Tarixdə iz buraxanlar: Mirvarid Dilbazi

Mirvarid Dilbazi 1912-ci il avqust ayının 19-da Qazax rayonunun Musaköy kəndində anadan olub. Atası Paşa bəy, anası Cavahir xanımdır. Atasını erkən itirən Mirvarid Dilbazi babası Mustafa ağanın mülkündə Qazaxın ulu yurd yerləri olan Dilican yaylaqlarında, əsrarəngiz təbiətin qoynunda böyüyüb. Böyüdüyü məişət və mədəni mühit, tərbiyə aldığı doğmaların şəxsi nümunəsi və tövsiyələri onun tutumlu bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına münbit zəmin yaradıb. 1921-ci ildə ana və bacısı ilə Bakıya köçən Mirvarid Dilbazi qızlar seminariyasında təhsil alıb, Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun Dil və Ədəbiyyat-İctimaiyyət fakültəsində təhsilini davam etdirib.

Yaradıcılığa təhsil illərində başlayan şairənin qadın azadlığı mövzusunda yazdığı “Qadınların hürriyyəti” adlı ilk şeiri 1927-ci ildə “Oktyabr alovları” adlı jurnalda dərc edilib. Bu jurnalda şairənin keçən əsrin 20-ci illərinin axırlarında yazılan, Azərbaycan qadınlarının yeni həyat yollarını tərənnüm edən “Zəhra”, “Qurtuluş”, “Qadın” kimi şeirləri də dərc olunub. İki ildən sonra Bakıya qayıdan Mirvarid xanım Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Əlyazmaları fondunda şöbə müdiri, sonra Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında tərcüməçi vəzifələrində işləyib.

Doğma Azərbaycanı qarış-qarış gəzən şairə onun hər guşəsinin gözəlliyini dərindən duya-duya mənəvi dünyasından keçirərək bədiiləşdirməyə nail olub. Təbiətən kəndə doğma hisslərlə bağlı olduğu üçün zəhmət adamlarının saf mənəviyyatını da ilhamla qələmə alıb.

Böyük Vətən müharibəsi illərində, bir çox sənətkarlarımızda olduğu kimi, Mirvarid Dilbazi xanımın yaradıcılığında da Vətəni müdafiə mövzusu əsas yer tutub. Bu illərdə şairənin yeddi kitabı nəşr olunub ki, bunların altısı Vətən müharibəsinə həsr edilib. Bu kitablarda onun qəhrəmanları sevgilisinin yolunu intizarla gözləyən gənc qız, körpə balasının taleyi üçün narahat ana, arxa cəbhədə çətinliyə qatlaşan mərd qadın olub.

Daha çox lirik şairə kimi tanınan və sevilən Mirvarid Dilbazi səadətini saf, təmiz məhəbbətdə axtaran, etibar, sədaqət timsalı olan bir qadındır. Bu qəhrəman xanım aşiqindən vəfasızlıq görəndə qürurunu itirmir, əyilmir. Mirvarid Dilbazinin poeziyasında analıq dünyasının rəngarəng məqamları dərin emosionallıqla verilib. Belə şeirlərdə həm ana və övladın bir-birinə olan duyğularına, həm də mehriban nənənin nəvaziş və qayğılarının bədii inikasına rast gəlinir. Ana olmağı əvəzsiz bir səadət bilən şairə özü haqqında “Şair və ana-tale iki şahlıq tacını bəxş etmiş ona” yazıb. Eyni zamanda, “Kişi anası ol ana olanda”– deyən şairə gözəl insani keyfiyyətlərlə zəngin təkcə valideynin deyil, eyni zamanda xalqının da sabahında layiqli varis ola biləcək bir övlad böyütməyi, tərbiyə etməyi ən böyük analıq şərəfi sayıb.

Mirvarid Dilbazi Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında XX əsrin sonlarındakı tarixi hadisələri dərindən yaşayaraq səciyyəvi lirik lövhələr yaradıb. Bu dövrdə Vətənin, xalqın taleyi ən ağrılı enişləri ilə onun varlığından keçərək şeirə çevrilib. Yurd-yuvasından didərgin düşmüş qaçqın və köçgünlərimizə həsr etdiyi “Ağla, kamanım, ağla”, “Qoymayın ağlayım məni”, 20 yanvar faciəsi ilə bağlı yazdığı “Öpün bu qanlı torpağı”, “Şəhidlər qəbristanında” və digər şeirləri bu mövzuda yazılan çox gözəl poeziya nümunələridir. Kədərini, sevincini kövrək misralara çevirən şairə ömrünün payız çağlarında xalqımızın qələbəsini görmək arzusu ilə yazıb-yaradırdı.

