Tarixdə iz buraxanlar: Bəkir Çobanzadə

Bəkir Çobanzadə 1893-cü il may ayının 15-də Krımın Qarasubazar şəhərinin Ağrın kəndində anadan olub. Atası Əbdülvahab bəy, anası Zaidə xanımdır. Bəkir ilk təhsilini Qarasubazarda xeyriyyə cəmiyyətinin açdığı rüşdiyyə məktəbində alıb.

Məktəbi əla qiymətlərlə bitirdiyinə görə, təhsilini davam etdirmək üçün xeyriyyə cəmiyyəti tərəfindən İstanbula göndərilib, 1909-1914-cü illərdə İstanbul Sultanisində oxuyub. Bəkir Çobanzadə 1915-ci ildə İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakultəsinə daxil olub, macar mənşəli müəllimi Lipot Mosonyinin təşviqi ilə Macarıstana gedib. Bir müddət macarca öyrəndikdən sonra 1916-cı ildə Budapeştdəki Peter Pazmani Universitetinin fəlsəfə fakultəsinə daxil olub. Universiteti bitirdikdən sonra Bəkir Çobanzadə Şərqşünaslıq Akademiyasında işə qəbul edilib, burada “Qıpçaqların Codex Cumanicus yazılı abidələri və türk dillərində tələffüzün təməl problemləri” mövzusunda dissertasiya yazıb və Türk Dünyası üçün çox önəmli mövzuda yazdığı dissertasiyanı müvəffəqiyyətlə müdafiə edib. Bir müddət universitetdə müəllim işləyən Bəkir Çobanzadə Lozan Universitetinə işə dəvət edilib. Lozanda 4 ay qaldıqdan sonra 1920-ci ildə əvvəlcə İstanbula, oradan Ağməscidə gəlib burada müəllim məktəbində dil və ədəbiyyat müəllimi vəzifəsində çalışıb. Daha sonra Ağməsciddə açılan universitetdə türk dillərinin qrammatikası fənnindən dərs deyib.

15 mart 1922-ci ildən Tavriya Universitetində professor olan Bəkir Çobanzadə 1924-cü ildə Krım Universitetinin rektoru təyin edilib. Krımda muxtar respublika qurulduqdan sonra Bəkir Çobanzadə 1924-cü ilin sonunda Bakıya dəvət edilib, 1937-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Universitetində türkologiya professoru vəzifəsini tutub.

Bəkir Çobanzadə yaradıcılığının Bakı dövrü böyük zəkanın olğunlaşma, püxtələşmə və özünümüdafiə dövrüdür. O, Bakıda fəaliyyət göstərdiyi 14 il ərzində türk dillərinin eyni bir ana dildən əmələ gəldiyini, bəzi fərqlərə baxmayaraq bu dillərin hələ də bir-birinə çox yaxın olduğunu, onları vahid əlifba, vahid orfoqrafiya qaydaları altında birləşdirmənin, unifikasiya etmənin mümkünlüyünü elmi dəlillərlə sübut etməyə çalışıb. Azərbaycanda, Orta Asiyada, Volqa boyunda, Krımda, Moskvada, Leninqradda bu ideyasını yorulmadan təbliğ və müdafiə edib. O, dahi Mahmud Qaşqaridən və Mirzə Kazımbəydən sonra türk filologiyası sahəsində ən tanınmış alimlərdən biridir. Onun 1915-ci ildən başlayaraq həyatının sonuna qədər dil tarixi, müqayisəli dilçilik, qrammatika, dialektologiya, ədəbiyyatşünaslıq, pedaqogika, əlifba, imla və digər sahələrdə qələmə aldığı kitabları və məqalələri bu gün də öz aktuallığını və əhəmiyyətini itirməmişdir. Alimin coşqun elmi və pedaqoji fəaliyyəti hələ sağlığında ona böyük şöhrət qazandırıb. Bəkir Çobanzadənin çoxsahəli zəngin elmi yaradıcılığına xas olan əsəs xüsusiyyətlər bunlardır: 1.O, son dərəcə istedadlı və zəkalı bir insan idi, Ulu Tanrı ona böyük qabiliyyət bəxş etmişdi. 2.Onun elmi maraq dairəsinə bütün Türk Dünyası daxil idi. 3.O, Avropa standartlarında yetişən bir dilçimiz idi. 4.O, Şərqin və Qərbin əsas dillərini bilir və onlardan bacarıqla istifadə edirdi. 5.Alimin yaşadığı ağır və mürəkkəb dövr onun yaradıcılığının çiçəklənməsinə, parlaq istedadının üzə çıxmasına münbit şərait yaratmışdı.

