Tarixdə iz buraxanlar: Sədi Şirazi

Dünya mədəniyyəti xəzinəsinə daxil olan Sədi Şirazi 1210-cu ildə İranın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şiraz şəhərində anadan olub. Kiçik yaşlarında ikən atası Müsləhəddin bəy vəfat edib. Atasının vəfatı Sədiyə çox təsir edib. O, atasının xatirəsini uzun zaman unuda bilməyib, “Bustan” və “Gülüstan” adlı əsərlərində atasına həsr etdiyi bir sıra təsirli şeirləri bunu açıq-aydın sübut edir.

Sədi Şirazi hələ gənc yaşlarında ikən monqol hücumları başlayıb və bütün Yaxın Şərq, o cümlədən şairin vətəni olan Şiraz da təcavüzə məruz qalıb. Bu dövrdə şair öz vətənini tərk edərək Bağdada gedib, orada məşhur Nizamiyyə məktəbində öz dövrünün böyük alimləri Əbu İshaq Şirazi, Əbulfərəc Əbdürrəhman ibn Covzi və Şəhadəddin Söhrvərdidən dərs alıb, ərəb dilini və öz dövrünün başqa elmlərini mükəmməl öyrənib. Coşqun qəlbə malik olan bu istedadlı gənc, müəllimlərinin təlimi və Bağdadın ab-havasilə kifyətlənməyib Yaxın və Orta Şərq ölkələrini diyar-diyar gəzib-dolaşmaq qərarına gəlib və Azərbaycan, Kiçik Asiya, Həbəşistan, Misir, Suriya, Fələstin, Hindistan və İran bölgələrini əksərən piyada gəzib-dolaşıb, Xəlici-fars körfəzini, Ümman dənizini, Hind okeanını və Aralıq dənizini ticarət gəmiləri ilə keçib. Buna görə də bəzi mənbələr Sədi Şirazini orta əsrin böyük səyyahlarından biri hesab edir.Sədi Şirazi öz səyahətləri zamanı müxtəlif vəziyyətlərə düşüb, gah dərviş libasında yazdığı şeirləri oxuyaraq xalqa xeyir-şəri anlatmağa çalışıb, gah şeyxlərə, sufilərə qoşulub, gah azadxahlarla oturub-dürub, bəzən karvanlara qoşulub, bəzən muzdla xurma dərib, su paylayıb, bir sözlə o, müxtəlif sənətə malik olan şəxslərlə, alim və avamlarla, dövlətli və yoxsullarla, mülkədar və kəndlilərlə oturub-durub, onlarla yaxından tanış olub. Bu səyahətlər Sədinin dünyagörüşündə böyük dəyişikliklər yaradıb. Şairin iti görən gözləri xalqlar arasında mövcud olan əlaqələri, bu xalqların adət və ənənələrini bütün dərinliyi ilə görüb, əsərlərində onlardan yeri gəldikcə istifadə edib və hikmətli nəticələr çıxarıb. Sədi Şirazi səyahətləri zamanı Şərqdə davam edən müharibələrdən birində iştirak edərək əsir düşüb və bir təsadüf nəticəsində ölümdən xilas olub.Vətənini qızğın məhəbbətlə sevən, həmişə Vətən həsrətilə yanan şair: “Mən istərdim ki, Bəsrədə və ya Bağdadda qalım, fəqət Rüknabad suyu və Şiraz torpağı məni özünə tərəf çəkir,”– deyib. Arasıkəsilməz səyahətlərdən yorulan Sədi XIII əsrin ortalarında vətəni Şiraza döndükdə artıq böyük həyat təcrübəsinə malik kamil bir şair idi. Bu zaman monqol istilasının ağır, dağıdıcı hücumları sakitləşmiş, Atabəy Əbubəkr Səd ibn Zəngi Şirazda hakimiyyət başında qalmışdı. O, monqol sərkərdələrinə xərac verib