Folklor magiya işığında

Magiya dini düşüncənin ilkin-ibtidai mərhələsi olsa da, onun təzahür formaları birbaşa folklorla bağlıdır. Başqa sözlə, magiya insanlara, heyvanlara, təbiət hadisələrinə və bir çox hallarda qeyri-adi varlıqlara təsir etmək gücü kimi meydana çıxır, bu hadisə birbaşa folklorun (inancların, ovsunların, alqış, qarğış və müəyyən ritualların) köməyilə həyata keçir. Bu da magiya və folklor arasındakı münasibətlərin aydınlaşdırılması problemini aktuallaşdırır.

Məlum olduğu kimi, yetmiş ildən artıq sovet siyasi rejimində yaşayan digər respublikalarda olduğu kimi, Azərbaycanda da xalq yaradıcılığı ilə bağlı bir sıra mövzuların araşdırılmasına, üzə çıxarılmasına bəzən rəsmi, bəzən də qeyri-rəsmi qadağalar qoyulmuşdu. Belə ki, ömrünü mühacirətdə keçirmək məcburiyyətində qalan görkəmli folklorşünas-alim Əhməd Cəfəroğlu (1899-1975) 1939-cu ildə nəşr etdirdiyi “Azəri xalq həyatında batil etiqadlar” əsərində yazırdı: “Azəri türklərinin həyatında mühüm rollar oynayan və oynamış olan batil etiqadlar haqqında kiçicik bir məqaləyə belə rast gəlmək imkanı yoxdur desəm, mübaliğə etməmiş olaram. İllərdən bəri məşğul olduğum azəri türk batil etiqadlarına dair ağızdan ağıza dolaşan rəvayətlərlə müxtəlif yerlərdə bu gün belə hələ də tətbiq edilən bir yığın mərasim, şübhəsiz, azəri-türk həyatını təsvir etdiyi qədər, onun düşüncə və xarakterini də aydınladacaq dəyərdə bir qiymətə layiqdir. Xüsusən azəri klassik ədəbiyyatının da etiqadlardan təsirlənməsi və hətta bəzi etiqadların səmimi bir ədəbiyyat mövzusu olması bu unudulmuş sahənin qiymətini bir qat daha artırmaqdadır (Mühacirətdə folklor araşdırmaları, I kitab, Bakı, “Elm və təhsil”, 2015, s.53-54). Beləliklə, Ə.Cəfəroğlu xalqın mənəvi dünyasını ifadə edən bu mövzunun öyrənilməsinin vacibliyini nəzərə alaraq, özü iştirakçısı olduğu və ya eşitdiyi inancları araşdırmağa ehtiyac duymuşdur. Qırx dörd il sonra –1983-cü ildə işıq üzü görən “Azərbaycan folklorunun janrları” adlı tədqiqatında professor Azad Nəbiyev haqlı olaraq bu problemlə bağlı öz narahatlığını ifadə etmişdir: “...şifahi yaradıcılığımızın məsəl, nağıl, dastan və s. janrları nəşr edilib tədqiq olunduğu halda, xalqımızın daha qədim keçmişi ilə bağlı yaranan janrlar, demək olar ki, hələ yazıya alınmamışdır. Onların toplanmasına təşəbbüslər də təsadüfdən-təsadüfə olmuşdur. Bu səbəbdən də folklorşünaslığımızda həmin nümunələrin tamamilə məhv olub sıradan çıxması, xalq içərisində unudulub getməsi, hətta bəzən milli əsatirimizin yoxluğu barədə yanlış tezislərə gətirib çıxarmış, əfsun (ovsun), fal, inanc, and, alqış, qarğış, türkəçarə və s. kimi ibtidai dövr folklor yaradıcılığı janrları üzərindən sükutla keçilmişdir” (Azad Nəbiyev. Azərbaycan folklorunun janrları, Bakı, 1983, s.5).

Bəllidir ki, xalq yaradıcılığı məhsulu olduğu üçün folklor örnəkləri xalqın inanclarından, mənəvi dünyasından ayrı yaşaya bilməz. Hətta bu gün də hər hansı bir toplumun əski dünyagörüşünü öyrənmək üçün, fikrimizcə, ən əsas vasitələrdən biri folklor olaraq qalmaqdadır.

Magiya ilkin insanın qarşısında aciz qaldığı bir sıra sirlərdən müdafiə, qorunma, hər hansı bir istəyi reallaşdırmaq üçün təsir vasitəsi kimi meydana çıxır. Bu cəhətdən həm dinlə, həm psixologiya, ən əsası folklorla sıx əlaqədə yaşama haqqı qazanır.

