbaycandakı azərbaycanlıların
"şahənşahlıq"
üsuli-idarəsinin
əsarəti altında əzab çəkməsi, ən adi insan
hüquqlarından məhrum
edilməsi də vətənpərvər şair kimi
Hüseyn Cavidi düşündürürdü. Onun fəlsəfi, siyasi-ictimai
görüşləri
"ümumi məhəbbət"
ideyasından sosialist humanizminə
qədər bir inkişaf
yolu keçib.
Poeziyası yüksək bədii sənətkarlığı, dərin
emosionallığı, səmimiliyi ilə seçilir.
Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra
Hüseyn Cavid müəllim kimi fəaliyyət göstərib, Müəllimlər İnstitutunda və Bakı Teatr Texnikumunda dərs deyib. Bir-birinin ardınca
yazılan əsərləri - "Azər" poeması, "Afət", "Peyğəmbər", "Topal Teymur",
"Knyaz", "Səyavuş", "Xəyyam", "İblisin
intiqamı" pyesləri və dram əsərlərinin müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulması görkəmli sənətkara böyük
şöhrət qazandırıb. Bakıda təşkil olunan
"Hüseyn Cavid axşamı," dövlət tərəfindən müalicə olunmaq üçün
Almaniyaya göndərilməsi, ona fərdi təqaüd müəyyən olunması, əsərlərinin Azərbaycanla yanaşı Zaqafqaziya və Orta Asiya teatrlarında
böyük uğurla səhnəyə çıxarılması, kitablarının nəşri ədibin nüfuzunu
artırmaqla bərabər, sənətinə və şəxsiyyətinə paxıllıqla yanaşanların da meydana
çıxmasına rəvac verib. Nəticədə, 1931-ci ildən etibarən dövri mətbuatda haqqında tənqid ruhlu məqalələr görünməyə başlanıb, əsərlərinə qurulan ədəbi məhkəmələrdə, 1934-cü ildən üzvü olduğu Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarında
o "burjua yazıçısı", yaxud
"müasir həyatı əks etdirməyən" yazıçı kimi damğalanıb. Rəzalətin hökm
sürdüyü o dövrdə
ümidsizlik, bədbinlik
öz qəzəbli
hökmünü elə
bir həddə
çatdırıb ki, hər
axşamın toranlığı evlərə
bir vahimə gətirib. O
qorxulu gecələrin birində qara qüvvələr Hüseyn Cavidi də aparıblar. Millətini,
xalqını canından artıq sevən böyük mütəfəkkir Hüseyn Cavid 1937-ci ilin qəzəbli möhürünə - "vətən xaini" kimi iyrənc ittihama məruz qalıb. Bütün bunların nəticəsində Hüseyn Cavid
1937-ci ilin iyun ayında əsassız
yerə həbs olunub, "Gizli
millətçi əksinqilabi təşkilat"da
iştirak bəhanəsilə səkkiz illik həbs
cəzasına məhkum edilib. Qoca ədib
1938-1940-cı illərdə keçmiş
SSRİ ərazisindəki ən uzaq və soyuq həbs düşərgəsi olan Maqadan şəhərində
cəza çəkib. 5 dekabr 1941-ci ildə
Sibirdəki
Tayşet rayonunun Şevçenko qəsəbəsində həbsdə
ikən vəfat edib.
Tarixi şəxsiyyət Hüseyn Cavidə 6 mart 1956-cı ildə bəraət verilib. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Cavidin cənazə qalıqları
1982-ci ildə
Sibirdən Vətənə
gətirilib,
Naxçıvanda torpağa tapşırılıb.
Ədibin xatirəsi əbədiləşdirilib. Anadan olmasının 100 illik yubileyi
dövlət səviyyəsində geniş qeyd
olunub. Naxçıvanda ev-muzeyi
yaradılıb, Bakıda, vaxtilə
yaşadığı binada (indiki Azərbaycan MEA Əlyazmalar İnstitunun binası) Hüseyn
Cavidin barelyef təsviri
olan xatirə
lövhəsi
vurulub. 1982-ci ildə
Naxçıvanda "Hüseyn Cavid poeziya
teatrı" açılıb. Naxçıvanın
Babək rayonunda
Cavidabad kəndinə, Bakıda və Respublikanın
digər şəhər və
rayonlarında küçə,
məktəb, kitabxana və s. mədəni-maarif müəssisələrinə adı verilib.
Bakıda heykəli, Naxçıvanda türbəsi ucaldılıb, ev muzeyləri təşkil edilib. Onun qələmindən çıxan əsərlərin
ideyasını insanın, cəmiyyətin mənəvi oyanışı və
azadlığı, bəşəriyyətin mənəvi eybəcərlik və məşəqqətlərdən xilası,
gözəllik, həqiqət və xeyirxahlıq təşkil edir. Bir sözlə,
Cavid uca ideallar şairi olub.
Hüseyn Cavid klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ən yaxşı ənənələrini inkişaf etdirən qələm adamlarındandır. O, Azərbaycan mütərəqqi romantizminin banilərindən, Azərbaycan ədəbiyyatının
yaradıcılarından biridir.
"Həqiqət istərəm, yalnız həqiqət", - deyə bütün ömrü
boyu çarpışan, yazıb-yaradan Hüseyn Cavidin
əsərləri elə bir haqdan qüdrət alıb ki, bu gün də aktual və mənalı səslənir.
Mərhum prezident Heydər Əliyev Cavid haqqında
belə deyib:
"Hüseyn Cavidin bütün
yaradıcılığı, bütün fəaliyyəti Azərbaycan xalqının mədəniyətini yüksəklərə qaldırmaqdan,
xalqımızı azad, müstəqil xalq etməkdən ibarət olubdur. Onun
bütün yaradıcılığı Azərbaycan
xalqını milli azadlığa, müstəqilliyə
çağırıbdır".
Tarixi mövzularda möhtəşəm əsərlər yaradan Hüseyn Cavid əsrlərin ən dərin qatlarına
dövrünün gözü ilə baxaraq, işlədiyi mövzunu elə qüdrətlə mənalandırırdı ki,
bütün ədəbi döyüşlərdən qalib çıxırdı. O, əsərlərində yalnız Azərbaycan deyil, bütün bəşəriyyəti düşündürən problemlərə işıq tuturdu. Cavidin
axtardığı həqiqətin bir mənası vardı - milləti azad və birlikdə görmək! Ulu öndərimiz: "Xalqımız,
tariximiz nə qədər yaşayacaqsa, Hüseyn Cavidin irsi də o qədər yaşayacaqdır" -
deyib.
Bəli, bu böyük şair dünya durduqca
yaşayacaqdır. Biz bu tarixi şəxsiyyətimizi rəhmətlə yad edirik.
Ruhu şad
olsun!
Fazil
QARAOĞLU professor
Bakı
xəbər.-
2017.-11-13 mart.- S.13