ölkəni və əhalini qətl və qarətdən xilas etmiş və beləliklə çoxlarının, o cümlədən vətənpərvər şairin də rəğbətini qazanmışdı. Buna görə də vətənini, millətini çox sevən şair özünün məşhur “Gülüstan” əsərini ona ithaf edib.Bu da bir həqiqətdir ki, Sədi Şirazi tarix üçün misilsiz dəyərə layiq olan əsərlər yazıb, insanlığa yadigar qoyub. O, şahların qəzəbindən, hökmdarların zülmündən qorxmadan öz əsərlərində müstəbidlərə qarşı çıxaraq məzlumların tərəfini saxlayıb, ədaləti tərənnüm edib, heç bir bəxşiş və mükafat qarşısında əyilməyib, həyatının sonuna qədər bu mövqeyini əldən verməyib. Onun qəsidələri əsasən şahlara, səlahiyyət sahiblərinə və böyüklərə nəsihət və məsləhətdən ibarətdir.Sədi Şirazi ömrünün son günlərini Şirazın şimal-qərbində bir dağ ətəyindəki xanəgahda yaşayıb və ölməz əsərlər, qəzəllər, qitə və rübailər yazıb-yaradıb. Təsadüfi deyildir ki, onun şairlik şöhrətini eşidən böyük şəxsiyyətlər uzaq vilayətlərdən Sədinin ziyarətinə gəlib, ona qiymətli hədiyyələr gətiriblər. Fəqət Sədi dünya malı toplamayıb, əksinə, əlinə düşənləri ehtiyacı olanlara paylayıb. Xalq arasında Sədi haqqında: “Sədinin bir qapısından nemət daxil olur, o biri qapısından ehtiyacı olanlara paylanır” deyilirdi. Mənbələrin məlumatına görə Sədi Şirazi 1291-ci ildə vəfat edib.Sədinin vəfatından təqribən 30 il sonra onun əsərlərini Əli ibn Əhməd ibn Əbubəkr Bistun adlı bir ədəbiyyatşünas toplayıb nizama salıb. Bistun topladığı əsərlərin hamısını “Külliyyat” şəklində tərtib edərək ona geniş müqəddimə də yazıb. O, Sədinin əsərlərini əlifba üsulu ilə düzdüyünü və onu bir neçə kitaba ayırdığını bu müqəddimədə qeyd edir. Bu “Külliyyat”ın əvvəllərində Sədinin müxtəlif mövzularda 6 risaləsi vardır. “Külliyyat”da bu risalələrdən sonra Sədi Şirazinin ən qiymətli və şah əsərləri olan “Gülüstan” və “Bustan” gəlir. Sədinin bu iki əsəri ona dünya şöhrəti qazandırıb. Bu əsərlər yeddi əsrə yaxın bir müddətdə dünyanın bütün mədəni xalqlarının sevə-sevə oxuduqları kitablardır. “Gülüstan” ingilis, fransız, alman, ərəb, türk, rus və bir çox xalqların dillərinə tərcümə edilib. Bu əsərlərin sürətlə artan şöhrətini görən şairlər bu kitablara bir çox nəzirələr yazmışlarsa da onlardan heç biri bu səviyyəyə yüksələ bilməyib. Sədi Şirazinin həmin əsərləri Avropa dillərinə tərcümə edildikdən sonra bu ölkələrin bəzi məşhur şairləri öz əsərlərində onun ifadə və fikirlərindən istifadə ediblər. Misal olaraq Volter və Göte kimi dünya şöhrətli böyük şairləri göstərmək olar.Sədi Şirazinin “Külliyyat”ında “Gülüstan” və “Bustan” əsərlərindən sonra şairin ərəb və fars dilində yazdığı qəsidələr dərc edilmişdir. Bu qəsidələr poeziyada klassik ənənənin əksinə olaraq mədhnamədən çox didaktik məzmuna malikdir. Sədinin