Naxçıvanın dialektoloji sərvətləri...

“Bu atlas artıq dünyanın bir sıra ölkələrinə yayılıb və bununla bağlı çox müsbət rəylər var”

Kifayət İmamquliyeva: “Biz Azərbaycan ərazilərinə iddia edən qüvvələrə cavab olaraq dialektoloji danışıq atlasları hazırlamışıq”

Qədim və zəngin dil olan Azərbaycan dili böyük tarixi inkişaf yolu keçib. Ana dilimizin incəlikləri, gözəllikləri Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə xas olan ləhcə, şivə və dialektlərin də timsalında ifadə olunur. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra dilçilik elminin qarşısında duran əsas məsələlərdən biri ayrı-ayrı bölgələrə məxsus ləhcələrin, şivə və dialektlərin öyrənilməsi məsələsi idi. Dilçi-alimlərin verdiyi məlumata görə, bu sahədə əvvəllər də işlər görülüb, lakin bu işlər bu sahəni tam olaraq əhatə etmədiyindən, yenidən bu məsələ gündəmə gətirilib.

Azərbaycan dilinin formalaşmasında, ədəbi və şifahi formaya düşməsində şivə və ləhcələr də əhəmiyyətli dərəcədə rola malikdir. Son illər bu istiqamətdə görülən işlərin sırası genişlənir, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Dilçilik İnstitutunun müvafiq şöbəsi tərəfindən müxtəlif bölgələrin şivə və ləhcələri yenidən öyrənilir, tədqiqata cəlb edilir, dilimiz o bölgələrə xas sözlərlə zənginləşir.

Bir neçə ildir Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda Azərbaycan dilinin müxtəlif bölgələrinə aid dialektoloji atlaslar hazırlanır. Azərbaycan dilinin diri və duru qaldığı Naxçıvanın rayon və kəndlərinə məxsus şivə və ləhcələrin də dialektoloji atlası hazırlanıb.

AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun Azərbaycan dialektologiyası şöbəsində həyata keçirilən bu işlərin həm Azərbaycan, həm də dünya üçün böyük əhəmiyyəti var. Dilçilik İnstitutunun Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Kifayət İmamquliyeva “Bakı-Xəbər”ə açıqlamasında “Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası” ilə bağlı bildirdi ki, bu atlas böyük əhəmiyyətə malikdir. Şöbə müdirinin sözlərinə görə, bu atlaslar müvafiq rəsmi sənədin tələblərinə uyğun hazırlanıb: “Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası” Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı"na əsasən hazırlanmış “Proqram”ın 6.3.5. bəndində Azərbaycan dilinin müxtəlif dialekt və şivələrinin müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq öyrənilməsinin təmin edilməsi nəzərdə tutulub.

əlumdur ki, dialekt və şivələr dilin canlı tarixidir. Mətbuatın, televiziyanın, ümumiyyətlə, kütləvi informasiya vasitələrinin inkişaf etdiyi, miqrasiyaların artdığı bir dövrdə dialekt və şivələr artıq məhvə doğru gedir. Lakin dialekt və şivələrdə elə dil faktları ortaya çıxır ki, bu, Azərbaycan xalqının kimliyini, tarixini, mədəniyyətini, aborigenliyini sübuta yetirə bilir və Azərbaycan torpaqlarına göz dikənlərə tutarlı cavab olur.