Bəkir Çobanzadənin zəngin elmi yaradıcılığı kifayət qədər araşdırılıb, bəzi əsərləri təkrar çap edilib, seçilmiş əsərlərinin çoxcildliyi nəşr olunub. Onun Azərbaycanda, Türkmənistanda, Özbəkistanda və başqa respublikalarda çıxan qəzet və jurnallarda dərc olunan məqalələri, müsahibələri, ali məktəblərdə oxuduğu mühazirələr onun necə böyük bir elm xadimi olduğunu göstərir. Xüsusilə latın əlifbasının qəbulu, türk dillərində ortaq orfoqrafiya, leksikologiya və terminologiya ilə bağlı məsələlərdə Bəkir Çobanzadənin mövqeyi axıradək dəyişməyib. Bakıda 1926-cı ildə çağrılan ümumittifaq türkoloji konfransda unifikasiya problemi alimin ən çox müdafiə etdiyi məsələ idi. O, konfransdan sonra da öz prinsiplərinə sadiq qaldı. Təbii ki, bolşeviklər də bunu görür, Bəkir Çobanzadənin məqsədini anlayırdılar. Onlar mədəni inqilab adı altında türk xalqlarını bir-birindən uzaqlaşdırmaq, parçalamaq, hər ləhçəni ayrı ədəbi dil halına gətirmək, türk xalqlarının həmrəyliyinə, bir-birini başa düşməsinə mane olmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Nəticədə onlar qalib gəldilər. Təkcə Bəkir Çobanzadəni deyil, bütün türk ellərindəki ziyalıları, milli düşüncəli adamları 1937-ci ildə zəmi kimi biçdilər. Bunun üçün xüsusi şablonlar, trafaretlər də hazırlanmışdı.

Bəkir Çobanzadə böyük bir alim olmaqla yanaşı, həm də istedadlı ədib, şair və yazıçı idi. Onun “Anan harada?” adlı ilk şeiri 1913-cü ildə İstanbulda nəşr olunan “Yaş tatar yazıları” məcmuəsində çap olunub. O, Budapeştdə 1919-1920-ci illərdə qələmə aldığı şeirlərini xüsusi bir dəftərə yazıb və onu “Qaval səsləri” adlandırıb. Bəkir bəy bəzi şeirlərini İstanbulda yaşayan yaxın qohumu Həmdi Atamana göndərib, bəzilərini isə müxtəlif jurnallarda dərc etdirib.

AMEA-nın müxbir üzvü, professor Tofiq Nağıyev Bəkir Çobanzadənin zəngin elmi fəaliyyətindən, taleyinin Azərbaycanla bağlı səhifələrindən ətraflı danışıb: “BDU-da Bəkir Çobanzadəyə həmişə isti münasibət olub. Onun adını daşıyan geniş bir auditoriya və elmi laboratoriya yaradılıb. Böyük şərqşünas Bəkir Çobanzadə Mirzə Kazımbəy səviyyəsində xidmətlər göstərib. 44 il yaşasa da, türkologiyanın yaranması və formalaşmasında böyük xidmətlər edib, ilk dəfə olaraq türkoloji qurultayın təşkil olunması ona tapşırılıb...”

1922-ci ildə Lenin Azərbaycan MİK-in sədri S.İ.Ağamalıoğlunu və onu müşayiət edən A.S.Enikidzeni qəbul edir. Görüşün səbəbi Azərbaycanda yeni əlifbaya keçməklə bağlı idi. Nəriman Nərimanov o zaman ərəb əlifbasından latın qrafikasına keçilməsinin tərəfdarı idi. Beləliklə, 1923-cü il oktyabr ayının 20-də latın qrafikasına keçmək barədə dekret imzalanır. Azərbaycanda əlifba islahatını həyata keçirmək üçün milli ruhlu güclü bir mütəxəssis və təşkilatçı lazım idi. Elə bu zaman S.Ağamalıoğlu xarici səfərlərinin birində gördüyü Bəkir Çobanzadəni xatırlayır. Çünki gənc Bəkir alman, türk, macar, fransız, ərəb, fars, rus, özbək, qazax, türkmən dillərini mükəmməl bilirdi, sərbəst yazır və danışırdı. Ağamalıoğlu bu cavan, fəqət artıq özünü təsdiq edən istedadlı alimi Bakıya dəvət edir. Çobanzadə bu təklifi cani-könüldən qəbul edir. Bakıda yaşadığı illər Bəkir Çobanzadənin fəaliyyətinin ən qızğın və məhsuldar dövrü olur. Onun 1926-cı il fevral ayının sonu martın əvvəllərində Bakıda keçirilən Ümumiittifaq Türkoloji qurultayın keçirilməsində əməyi danılmazdır. Bu qurultayda Türkiyədən, Almaniyadan, Macarıstandan, İtaliyadan, Danimarkadan, İsveçrədən, Finlandiyadan dünyanın ən məşhur 24 nəfər türkoloq-alimi Bəkir Çobanzadənin dəvətlisi olaraq iştirak edirdi. V.Tomsen, Teodor Mançel, Valter Radebold, Fuad Köprülü, Əlibəy Hüseynzadə, Hikmət Cövdətzadə, İsmayıl Hikmət kimi alimlərin iştirak etdikləri bu qurultay Türk Dünyasının həyatında əhəmiyyətli bir addım kimi səciyyələndirilir. Bəkir Çobanzadə 1924-1937-ci illərdə burada yaşayarkən özünün qeyri-adi istedadını tam göstərib, tükənməz potensialından lazımınca istifadə edə bilib. Bunun üçün həddindən artıq genişsahəli və son dərəcə zəhmətkeş olan bu yaradıcı insanın həmin illərdə tutduğu vəzifələri göstərmək kifayətdir. O, 1924-1929-cu illərdə Azərbaycan Baş Elmi İdarəsində Terminologiya Komitəsinə rəhbərlik edir. Paralel şəkildə ADU-nun şərqşünaslıq fakultəsində kafedra müdiri və sonra dekan olur. Ümumiyyətlə, bu illərdə onun gördüyü genişmiqyaslı, çoxsahəli işləri nəzərdən keçirəndə bir nəfərin bu qədər “yükü” necə çəkdiyinə təəccüb etməmək olmur. Bəkir Çobanzadənin bu əvəzsiz xidmətləri əsrlər durduqca yaşayacaq və zaman-zaman böyük türkoloqlar nəslinin yetişməsinə zəmin yaradacaqdır. Bu da bir həqiqətdir ki, Bəkir Çobanzadə öz dilini sevən, o dili ilə fəxr edən dilçi bir alim olub.

