Tarixdə iz buraxanlar: Mirzə Şəfi Vazeh

Mirzə Şəfi Vazeh 1792-ci il iyun ayının 14-də Gəncədə anadan olub. Atası Kərbəlayi Sadıq bəy, anası Nanə xanımdır. Atası Şəfinin gələcəkdə ruhani rütbəsi almaq məqsədilə onu Gəncə mədrəsəsinə qoyub. Şəfi mədrəsədə ərəb, fars dillərini və şəriət elmlərini öyrənməklə bərabər, o vaxtlar geniş yayılan Şərq poeziyası ilə də tanış olub. O, hüsnxət dərslərinə xüsusi maraq göstərib. Şəfi hələ mədrəsədə oxuduğu zaman atası vəfat edib.

Dövrünün mədəni şəxsiyyətlərindən olan Hacı Abdullanın Təbrizdən Gəncəyə qayıtması və gənc Şəfini öz himayəsi altına alması gələcək şairin inkişafına mühüm təsir göstərir. Gəncənin molla və axundları Hacı Abdullaya düşmən münasibət bəsləyirdi. Çünki Hacı Abdulla onlarla münaqişəyə girir, onların dini baxış və uydurmalarının cəfəngiyat oldunu göstərirdi. Təlim aldığı mollalara qarşı çox soyuq və etinasız olan gənc Şəfi onu himayəsi altına alan Hacı Abdullaya dərin məhəbbət bəsləyirdi. Hacı Abdulla isə gələcək mütəfəkkir və şairdə elm və mədəniyyətə böyük həvəs oyadırdı. Bütün bunlar mollaların diqqətini cəlb etməyə bilməzdi. Nəhayət, bir gün Mirzə Şəfi özünü mədrəsədən kənarda gördü. Hacı Abdullanın məsləhəti ilə Şəfi məğlub olan Cavad xanın qızı Püstə xanımın yanında binagüzarlıq və yazı-pozu işlərini idarə etmək üçün qulluğa götürülür. Bu zamandan Şəfi Mirzə Şəfi deyə tanınır.

1826-cı ildə İranla Rusiya arasında müharibə başlayır. İranlılar Gəncəni işğal edir. Cavad xanın oğlu Uğurlu xanın itaətinə verilən Gəncə şəhərində onlar ancaq üç ay qala bilirlər. İranlıların Şəmkir altında məğlubiyyəti və Gəncədən sıxışdırılıb çıxarılmalarından sonra Uğurlu xan bacısı Püstə xanımı da götürüb İrana qaçır. Beləliklə, Mirzə Şəfi yenidən məscidə qayıdır, hücrələrin birində müxtəlif kitabların üzünü köçürməklə məşğul olur ki, bir təhər güzaran keçirsin. Mirzə Şəfinin vəziyyəti ona bu vaxta qədər köməklik edən Hacı Abdullanın 1831-ci ildə vəfat etməsi ilə daha da pisləşir. Onsuz da az gəlir gətirən gözəl dəsti-xətti tezliklə ona gərəksiz olur. İranda artıq litoqrafiyadan istifadə olunduğu üçün kitabları əl ilə köçürməyə ehtiyac qalmır. Mirzə Şəfi ərəb və fars dillərindən fərdi dərs verməklə dolanmağa məcbur olur.