Dövlət başçısının sərəncamından sonra AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun rəhbərliyi Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin əməkdaşları ilə məsləhətləşərək “Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası”nın hazırlanmasını qarşıya məqsəd qoydu. Bilirsiniz ki, Naxçıvan Muxtar Respulikası strateji əhəmiyyətli ərazidir. Belə ki, qədim Azərbaycan torpağı Zəngəzur 1920-ci ildə totalitar sovet hakim dairələrinin anti-Azərbaycan siyasəti nəticəsində qanunsuz olaraq Ermənistana verilmiş və bunun acı nəticəsi olaraq Naxçıvan Muxtar Respublikasının ölkə ərazisi ilə torpaq sərhədləri kəsilmişdir. Eləcə də 1938-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Sədərək rayonunun inzibati ərazisinə daxil olan Kərki kəndinin torpaqları Ermənistana verilmiş və bunun da nəticəsində həmin kənd Naxçıvan ərazisindən təcrid olunmuşdur. Bundan əlavə, 1929-cu il fevralın 18-də Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi totalitar inzibati-amirlik şəraitində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 9 kəndinin: Şərur dairəsinin Qurdqulaq, Xaçik, Horadiz kəndlərinin, Şahbuz nahiyəsinin Oğbin, Sultanbəy, Ağxəç, Almalı, İtqıran kəndlərinin, Ordubad dairəsinin Qorçevan kəndinin, habelə Kilit kənd torpaqlarının bir hissəsinin əkin sahələri və otlaqları ilə birlikdə Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasına birləşdirilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının sərhədləri haqqında Moskva müqaviləsi (1921) və Qars müqaviləsinin (1921) müddəaları nəzərə alınmadan və sənədləri imzalayan tərəflərin iştirakı olmadan Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Muxtar Respublika ərazisinin bir hissəsinin Ermənistana verilməsi ilə bağlı bu anlaşılmaz və qanunsuz qərarı beynəlxalq hüquq normalarının kobudcasına pozulması faktı, Azərbaycan xalqına qarşı əsl xəyanətkarlıq və cinayət əməlidir. Və bu gün də Ermənistan dövləti Naxçıvan Muxtar Respublikasının torpaqlarını zəbt etməyə iddialıdır. Düşmənə tutarlı cavablardan biri də məhz bu atlas ola bilər.

Dialektoloqlar hər şeydən qabaq “Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlasının proqramı” əsasında işə başlamışlar. Onlar 2014-cü ilin iyun-oktyabr aylarında Naxçıvan Muxtar Respublikasında ekspedisiyada olarkən müasir Azərbaycan ədəbi dilinin əsasını təşkil edən qəbilə və tayfa dillərinin izinə düşmüş, zəngin material toplamışlar. Bənzərsiz dağlar diyarı olan Naxçıvanın ecazkar təbiəti və ona uyğun özünəməxsus həyat tərzi, hətta daş dövrünün izləri bu bölgənin əhalisinin məişətində və dil xüsusiyyətlərində qorunub saxlanıb. Belə ki, Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrində Azərbaycan xalqının islamdan əvvəlki dövrlərə aid inancları: göy qüvvələrinə bağlılıq, tanrıçılıq, totemizm və sair əlamətlər müşahidə olunub.

Ekspedisiya zamanı Naxçıvan Muxtar Respublikasının izoqlas verə biləcək 151 yaşayış məntəqəsindən (Naxçıvan şəhər zonası üzrə 4, Sədərək rayonu üzrə 4, Şərur rayonu üzrə 37, Kəngərli rayonu üzrə 9, Babək rayonu üzrə 22, Şahbuz rayonu üzrə 20, Culfa rayonu üzrə 23, Ordubad rayonu üzrə 32) zəngin dialektoloji material əldə edilmiş və bu materiallar əsasında dilin bütün səviyyələrini əhatə edən 250 xəritədən ibarət “Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası” tərtib olunub”.

