Tarixdə iz buraxanlar: Şinasi
Şinasi türk ədəbiyyatının Avropada ən çox tanınan
şair və yazıçılarından biridir. 1826-cı il
avqust ayının 5-də İstanbulda anadan olub. Əsl adı
İbrahim Şinasidir. Atası topçu
yüzbaşı Bolulu Məhməd Ağadır.
Şinasi ilk təhsilini məhəllə məktəbində tamamladıqdan sonra Topxana müdiriyyətində maliyyə məmuru olub. Bu məmuriyyəti əsnasında dövrün mədəniyyət adamları ilə tanış
olub, dil və ədəbi mədəniyyət mövzularını öyrənib, qısa bir zamanda
düzgün mənzumələr söyləyəcək qədər ədəbiyyatını inkişaf etdirib.
Topxana yarı avropalı bir müəssisə olaraq qurulmuşdu. Burada
fransız mütəxəssislər olduğu kimi,
fransızca bilən
türklər də var idi.
Şinasi burada yüksək rütbəli dövlət və mədəniyyət adamları ilə tanış
olub, müxtəlif mövzularda onlardan çox şeylər öyrənib. Məsələn
o, İbrahim bəyin
köməyi ilə Şərq elmi-fəlsəfi dəyərlərini
və mədəniyyətini
yaxından mənimsəyə bilib. Şinasi
eyni zamanda Qərb
mədəniyyətinə də rəğbət bəsləyib, xüsusilə fransız dili və ədəbiyyatını
öyrənməyə meyl göstərib. Bir
fransız zabiti ona fransız dilini öyrədib. Həmin
zabit sonralar müsəlmanlığı
qəbul edib və Türkiyədə Rəşad
bəy adı ilə tanınıb.
Qeyd edək
ki, sarayda məsul
vəzifədə çalışan Böyük
Rəşid
paşanın da Şinasinin həyatında
mühüm rolu olub. Şinasi Rəşid paşadan daim
qayğı görüb, ona həsr
etdiyi bir qəsidəsində Rəşid paşaya olan məhəbbətini
özünəməxsus formada izhar
edib. Beləcə, zaman keçdikcə dil və mədəniyyət marağı sayəsində Şərq elmləri yanında Qərbə də üz tutan Şinasinin
Topxanadakı mövqeyi və
etibarı yüksəlib.
Şinasi
24-26 yaşlarında ikən fransızcasını mükəmməlləşdirmək və oxumaq üçün
Topxana müşaviri Fethi paşa və Mustafa Rəşid paşanın vəkaləti və Sultan Əbdülməcid xandan alınan iradə ilə 1849-cu ildə iqtisad təhsili almaq üçün
Parisə gedib. Şinasi Türk
imperatorluğunun Parisə
göndərdiyi
ilk tələbələrdən idi. O, təxminən 5 il
müddətində Fransa həyatı ilə tanış olub, Avropa iqtisadi və mədəni modelinin ölkəsində tətbiqinə maraq göstərib. Sonralar maliyyə işlərini öyrənmək üçün rəsmi göstəriş alan
Şinasi, təhsil almaqla yanaşı, maliyyə nazirliyində də işləməyə başlayır. Şinasi burada həm
fransızcasını mükəmməlləşdirir, həm də maliyyə sahəsində
çalışaraq bir müddət
də Fransa Maliyyə Nazirliyində təcrübə
keçir. Bu arada məşhur fransız şairi
Lamartine ilə
dostlaşaraq onun məclislərində iştirak edir.
1854-cü ildə İstanbula dönən, digər tənzimatçı gənclər kimi dövlət tərəfindən Avropaya təhsilə göndərilən Şinasi də yaxşı bir
iqtisadçı olmaqdan ziyadə qəzetçi,
teatrçı, şair olmuşdu. Bir müddət yenə Topxanada çalışır.
Sonra Məclisi-maarif
azamlığına gətirilən Şinasi
Avropadan döndükdən
sonra yeni üslubda yazdığı bədii əsərlərini çap
etdirir, fransızcadan tərcümə etdiyi mənzum əsərlərdən ibarət bir toplusu
işıq üzü görür. Bu əsərlər
onun Avropa ədəbiyyatına
doğru ilk addımı hesab olunur. Rəşid
paşanın sədarətdən düşməsilə yerinə keçən Əli paşa tərəfindən
azad edilsə də, Rəşid
paşanın təkrar
vəzifəyə gəlməsilə köhnə vəzifəsinə qaytarılır.
Şinasi türk cəmiyyətlərində tənzimatın elanı ilə başlayan qərbləşmə surəsinin ən önəmli
yazıçılarından biri olub. Bu da bir həqiqətdir ki, Şinasi türk cəmiyyətini Qərb tərzində şeirlə tanış edən və teatr, məqalə kimi Qərb ədəbi modellərin ilk nümunələrini verən, yenilikçi fikirləri və ədəbiyyat sahəsindəki fəaliyyətilə öz dövrünün
aydınlarına təsir edən önəmli bir şəxsiyyət olub.