Dünya dinlərilə bağlı çox maraqlı tədqiqatların müəllifi Mircea Eliade “Dinsəl inanclar və düşüncələr tarixi” əsərində yazır: “Kültürün ən arxaik dövründə insan olaraq yaşamaq özlüyündə bir dinsəl əyləmdir; çünki bəslənmənin, cinsəl hayatın və çalışmanın ayin qədər bir dəyəri vardır. Başqa bir deyişlə, insan olmaq – ya da insan halına gəlmək – “dinlə əlaqədə” olmaq deməkdir” (Eliade

Mircea. Şamanizm (Le Chamanizme), Fransızcadan çeviren: İsmet Birkan,

Ankara: İmge kitapevi, s.11).

Sovet siyasi rejimi bütün dini inanc sisteminə düşmən mövqedə dayandığına və ateist mahiyyətinə görə bu və ya başqa dərəcədə həmin mövzu ilə bağlı problemlərə laqeyd münasibət bəsləmişdir.

Azərbaycanın öz müstəqilliyni yenidən bərpa etməsi diqqətdən kənarda qalan mövzuların araşdırılması üçün lazımi şərait yaratdı. Adı elmi ictimaiyyətə 2013-cü ildə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan xalq inancları və kiçik janrlar” (Bakı, “Nurlan”, 2008) adlı tədqiqat əsərindən məlum olan filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sevda İmanovanın “Folklor və magiya” (Bakı, “Elm və təhsil”, 2017) kitabı da uzun illər araşdırılmasına qadağa qoyulmuş çox vacib bir problemin aydınlaşdırılması istiqamətində atılmış mühüm addımlardan biri kimi dəyərləndirilə bilər.

Monoqrafiyada folklor, din, psixologiya və magiya problemi ciddi, elmi ictimaiyyətin rəğbətini qazanmış dünya alimlərinin – Edvard Taylor, Ceyms Frezer, Klod Levi-Stros, Mirçea Eliade, Aleksandr Veselovski, Vladimir Propp, Viktor Jirmunski, Olqa Freydenberq, Yeleazar Meletinski, Sergey Neklyudov, Boris Putilov, Əbdülqadir İnan, Bahəddin Ögəl, Zəki Vəlidi Toğan və başqalarının tədqiqatlarına istinad edilərək təhlilə cəlb edilmişdir.

Sevda İmanova magiyanın tarixən insan psixi tarazlığına təsiri problemini analitik psixologiyanın görkəmli nümayəndəsi olan Karl Qustav Yunqun (1875- 1961) mülahizələrinə istinad edərək belə şərh edir: “Yunqa görə, magiya həm də insanın psixi tarazlığının təminolunma mexanizmidir. Yəni insan magiya vasitəsilə gücü-qüvvəsi qarşısında aciz qaldığı təbiət stixiyaları qarşısında duruş gətirir. Öz elmi bilikləri vasitəsilə təbiətin dilini öyrənmiş, onun stixial enerjisini öz məqsədlərinə tabe etmiş müasir insandan fərqli olaraq, qədim insan təbiəti fiziki stixiya kimi anlamır, onu da qeyri-adi gücə sahib canlı varlıq hesab edirdi” (Sevda İmanova. Folklor və magiya, Bakı, “Elm və təhsil”, 2017,s.13-14). Təbii ki, elmin inkişafı ilə ilkin – ibtidai insanlara sehirli görünən bir sıra

sirlər aydınlığa qovuşur. Bu magiyanın gücünün zəifləməsinə gətirsə də, onun tam şəkildə sıradan çıxmasına səbəb olmur. “Folklor şifahi yaradıcılıq hadisəsi kimi həm magik, həm də dini təsəvvürləri özündə əks etdirir. Folklorun düşüncə sistemi kimi obyektiv şəkildə anlaşılması magiya və dini təsəvvürlərin bir-birindən fərqlənməsini tələb edir. Bu cəhətdən magiyanın insanın təbiət üzərində hakimliyini, dinin isə ona tabeçiliyini əks etdirməsi folklor və magiya probleminin öyrənilməsinə daha bir həlledici baxış bucağı vermiş olur” (Sevda İmanova.Folklor və magiya, s.190-191).

Monoqrafiyada həm mövsüm, həm məişət mərasimlərində rituallar, oxunan nəğmələrin magiya ilə bağlılığı konkret örnəklər üzərində diqqətlə araşdırılmışdır. Bundan əlavə, kitabda həm lirik, həm epik folklor və magiya əlaqələri geniş şərhini tapmışdır.

Beləliklə, monoqrafiyada magiyanın sözlü təzahür formaları – onunla bağlı olan folklor janrları örnəklər əsasında təhlilə cəlb edilir. Müəllif haqlı olaraq yazır: “Folklor və magiya əlaqələrinin semantik strukturu və tipologiyasının ifadə olunduğu ən bariz sahə magik janrlar adlandırdığımız sahədir. Bu janrlar birbaşa magiya ilə bağlıdır: burada magiya poetik strukturun bütün səviyyələrində hakimdir. Bunlar kiçik həcmli nümunələr olsa da, onların semantik strukturu çox zəngindir. Ovsun – arzu olunan nəticəyə çatmaq üçün istifadə olunan magik xarakterli formul mətnlərdir. Ovsunlar təsvir olunan və axtarılan hadisələr arasındakı paralelizm üzərində qurulur: ovsunların müəyyənləşdirici əlaməti Allaha, təbiət hadisələrinə, təbii və digər obyektlərə xahiş və ya əmrlə müraciətdir.