Şöbə müdirinin qeyd etdiyinə görə, atlasdan istifadə işini asanlaşdırmaq məqsədilə bölmələr üç rəngdə (göy – “Fonetika”, qırmızı – “Qrammatika”, yaşıl – “Leksika) təqdim edilib. Rənglər həm də rəmzi olaraq Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağını özündə əks etdirir. O qeyd etdi ki, “Proqram” və xəritələrdə istifadə edilmiş şərti işarələrin açıqlanması da atlasda öz əksini tapıb: “Dialektoloji Atlas Qrupunun atlasla bağlı fəaliyyətini, informatorlarla görüşlərini, eləcə də Naxçıvan Muxtar Respublikasının təbiəti və tarixi abidələrini, müasir və qədim memarlıq üslubunu, etnoqrafiya və kulinariyasını əks etdirən şəkillər Azərbaycanın üzvi tərkib hissəsi olan bu qədim diyar haqqında dolğun təəssürat yaradır. Atlasın gələcəkdə meydana çıxacaq tədqiqat işlərinə açar rolu oynayacağını və dilçilikdən başqa, tarix və coğrafiya, etnoqrafiya və kulinariya, eləcə də digər elm sahələrinin mütəxəssisləri üçün əhəmiyyətli olacağını düşünürük. Dilçilik elmi ilə yanaşı, həm də ümumiyyətlə, azərbaycançılıq baxımından əhəmiyyəti olan, ardıcıl elmi axtarışların və ekspedisiyaların nəticəsi olaraq ərsəyə gələn, dünya ictimaiyyətinə 4 dildə (Azərbaycan, türk, ingilis, rus) təqdim olunan “Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası”na əlavə olunmuş kompakt diskdə səsli elektron atlas, həmçinin, Muxtar Respublikanın müxtəlif yaşayış məntəqələrindən olan informatorların səsləri yerləşdirilib. Yüksək elmi və poliqrafik səviyyədə təqdim edilən “Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası” dünyada dialektoloji atlasların yaradılması tarixində olduqca mühüm və əhəmiyyətli bir hadisədir. Cəsarətlə demək olar ki, bu atlas Azərbaycanın ayrılmaz bir parçası olan Naxçıvan diyarının qədim türk-oğuz yurdu olmasının danılmaz elmi möhürüdür”.

Atlasın əhəmiyyətini vurğulayan şöbə müdiri qeyd etdi ki, belə atlaslar Azərbaycanın bütün bölgələri üçün hazırlanacaq: “Biz hazırda Qarabağın dialektoloji atlasını hazırlayırıq. Azərbaycanın strateji əhəmiyyətli ərazilərini diqqətdə saxlayırıq. O ərazilərini ki, orada düşmən gözü var və düşmənlərimiz o yerləri zəbt etmək, kəndlərimizə sahib olmaq, buranın türk xalqına yox, hansısa bir millətə mənsub olduğunu demək istəyirlər. Biz Azərbaycan ərazilərinə iddia edən qüvvələrə cavab olaraq dialektoloji danışıq atlasları hazırlamışıq. Yəni hər bir kəs milli kimliyi ilə tanına bilər. Bu atlasda Azərbaycan kəndlərini əks etdirməklə bildirmək istəyirik ki, bu kəndlərdə yaşayan erməni deyil, azərbaycanlıdır və danışıqları da budur. Bizim əsas işimiz şivələrlə, ləhcələrlə bağlıdır. Bu atlas Naxçıvan dialekt və şivələrindən ibarətdir. Qeyd etdiyim kimi, kəndbəkənd bütün danışıq ləhcələri burada əksini tapıb. Bu, səsli atlasdır, Amerikada, Almaniyada və digər ölkələrdə olan bir şəxs onun danışığına qulaq asa bilər. Bu, elektron atlasdır və iki qovluqdan ibarətdir. Birinci qovluqda atlas, ikinci qovluqda isə həmin kəndlərin informatorlarının səsi yerləşdirilib. “Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası” artıq dünyanın bir sıra ölkələrinə yayılıb və bununla bağlı çox müsbət rəylər var. İşimiz bu atlasla bitmir. Biz Naxçıvanın dialekt və şivələrinin elektron lüğətini də hazırlamışıq. “Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji lüğəti” çox mühüm bir vəsaitdir. Biz silsilə olaraq monoqrafiyalar da hazırlamağı nəzərdə tuturuq”.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2018.- 4 aprel.- S.13.