Şinasini
ən
çox həvəsləndirən iş Avropada aldığı təhsil və tərbiyə ilə Türkiyədə ilk xüsusi qəzeti çıxarmaq idi. Qayəsi
burada xalqa xalq dili ilə
xitab etmək,
onlara Qərbin
yeniliklərini və yeni fikirlərini anlatmaq idi.
Bu məqsədlə Şinasi
1860-cı ildə
"Tercümani Ahval" qəzetinin
nəşrini təşkil edir. Bu qəzetin
nəşr edilməsilə türk qəzetçiliyi və Avropa türk ədəbiyyatı başlamış
oldu.
Geniş
xalq kütləsini təhsilləndirmək üçün qəzeti bir vasitə kimi görən Şinasi ilk türkcə xüsusi qəzet olan "Tercümani
Ahval" qəzetini Ağan bəylə birlikdə nəşr etdirdikdən sonra bir mətbəə qurur və "Tasvir-i Efkar" adlı qəzeti də nəşr etdirməyə başlayır.
Şinasi
yeni ədəbiyyatın kitab halında nəşr olunan ilk teatr əsəri "Şair evlənməsi"ni
1860-cı ildə "Tercümani Ahval" qəzetində hissə-hissə nəşr etdirib. Lakin 24-cü sayından sonra bu qəzetlə əlaqəni
kəsib. Böyük həvəslə
çalışdığı bu qəzetdən 6 ay sonra
ayrılmaq məcburiyyətində qalıb. 28
iyun 1862-ci ildə öz adına
çıxardığı qəzeti "Tasviri Efkar"
adı ilə nəşr etdirib. "Təsviri Efkar" qəzetçilik sahəsində özündən əvvəlki "Tercümani Ahval"dan daha çox iş görüb və böyük problemlərə toxunub.
Bu dövrdə "Ruzname-i Ceride Havadis" qəzetində dil məsələsi ilə əlaqəli olaraq Şinasiyə qarşı yazılan
imzasız yazılar önəmli bir qələm savaşı
başladıb. Başqalarının
qatılması ilə
böyüyən
və ədəbiyyat tarixində "Mesele-i Mehbusetü
Anha" olaraq keçən
bu mühasibədə
"Ruzname"dgki yazıların dil mövzusunda
mühafizəkar
bir vəziyyətdə olan Kiçik Səid paşaya aid
olduğu bilinir. Bu mübahisə Şinasinin fikri
və ortaya
qoyduğu xüsusi qaydalar baxımından çox əhəmiyyətlidir.
Şinasi "Tasvir-i Efkar" qəzetinin tirajını o
günə qədər heç bir qəzetə nəsib olmayan bir şəkildə yüksəldib 20 minin üzərinə çıxaran
mübahisəni 4 ay sonra kəsib və qısa bir zamandan sonra Parisə qaçıb.
"Tasvir-i Efkarı" Namık Kamala buraxıb
Fransaya qaçan Şinasinin bu
qaçışının arxasında 1 yanvar 1865-ci
ildən ortaya
qoyulacaq Mətbuat Nizamnaməsində ağır şərtlərin olduğu təxmin edilirdi.
Şinasi Parisə qaçdıqdan sonra lüğət
çalışmalarına başlayıb. Xərcləri Mustafa Fazıl
paşa tərəfindən
qarşılanıb, Jean Pietri vasitəsilə
Namik Kamal ilə əlaqə saxlayıb. Ancaq Namik Kamal və
digər yeni
Osmanlılar Parisə
getdiklərində onlardan uzaq durar,
öz çalışmalarına davam edərdi.
Şinasi bu fəaliyyətlərilə ətrafına topladığı gənclərə Avropadakı siyasi
fikirlərin və Qərb mədəniyyətinin təbliğini edirdi. Eyni zamanda avropalılar tərəfindən
dəstəklənən İxtilalçı Yeni
Osmanlılar Cəmiyyətinin rəisi sayılacaq qədər bu cəmiyyətin siyasi fikirləri üzərində təsirli olurdu. Bu
və başqa səbəblərlə Məclisi-maarif
azadlığından ikinci dəfə qovulur və "Tasviri
Efkarı" Namik Kamala buraxaraq yenə də
Parisə gedir.
Şinasi şahzadə
Fazıl Mustafa paşanın yardımı ilə ikinci dəfə Parisə
yerləşir.
Onun Parisdə
qaldığı bu ikinci dövrdə
vaxtının çoxunu böyük bir türk
lüğəti
hazırlamaqda keçirdiyi məlumdur.
Onu da qeyd edək
ki, Namik Kamalın Parisə
getməsindən sonra "Təsviri Efkar" qəzetini Ricaizadə Əkrəm çap etdirib.
Soltan Əbdüləzizin 1867-ci ildə Parisə gəlişi zamanı Şinasinin dostu və himayədarı Fuad paşa onunla
görüşür və Şinasini Türkiyəyə geri dönməyə razı salır. Padşaha rəfaqət edən Fuad paşa ilə görüşüb
İstanbula dönməsi
barədə söz verən Şinasi
padşahın ətarafındakılarla
bərabər Peşteye gedir.