Mirvarid Dilbazi ədəbi irsinə lirik, ictimai məzmunlu şeirlər, “Məshəti”, “Əlcəzairli qız”, “Partizan Aliyə”, “Avey dağla söhbət” və digər poemaları, “Xocalı fəryadı”, “Məhsəti” pyesləri daxildir. Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Əlişir Nəvai, Aleksandr Puşkin, Taras Şevçenko, Nikolay Tixonov, Samuel Marşak və başqa şairlərin əsərlərini, Evripidin “İppolit” faciəsini dilimizə tərcümə edib. Əsərləri xarici dillərə tərcümə olunub. Bəstəkarlarımız Mirvarid Dilbazinin sözlərinə mahnılar yazıblar. Ağabacı Rzayevanın onun “Çoban Qara”, “Evimizə gəlin gəlir”, “Anam yadıma düşdü”, “Lay-lay”, “Azərbaycan elləri” şeirlərinə yazdığı mahnılar bu gün də sevilə-sevilə oxunur.

Özünün yazdığı kimi, od üstündə doğulmuşdu. Mirvarid Dilbazi ölümlər, sürgünlər, qadağalar, milli qırğınlar və milli əsarət görən nəslin nümayəndəsi idi. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin qurulduğu günlərin sevinci, süqutunun kədəri, kəndlərinə qəfil erməni hücumları, Qırmızı ordunun işğalı, sinfi mübarizə adı altında həbslər, repressiya tufanı bu nəsildən də yan ötməyib, onun zərif nümayəndəsi Mirvaridin yaddaşında dərin izlər buraxıb.

Mirvarid Dilbazinin əsas yaradıcılıq fəaliyyəti xalqla onun həyatında baş verən tarixi hadisələrlə bağlı olub. O, Qarabağ faciəsinin ağrı-acılarını ürək ağrısı ilə yanıqlı poeziya parçalarında əks etdirib. Onun bir sıra əsərlərini o zaman məhz şərq qadınının taleyinə həsr etməsi də tamamilə təbii idi. Çünki özünün yazdığı kimi, “Mən ölümlər və sürgünlər, qadağanlar, milli qırğınlar və soyğunlar, milli təhqirlər, milli əsarət görmüş nəslin nümayəndəsiyəm. Mənim gəncliyim, ahıllığım, qocalığım kəşməkəşli illərdən keçib. Atamın şəhid olmasıyla doğma kəndimizdən, buz bulaqlı meşələrimizdən ayrılıb, anamızın göz yaşlarını qəlbimizə axıda-axıda bacımla mənim Daş Salahlı və şəhər həyatımız başlayıb.” Şairə yeni həyatın qoynuna atılarkən qadınlara verilən geniş hüquqları müşahidə edib və qələmə sarılıb. Onun şeirlərinin mövzusu rəngarəngdir. Cəmiyyətdəki quruculuq işlərinin pafosu, yeni həyat və mədəniyyət quran xalqların həyatı, məişəti, fərdi cizgiləri öz əksini tapıb. O, böyük yaradıcılıq yolunda öz dəsti-xəttinə sadiq qalıb, yeni mündəricəli şeirimizin rəhgarəng nümunələrini yaradıb.

Mirvarid Dilbazi təbiətə məftun bir şairə idi. Onun şeirlərində Azərbaycan bütün gözəlliyi ilə canlandırılır. O təbiətə göz açanda Göyəzəni, Avey dağını, Soyuqbulaq yaylasını, Dilican dərəsini görmüş, uşaqlıq illərini yaşadığı Musaköyün enişli-yoxuşlu dolama cığırlarını, Ağstafaçayın füsünkar sahillərini qarış-qarış gəzmişdi. Uşaqlıqdan məftun olduğu bu yerlər onun lirik poeziyasına bir zəriflik və romantik vüsət gətirib. Bu romantik vüsət şairənin kamala çatdığı illərdə gah gənclik xatirələri kimi, gah da şair duyğularının tərcümanı kimi bədii don geyib:

Necə doğru söyləmişlər: doğma vətənin

Başqa dildə söhbət edir küləkləri də,

Ayrı təhər ətir saçır çiçəkləri də.

Mirvarid Dilbazi 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində o qanlı, odlu çıxış və yazılarında Vətən oğullarını əyilməməyə, vüqarlı olmağa çağıraraq yazırdı: “Gözəlliyinə heyran olduğum, şəninə silsilə şeirlər həsr etdiyim Qarabağ torpağı, meşələrinin nəğməsini dinlədiyim, dağlarının havasını udduğum, buz bulaqlarının suyunu içib qoynunda dincəldiyim Ağdam, Şahbulaq, Abdal Gülablı cənnət üzərinə yağdırılan raket, top mərmilərinin ağrısı mənim ürəyimdən keçir.”