Otuzuncu illərin əvvəllərində Mirzə Şəfi gənc Mirzə Fətəli Axundovla tanış olur və ona öz fikirləri ilə ciddi təsir edir. Özünün mənəvi həyatında böyük dəyişiklik yaradan bu həyəcanlı görüşləri haqqında Mirzə Fətəli Axundov ətraflı bəhs edib. Böyük mütəfəkkir öz tərcümeyi-halında yazır: “Gəncə məscidinin hücrələrindən birində bu vilayət əhalisindən Mirzə Şəfi adlı birisi yaşayırdı. Bu adam, növbənöv elmlərdən başqa, nəstətliq yazısını da çox yaxşı yazırdı. Bu həmən Mirzə Şəfidir ki, Almaniya məmləkətində onun həyatı və farsca şeirdə malik olduğu fəziləti haqqında məlumat verilib. Mən atalığımın buyruğu ilə hər gün bu şəxsin yanına gedib nəstətliq yazısının məşqini edirdim. Belə ki, get-gedə mənimlə bu möhtərəm şəxsin arasında ülfət və ünsiyyət hasil oldu. Bir gün bu möhtərəm şəxs məndən soruşdu: “Mirzə Fətəli, elmləri təhsil etmək də nədir?” Cavab verdim ki, ruhani olmaq istəyirəm. O dedi: “Sən onlar kimi riyakar və şarlatanmı olmaq istəyirsən?” Təəccüb və heyrət etdim ki, bu nə sözdür. Mirzə Şəfi mənim halıma baxıb dedi: “Mirzə Fətəli, öz həyatını bu qaragüruhun içərisində puç etmə, başqa bir məşğuliyyət qəbul et!” Onun ruhaniliyə nifrət etməsinin səbəbini soruşduqda, o günə qədər mənim üçün örtülü olan mətləbləri açmağa başladı. Atalığımın Həcdən qayıtmasına qədər Mirzə Şəfi bütün mətalibi-irfaniyyəni mənə təlqin etdi və gözümün qabağından qəflət pərdəsini qaldırdı.” Göründüyü kimi, məhz Mirzə Şəfinin təsiri ilə M.F.Axundov ruhani olmaq məqsədindən imtina edib və 1832-ci ildə Nuxa qəza məktəbinə daxil olub.

1840-cı ildə M.F.Axundov Tiflis qəza məktəbində Şərq dilləri üzrə müəllim işləyirdi. Həmin il o, bu vəzifədən çıxarkən öz yerinə Mirzə Şəfini məsləhət görüb. Qəza məktəbinin Azərbaycan dili müəllimi vəzifəsini tutmaq üçün xüsusi imtahan verdikdən sonra Mirzə Şəfi bu vəzifəyə qəbul edilib və uzun zaman Tiflisdə yaşayıb.

Mirzə Şəfi qəza məktəbində işləməklə yanaşı, fərdi dərs verməklə də məşğul olub. Artıq Gəncə molla və ruhanilərinin hücumundan uzaq olan şair burada dövrünün qabaqcıl adamları ilə daha yaxından tanış olmaq imkanı əldə edib. O, Axundov, Bakıxanov, Budaqov və başqaları ilə yaxından dostluq əlaqəsinə girib. Mirzə Şəfi alman səyyahı, rus və Şərq poeziyasının tərcüməçisi Fridrix Bodenştedtlə də Tiflisdə tanış olub. Bodenştedt Tiflisdə ikən Azərbaycan və fars dillərini öyrənməyə başlamışdı. Mirzə Şəfi ona dərs deyirdi. Mirzə Şəfi dərs zamanı ona Firdovsi, Xəyyam, Sədi, Hafiz və Füzulinin şeirlərindən oxuyar, daha çox öz şeirlərini yazdırardı. Bodenştedt yazır: “Həftədə üç dəfə dərs keçirdik, dərsdə həmçinin Mirzə Şəfinin digər tələbələri də iştirak edirdi. Axırda “Divani-hikmət” başlanırdı. Mirzə Şəfi öz nəğmələrini oxuyur və bizə izah edirdi. Həmin nəğmələrin, demək olar ki, böyük bir hissəsi mənim gözlərimin önündə yaranmışdır”. Bir dəfə “Divani-hikmətdən” sonra bağda Mirzə Şəfi ilə gəzməyə çıxan Bodenştedt onun bədahətən seir söyləməsinə təəccübünü bildirərək deyib: “Ey mənim müdrik müəllimim, necə olur ki, sən öz nəğmələrini bu qədər tez qoşursan?” Mirzə Şəfi oradaca topladığı güllərdən bir dəstə bağlayıb Bodenştedtə verir və deyir: “Bax, bu gül dəstəsini mən bir an içində düzəltdim. Halbuki, bu güllər bir anda əmələ gəlib açılmamışlar, mənim şeirlərim də bunun kimi.”