elə bir qəsidəsi yoxdur ki, orada o, şahlara və görkəmli saray xadimlərinə nəsihətlər verib onları ədalətə dəvət etməsin.Sədi Şirazinin qəzəlləri haqqında da olduqca yüksək fikirlər söylənib. Tədqiqatçıların fikrincə Sədinin qəzəlləri olmasaydı, fars ədəbiyyatında Hafiz Şirazi kimi lirik şairlər yetişə bilməzdi. Hafiz özü Sədini qəzəl ustadı adlandırıb. XIII əsrin məşhur hind şairi Əmir Xosrov Dəhləvi də öz müasirləri Sədi Şirazi və Hümam Təbrizini qəzəl ustadı adlandırıb. Sədinin qəzəlləri özündən qabaqkı şairlərə nisbətən daha çox lirik, daha çox insan duyğularını tərənnüm edən bədii əsərlərdir. Demək olar ki o, qəzəli əsl mənasında özünə məxsus bir mövqeyə yüksəltmiş, ona nikbin əhvali-ruhiyyə vermişdir. Burada təbiət təsvirləri, məhəbbət və eşqin ülviyyəti çox yüksək zövq ilə tərənnüm edilir. Onun müxtəlif şöbələrdə toplanan qəzəlləri əsas etibarilə bir-birindən fərqlənmir. Tarixi şəxsiyyət Bistunun fikrinə görə qəzəllərin belə qruplaşması onların müxtəlif dövrlərdə yazılması ilə əlaqədardır. Məzmuna gəlincə, Sədinin qəzəlləri insanpərvər bir duyğu ilə yazılıb. Onun qitələri, rübailəri və müfrədləri də didaktik mahiyyət daşıyaraq şairin əsas dünyagörüşü ilə bağlıdır. Təsadüfi deyildir ki, ərəblər Sədi Şirazini öz dahi şairi əl-Mütənəbbi, ingilislər isə öz dahi dramaturqu Şekspir ilə müqayisə ediblər. Çünki bu dahi şəxsiyyətlərin əsərlərində insan müqəddəratı əsas yer tutur. Şekspirin dramlarda irəli sürdüyü ideyaların çoxunu Sədi qısa hekayə və qitələrdə məharətlə ifadə edib.Şərq ədəbiyyatında Sədiyə qədər “Bustan”a bənzər əsər tapmaq mümkünsə də, “Gülüstan”a oxşar əsər tapmaq çox çətindir. Sədi “Gülüstan”ı son dərəcə mahiranə bir ustalıqla həm nəsr, həm də şeirlə yazıb. “Gülüstan” əsəri elə məharət və qüdrətlə yazılıb ki, istər onun nəsr hissəsi, istərsə də şeir hissəsi füsunkar bir qələmin məhsulu kimi nəzərə çarpır. Burada dil sadəliyi, məzmun dərinliyi, yığcamlıq, zərbəni düz hədəfə vurmaq qabiliyyəti özünü bütün parlaqlığı ilə göstərir. “Gülüstan” əsərinin şöhrət qazanması təkcə onun məzmununa görə deyil, eyni zamanda ustalıqla yazılan sadə və bədii ifadələri, məcaz, səs, kinayə, istişarə və başqa bədii ifadə tərzləri ilə də özündən əvvəlki və sonrakı əsərlərdən çox fərqlənir. Təsadüfi deyildir ki, məhz Sədinin “Gülüstan” əsəri bütün dünyada fars dilini öyrənmək istəyənlərin ilk dərslik kitabı olub. Bu da bir həqiqətdir ki, Yaxın Şərqdə fars dilində təhsil alan gənc hər şeydən əvvəl “Gülüstan” əsəri ilə tanış olur və ömrünün sonuna qədər bu kitabdan ayrıla bilmirdi. Sədi öz nəsihətlərini elə məharətlə oxuculara aşılayır ki, ondan həm hakim, həm məhkum, həm alim, həm cahil, həm də zahid ibrət dərsi götürə bilir. Buna görə də sonra gələn