Tarixi şəxsiyyət Bəkir Çobanzadə öz xalqının düşünən beyni kimi, qan yaddaşında babalarının ruhunu daşıyırdı. Xalqının müstəqilliyi onun bədii yaradıcılığının leytmotivini təşkil edirdi. Sənətkar hansı mövzuda yazmasından asılı olmayaraq, son anda milləti ilə baş-başa qalırdı.

Bəkir Çobanzadə ulu keçmişi Çingiz xan, Batı xan, Teymur kimi qəhrəmanı olan bir xalqın oğludur. Bütün bədii yaradıcılığı boyu bu qürur hissi onun şeirlərində duyulmaqdadır. Keçmişi yada salmaq, müasir oxucusuna kimliyini xatırlatmaq Bəkir Çobanzadə yaradıcılığından qırmızı lent kimi keçir.

Bəkir Çobanzadənin elmi yaradıcılığının əsasını dilçiliyə həsr etdiyi elmi yeniliklər təşkil edir. O, bu fəaliyyətində təkcə türk dili problemlərinin deyil, həm də xarici alimlərin türk dilinə olan münasibətlərindən, bu dilə verdikləri dəyərlərdən, bu dilin geniş imkanlarından bəhs etməsidir. Hər şeydən əvvəl Bəkir Çobanzadə öz dilini sevən, o dil ilə fəxr edən dilçi bir alim olub. Onun incə ruhlu şeirləri ilə tanış olduqca bu böyük sənətkarın öz xalqı yolunda göstərdiyi fədakarlığın bir daha şahidi oluruq.

Bəkir Çobanzadəyə qarşı hücumlar 1929-cu ildən etibarən başlamışdı. Şanlı bolşeviklərdən K.Ələkbərli və H.Zeynallı siyasi şantaja əl ataraq onu pantürkizmdə, hətta müsavatçılıqda günahlandırırdılar. Halbuki Çobanzadə Bakıya gələndə burada siyasi müsavatçılıq yox idi. 1930-cu ildə tatarların Rumıniyada çıxardıqları “Əməl” jurnalında bir neçə şeirinin çap edilməsi Bəkir Çobanzadəyə qarşı kampaniyanı daha da qızışdırdı. 28 yanvar 1937-ci ildə o, SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialının dil və ədəbiyyat institutundan çıxarıldı. Həmin ilin yayında istirahət üçün getdiyi Kislovodsk şəhərinin “Qomyak” sanatoriyasında həbs edildi. Bundan sonrası artıq sırf texniki məsələ idi. 1937-ci il sentyabr ayının 12-də cəmisi 20 dəqiqə davam edən məhkəmə prosesi bu tarixi şəxsiyyəti edama məhkum etdi.

Onu da qeyd edək ki, 1928-1935-ci illər ərzində Bəkir Çobanzadə ilə bağlı araşdırmalar aparılsa da, onu günahlandırmaq üçün tutarlı bir dəlil tapılmamışdı. Hətta Azərbaycanın daxili işlər üzrə komitəsi 1935-ci ilin sonunda Moskvaya hesabat vermişdi ki, Bəkir Çobanzadəni həbs etmək üçün heç bir əsas yoxdur. 1937-ci ildə onun siyahıya düşməsinin səbəbi kimi Bəkir Çobanzadənin Ruhulla Axundovla dostluğunun olduğu ehtimal edilir. Bağırov R.Axundovu özünə rəqib bildiyi üçün ilk növbədə onu və onun ətrafını məhv etməyi düşünürdü.

1935-ci ildən sonra Çobanzadə burulğanın sovuşduğunu guman edirdi. Əfsuslar olsun ki, bu belə olmadı.

Allah rəhmət eləsin.

Fazil QARAOĞLU,professor

Bakı xəbər.- 2018.- 25 iyul.- S.15.