Bodenştedt yazır ki, səyahətdən qayıtdıqdan sonra Mirzə Şəfi özünün şeirlər külliyyatını ona bağışladı. O, Tiflisdən gedərkən apardığı dəftərlərdən bəhs edərək deyir ki, həmin dəftərlər şairin Azərbaycan və fars dillərində yazdığı nəğmələrdən ibarət idi.

XX əsr rus və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında müəyyən edilib ki, Almaniyada Bodenştedt tərəfindən “Mirzə Şəfi nəğmələri” və “Mirzə Şəfi irsindən” adlı kitablarda dərc edilən və XIX əsrin 70-ci illərində Mirzə Şəfinin vəfatından sonra Bodenştedtin öz adına çıxmaq istədiyi şeirlərin əksəriyyəti Mirzə Şəfiyə məxsusdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Mirzə Şəfi haqqında həqiqətin meydana çıxarılması, onun bədii yaradıcılığının təhlili, ictimai-fəlsəfi fikirlərinin öyrənilməsi sahəsində ədəbiyyatşünaslardan Ə.Seyidzadə, S.Mümtaz, E.Enikolopov, professorlardan M.Rəfili, F.Qasımzadə, H.Hüseynov, M.Qasımov və akademik A.Makovelskinin xüsusi xidmətləri olub.

“Mirzə Şəfi nəğmələri”nin Almaniyada ilk çapı böyük müvəffəqiyyətlə qarşılanıb. İlk dəfə 1851-ci ildə nəşr edilən həmin şeirlərin 1893-cü ildə 145-ci, 1924-cü ildə isə 170-ci nəşri çapdan çıxıb. İndiyə qədər həmin kitab 300 dəfədən çox təkrar nəşr edilib. “Mirzə Şəfi nəğmələri” fransız, ingilis, italyan, İsveç, holland, Danimarka, ispan, portuqal, rus, çex, macar, yəhudi və s. dillərdə dəfələrlə çap olunaraq geniş yayılıb.

Bodenştedt 1847-ci ildə Tiflisi tərk edir. Bundan bir il sonra, yəni 1848-ci ildə Mirzə Şəfi də Tiflisdən köçüb Gəncəyə gəlir. O burada qəza məktəbində Azərbaycan dili müəllimi vəzifəsində işləyir. Fəqət iki il sonra yenidən Tiflisə qayıdır, Tiflis gimnaziyasında Azərbaycan və fars dillərindən dərs deyir. Vəfatından bir az əvvəl Mirzə Şəfi həmin gimnaziyanın müəllimi İ.İ.Qriqoryevlə birlikdə Azərbaycan dilini öyrənənlər üçün dərslik yazıb hazırlayır.

Mirzə Şəfinin vaxtilə ədəbiyyatşünas Salman Mümtaz tərəfindən əldə edilən orijinal şeirlərinin əsas hissəsini məhəbbət lirikası təşkil edir. Mirzə Şəfinin əldə olan qəzəlləri, müxəmməs və rübailəri onun nə qədər zəngin yaradıcılıq təcrübəsinə və yüksək istedada malik olduğunu göstərir. Onun əsərlərində feodal quruluşun mənfi cəhətlərinin kəskin tənqidi mühüm yer tutur.

Xoşbəxtliyə can atmaq təşəbbüsü Mirzə Şəfi seirlərində irəli sürülən etik fikirlərin əsas amilidir. Şairin diqqət mərkəzində duran yalnız insandır – bütün iztirab və sevinci, xoşbəxtlik və bədbəxtliyi, məhəbbət və nifrəti ilə birlikdə götürülən insan. “Xoşbəxtlik uzaqda deyil. Fəqət onu görmək, əldə etmək lazımdır! Buna görə də, insanların gözünü açmaq lazımdır. Xalq ancaq öz bədbəxtliyini dərk etdikdən sonra bədbəxtlikdən xilas olmaq uğrunda mübarizə aparır,”– deyib Mirzə Şəfi. Mirzə Şəfiyə görə, bu sahədə əsas vasitə xalqı maarifləndirməkdir. Yəni Mirzə Şəfi poeziyanın roluna böyük qiymət verib.