şairlər “Gülüstan”a bənzər əsərlər yazmağa çalışıblar, fəqət onlar “Gülüstan” zirvəsinə yüksələ bilməyiblər. Məşhur hind şairi Həsən Dəhləvi “Gülüstan” əsəri haqqında belə deyib: “Həsən Sədinin “Gülüstan”ından bir gül dərib gətirmişdir. Çünki məna əhli ancaq bu “Gülüstan”dan gül dərər.”Tarixi şəxsiyyət Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərinin getdikcə daha çox yayılmasının, müxtəlif dillərə tərcümə edilməsinin əsas səbəbi, şübhəsiz ki, onun insanlar arasında sülhü, dostluğu və proqressiv fikirləri təbliğ etməsidir. Sədinin bu əsəri yaxşı adamlara məhəbbət, pis adamlara nifrət hissilə doludur. Böyük humanist şair bu əsərində insanın zahiri görünüşünü deyil, onun mənəviyyatını nəzərə alır. Şairin fikrincə mal, dövlət, vəzifə, rütbə insanlıq şərəfi deyildir, insanlıq şərəfi xalqa xeyirli olmaqdadır. O, hər yerdə, hər şəraitdə belə nəsihətlər verməkdən çəkinmirdi. Onun fikrincə, öz ölkəsində xalqı ədalətlə idarə edən hökmdarın başqa ölkələri müharibə yolu ilə ələ almağa ehtiyacı yoxdur. Sədi Şirazi həmişə sülh tərəfdarı olaraq ölkələri xarabalığa çevirən müharibələri rədd edirdi. O, belə nəsihətlər verməkdən çəkinmirdi. Fəqət orta əsr feodalizm əsarətinin hökmran olduğu bir dövrdə şərin xeyrə qalib gəldiyini görən Sədi öz zəmanəsindən acı-acı şikayət etmişdir. Monqol istilası əlindən baş götürüb dünyanı diyar-diyar gəzən şair Yaxın və Orta Şərqin hər yerində zəhmətkeş xalqın ağır və fəlakətli halına qəlbən acımışdır.Bu da bir həqiqətdir ki, Sədi Şirazi öz hekayələrində bildirdiyi kimi həmişə zəhmətkeşlərin və sadə insanların tərəfində olub. Bu cəhətdən onun insanpərvərliyi təqdirəlayiqdir. Ömrünün çox hissəsini səyahətdə keçirərək xalqların acınacaqlı məişətlərini müşahidə edən mütəfəkkir şair istər-istəməz zəhmətkeş və sadə insanları birliyə çağırıb, həqiqəti olduğu kimi dərk etdirməyə çalışıb. O, ölkəni, cəmiyyəti sağlam ağıl və idrakla idarə etməyi lazım bilib, insanların bərabər hüquqda yaşamaq ixtiyarı olduğunu irəli sürmüşdür. Yəni bu tarixi şəxsiyyət o dövr üçün olduqca cəsarətli və mütərəqqi bir addım atıb. Ümumiyyətlə, Sədi Şirazi əməkçi xalqı cəmiyyətin ən nəcib üzvləri hesab edərək hər zaman onları müdafiə edib.Sədi Şirazi bilik və ləyaqətə də şəxsi məsələ kimi baxmayıb. Onun fikrincə, cəmiyyətin ləyaqətli üzvü olan hər kəs özünə səadət təmin etdiyi kimi, cəmiyyətə də xeyir verməlidir. Sədiyə görə elm və sənətə sahib olmaq ən vacib məsələlərdəndir. Eyni zamanda elmə söykənənlər onu əməldə göstərməli və həyata tətbiq etməlidir. “Bilik onun üçün əldə edilir ki, o cəmiyyətə, xalqa xeyir versin. Xeyirli işə sərf olunmayan bilik əldə edilməsə daha yaxşıdır,”– deyib Sədi Şirazi.

Fazil QARAOĞLU

Bakı xəbər.- 2018.- 5 iyun.- S.15.