Mirvarid Dilbazi milli dərdimizə, milli ordumuza, qəhrəman oğullarımıza həsr etdiyi “Ağla kamanım, ağla”, “Qoymayın ağlayım məni”, qanlı yanvar günlərinə yazdığı “Öpün bu qanlı torpağı”, “Şəhidlər qəbristanında”, “Qanlı yanvar bayatıları” və digər əsərlərində mənsub olduğu xalqın hisslərini, həyacanlarını ifadə edir, fərdi sayıla biləcək mövzularda da məhz xalqın tarixi taleyi ilə bağlı məsələləri qaldırırdı:

Sən ey Odlar elimiz!..

Ayaq üstə möhkəm dur,

Nə qədər ki, sən varsan,

Yıxılsan tapdalanarsan!

Ey od, işıq məbədi!

Bu işığın odunda

Döyüşdəsən əbədi.

Göründüyü kimi, Mirvarid Dilbazinin şeirləri yalnız mövzu rəngarəngliyi ilə deyil, həmçinin forma müxtəlifliyi və fikrin bədii ifadəsi baxımından da yetkin sənət nümunəsi səviyyəsinə qalxıb, şeir xəzinəsini zənginləşdirib. Bu qeyri-adilik Mirvarid xanıma Azərbaycanın Xalq Şairi fəxri adını qazandırıb.

Mirvarid Dilbazi bir ömür şeir yazdı, amma heç vaxt torpaqdan qopmadı. Əksinə, torpağa sığındı, insanın torpaqdan yarandığını, torpaqdan cücərdiyini unutmadı. Həyatda da torpaq kimi sadə, torpaq kimi təvəzökar, torpaq kimi mərhəmətli oldu. Hərdən dənizə də oxşadı, coşub-daşdı, qəlbinin dupduru sularından, yosunların arasından ona lazım olan söz mirvarisini tapıb üzə çıxardı, bir ömür sözün pərvanəsi oldu. Od tutub yandığı vaxtlar da oldu, üşüdüyü zamanlar da...

Onun yaradıcılığı mirvari dənələri kimidir – şəffaf, zərif, xoşagələn... Hansısa bir şeirini ürəyinə taxıb günlərlə, illərlə, bir ömür zümzümə edə bilərsən. “Qadınların hürriyyəti” adı ilə ədəbiyyata qədəm qoyan Mirvarid Dilbazi özü də hiss etmədən ədəbiyyatımızın ana obrazına çevrildi. Həyat düsturu təxminən belə oldu: əsilzadə kimi doğuldu, yoxsulluğu daddı, ayaq üstündə durmağı bacardı, zərif sevgi yaşadı, ayrılıqlara alışdı, bütün bunların içində bağlandığı və əbədi könül verdiyi söz oldu.

Şeirim qəlbinizə yol tapa bilsə,

Heç vaxt əyə bilməz bir kədər məni

– deyən şairə 40 kitabı ilə oxucunun görüşünə gəldi. Hər dəfə də yeni söz, yeni nəfəs, yeni arzu, yeni diləklə. Uca Yaradanın nəzəri, özünün nəcabəti, səmimiyyəti, həyat tərzi, zəhməti, istedadı, sevgisiylə xalqın istəyini qazandı. Xalqla arasında olan səmimiyyətə uzun ömründə kölgə düşmədi. Bu, çox az insana nəsib olan xoşbəxtlik idi, Mirvarid Dilbazi bunu bacardı.

Yazıçılığı yüksək qiymətləndirilən Mirvarid Dilbazi Əməkdar Mədəniyyət İşçisi, Xalq Şairi fəxri adlarına layiq görülüb, “Şərəf nişanı”, “Qırmızı əmək bayrağı”, “İstiqlal” orden və medallarla təltif edilib.

Ən uzun bənövşə ömrünü Mirvarid xanım yaşadı. 89 il... Heç vaxt başqasına bənzəmədi, heç vaxt başqasına baş əymədi, onsuz da onun obrazında bənövşəyə məxsus bir boynubüküklük vardı, ömrünün ahıl çağında Qarabağ dərdi bütün dərdlərini üstələdi. Qarabağ nisgili ilə dünyasını dəyişdi. Tarixi şəxsiyyət Mirvarid Dilbazi 2001-ci il iyul ayının 12-də vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin.

Fazil QARAOĞLU

Bakı xəbər.- 2018.- 12-14 may.- S.12