Padşahın ayrılmasının
ardından orada bir müddət
qalıb Macar dil alimləri
və şərqşünaslarla
görüşür. 24 sentyabr 1867-ci
ildə
Köstence yolu ilə
İstanbula dönən
Mustafa Fazıl paşanın Peştedən onu da alıb İstanbula gətirdiyi bəllidir. Sadəcə bir neçə ay İstanbulda
qalan Şinasi qısa bir zamandan sonra təkrar Parisə
dönür. Burada qaldığı
iki ilə yaxın
bir zamanda Fransanın Milli kitabxanasında Osmanlı
lüğəti
üçün çalışır. Hardasa həyatının
tək məqsədi halına gələn bu əsər "t" hərfinə qədər
hazırlanır. Amma bu
çalışmaların günümüzə qədər
heç bir parçası ələ keçməyib.
Şinasi 1869-cu ildən sonra mətbəə işlərilə məşğul olub. "Müntehebati
Eşar" və
"Durubi Emsali Osmaniye" əsərlərini ikinci dəfə nəşr
etdirib. Həyat
yoldaşından ayrıldıqdan sonra uşağı
ilə yalnız
qalmanın qüssəsi
onu xəstələndirib. O, lüğət
çalışmasını tamamlamaq üçün
çox çalışıb, fəqət bu çox mühüm
işini tamamlamadan 1871-ci il sentyabr
ayının 12-də vəfat edib.
Şinasinin vəfatından sonra Ebüzziya Tevfik, "Muntahabat-ı
Tasvir Efkar" adlı kitabı hazırlanır. Yenə Ebüzziya Tevfik
tərəfindən eyni adla
1894-cü ildə nəşr edilən başqa bir
kitabda isə
Şinasinin "Tasviki Efkar"da çıxan bəzi məqalələri bir yerə
toplanıb.
Fransız ədəbiyyatının ədəbiyyatımıza təsiri Şinasi ilə başlayıb. Bu təsir əvvəl tərcümə şəklində olub, daha sonra onun
şeirlərində özünü
göstərib.
Şeirləri "Müntehebati Eşar" adı altında
yayımlanıb. O, beş qəsidə yazıb. Bunlar
daim onu qoruyan və
ona qayğı göstərən məşhur Mustafa Rəşid
paşanın şərəfinə yazılıb.
Bu tarixi insanımız qəsidələrində öyməyə və
tərifə
ölçülü davranıb və
gerçək
xüsusiyyətlərə bağlı qalıb, ədalət, haqq, hüquq,
qanun və mədəniyyət
kimi sosial anlayışları şeirlərində istifadə edib. Sadə və açıq
üslubdan istifadə
edərək lirizm
axışına uyğun tərzdə qəzəllər yazıb. Yenə
şeir sahəsində fransızcadan
etdiyi tərcümələr və
La Fontenin fabl tərzi
yazdığı mənzum
hekayələri vardır.
Şinasi əsərlərində dilə artıq dərəcədə əhəmiyyət verib, uzun və çətin anlaşılan cümlə yerinə qısa, açıq və düşüncə yönündən qüvvətli cümlədən istifadə edib. Nəsrlərinin ən çox sevilən nümunələri məqalələrilə
dramlarıdır. Dramlarında
türkcədə ilk dəfə nöqtələmə işarətlərindən istifadə edib.
Şinasinin müəyyən yönləri qəzetçilik və teatrçılıq olub. O, qəzeti cəmiyyətə məlumat verərək onu aydınladan bir vasitə olaraq qəbul edərdi. Teatra da
çox böyük əhəmiyyət verən Şinasi ilk
teatr töhfəsini
1859-cu ildə
"Şair evlənməsi" adı ilə Avropa
zövqünün təsiri
altında verib. Hadisə yerli və
realistdir. Qısası, Şinasi
yaşadığı cəmiyyətin inam,
yaşayış, mədəniyyət və ənənələrini, kökündən olmasa belə, dəyişdirərək Qərbin
yaşayış, mədəniyyət və ənənələrinə
uyğunlaşdırmaq üçün sənət ideologiyası uğrunda
istifadə edib.
Bu cəhəti ilə Şinasi
şübhəçi,
qərarsız və Qərb sevgisi kompleksinə qapılıb.
Dinə
sayğılı görünməklə birlikdə, müdafiə etdiyi fikir və yeniliklərin ziyadəliyi, hətta dini yaşayış
və hökmlərə tərs
düşməsi
pis qarşılanıb. Siyasi və ideoloji fəaliyyətlərilə Osmanlı
dövlətinin
çöküşündə
ağır məsuliyyət sahibi
olanlardandır.
Bu tarixi türk övladını rəhmətlə yad edirik.
Fazil QARAOĞLU professor
Bakı xəbər.- 2017.- 7-9
yanvar.- S.13