Ovsunlar uzun bir formalaşma, təkmilləşmə yolu keçmiş və bu yolda bu janra yaxın mövsüm-mərasim ayinləri, mərasim nəğmələri ilə semantik əlaqədə olmuş, bəzən hətta onlarla qovuşmuş, birləşmişdir. Elə buna görə də bir sıra hallarda ovsunlar tilsim, fal, sehrlə eyniləşdirilmişdir. "Ovsun" da, "tilsim" də eyni məna, funksiya daşıyan məfhum kimi izah olunur” (Sevda İmanova. Folklor və magiya, s.191).

Xatırladaq ki, ovsunlar arxaik janrlardan biridir. Ümumiyyətlə, qədim insanlar ayrı-ayrı güclərə – təbiətdə baş verən hadisələrə, xəstəliklərə qalib gəlmək üçün müxtəlif vasitələrlə təsir etmək istəmişlər. Ayrı-ayrı əşyaların magik gücünə inan-mış, onlardan bəd ruhları uzaqlaşdırmaq məqsədilə istifadə etmişlər. Beləliklə, bu gün də geniş yayılmış olan gözmuncuqları, amuletlər, bəzi ağacların (məsələn, dağdağan) meyvələri, müxtəlif heyvanların sümükləri (məsələn, canavarın və ya

itin dişləri) və sairənin onları qoruyacaqlarına inanmışlar.

Xaosa aid olan qeyri-adi varlıqların (cin, şeytan, iblis və s.), eyni zamanda bir sıra heyvanların ram edilməsi, bədnəzərdən qorunma və s. üçün ən sehrli vasitə isəsöz olmuşdur, deyə bilərik. Qədim insanlar magik sözlərdən istifadə etməklə bu güclərdən qoruna biləcəklərinə inanmışlar və bu günkü yaşantılarımızda hələ də belə mətnlər söylənməkdədir.

Ovsunlardan bəzi heyvanların ovlanmasında (məsələn, ilanın) bu gün də istifadə olunur. Ovsunlar bəzən mərasim zamanı, bəzən isə ayrılıqda istifadə oluna bilər. Monoqrafiyada bu gün də həyatmızda yaşamaqda olan bədnəzərdən qorunma – üzərliklə bağlı, “qurd ağzı bağlama”, həmçinin müxtəlif mərasimlər zamanı istifadə olunan ovsunlar haqqında geniş təhlillər aparılmışdır.

Monoqrafiyanın “Epik folklor və magiya” fəslində müəllifin təhlilləri diqqəti cəlb etməkdədir. Tədqiqatçı haqlı olaraq, epik mətnlərindəki magik obrazları iki qrupa ayırmışdır:

1 Bilavasitə magik görüşləri təcəssüm etdirən obrazlar;

2 Magik cizgilərlə əlaqədar qəhrəman obrazlar.

Müəllifin “Kitabi-Dədə Qorqud” eposundakı Qamğan oğlu Bayındır xan, Qazan xan, Dədə Qorqud və s. , “Koroğlu” dastanının baş qəhrəmanı, “Əsli və Kərəm”də Kərəm və Qara Keşiş obrazları, nağıllardakı magik vasitələr və dərviş surətlərilə bağlı apardığı təhlillər, gəldiyi qənaətlər maraq doğurur. Sevda İmanovanın tədqiqatı həm də gələcək araşdırmalar üçün bir zəmin hazırlayır. Fikrimizcə, nağıllardakı magik əşyalar (sehirli üzük, papaq, xalça, alma və s.), ifadələr, məkanlar, magik gücə malik obrazlar, qeyri-adi varlıqlar ayrıca bir tədqiqatın mövzusudur. Bundan əlavə, magiya işığında Azərbaycan və digər xalqların folklor mətnlərinin müqayisəsi məsələsi də gündəmə gəlmiş olur.

Ümumiyyətlə, Sevda İmanovanın “Folklor və magiya” monoqrafiyasının yal-nız folklorşünaslar deyil, həm də dinşünaslar, psixoloqlar və geniş oxucu kütləsi tərəfindən maraqla qarşılanacağına inanır, müəllifə bu istiqamətdəki fəaliyyətində suğurlar arzulayırıq.

Almaz HƏSƏNQIZI

filologiya elmləri doktoru, professor

Bakı xəbər.- 2018.- 15 noyabr.- S.15.