Mirzə Şəfi poeziyanın ictimai rolunu unudan, qulağı oxşayan məzmunsuz qafiyəpərdazlıqla məşğul olan, ömrü boyu güldən, bülbüldən, hicran və vüsaldan, günəşdən və aydan, cənnət və cəhənnəmdən “mızıldayan” şairləri lağa qoyur: “Sizin tutduğunuz bu yol asandır, fəqət axmaqlarçün “ürəkaçandır”.

Şeriniz ürəyi gətirməz coşa,

Qanan kəslər üçün bəladır başa!

Mirzə Şəfi öz şeirlərində həqiqət və doğruluğun tərəfində durur. O deyir ki, həqiqəti müdafiə etmək çətin olsa da, onu müdafiə etmək lazımdır.

Qoy sən həqiqəti söyləyən zaman,

Qopsun min təhlükə, qopsun min tufan.

Gəl baxma bunlara ey Mirzə Şəfi,

Uca tut daima arı, şərəfi!

Mirzə Şəfiyə görə, həqiqəti ifadə etməyin ən yaxşı yolu şeirdir. Şeirlə həqiqət, həqiqətlə şeir qardaşdır.

Qadın azadlığı məsələsi də Mirzə Şəfi poeziyasında xüsusi yer tutur. Şair deyir ki, Şərq gözəlinin qara çadra altında gizlənən üzündən çadranı atması lazımdır ki, bəşəriyyət həyatın ən gözəl nemətlərinin birindən məhrum olmasın. Bu cəhətdən onun “Tulla çadranı” şeiri xarakterdir.

Tulla gəl çadranı... görünsün üzün,

Gül də gizlədərmi, de, bağda özün?

Səni qadir Allah, ey incə çiçək,

Yaratmış dünyaya verməkçin bəzək.

De, bunca lətafət, bunca məlahət,

Solsun dar qəfəsdə neyçin, nəhayət?!

Şair yoxsulluğa dünyada ən böyük, hətta ölümdən də dəhşətli bir hadisə kimi baxıb. Yoxsulluq, ehtiyac Mirzə Şəfiyə görə ən ağıllı adamın belə qürurunu sındırır; onu elə adamlara möhtac edir ki, onların qarşısında boyun əyməkdənsə, ölüm yaxşıdır. “Eytiyac şeriyyətin düşmənidir!”– deyib bu tarixi şəxsiyyət.

Şair “yoxsulluq” və “bədbəxtlik” haqqında danışsa da, onlardan qurtarmağın yolunu müdriklikdə, ağılda, insanın möhkəm iradə və mənəvi yüksəkliyində görür. O, bəzən öz oxucusuna təsəlli verir, ruhdan düşməməyə, gözəl gələcəyə ümid bəsləməyə çağırır. O deyir ki, “Elə bir varlıq yoxdur ki, əzabdan azad olsun. Fəqət hər gecənin bir gündüzü var! Hər şeyi ürəyinə salma, çünki hər şey dəyişir.”

Mirzə Şəfinin bədii yaradıcılığı, onun əsərlərində irəli sürdüyü ictimai-fəlsəfi ideyalar xalqımızın mədəniyyət tarixində xüsusi yer tutur. Fəqət o, öz ədəbi fəaliyyəti ilə Azərbaycanda ictimai fikrin inkişafına verdiyi güclü təkanın nəticələrini görə bilmədi. Bu da bir həqiqətdir ki, onun ideyaları getdikcə yayıldı və M.F.Axundov, H.B.Zərdabi, S.Ə.Şirvani və başqa ədib və mütəfəkkirlərimiz tərəfindən davam və inkişaf etdirildi.

Mirzə Şəfi 16 noyabr 1852-ci ildə vəfat edib. O, professor M.Rəfilinin yazdığı kimi, “...tənha, unudulmuş, soyulub talan edilmiş bir halda vəfat etdi. Fəqət onun bəzi şeirləri xalqın hafizəsində, həmçinin əlyazmaları şəklində qalaraq, Avropa dillərinə tərcümə edilərək şairə dünya şöhrəti qazandırdı.”

Allah rəhmət eləsin.

Fazil QARAOĞLU professor

Bakı xəbər.- 2018.- 22 may.- S.15.