Unudulmuş
maraqlı sənət janrlarından biri - radiotamaşalar…
Zülfiyyə
Eldarqızı: “Radiotamaşalar insanlara bədii estetik zövq verməklə
yanaşı, həm də ana dilimizin gözəlliyini
aşılayırdı”
Aygün
Bünyadzadə: “Ümumiyyətlə, müasir uşaq
yazarlarının da əsərləri əsasında radiopyeslər
hazırlamaq mümkündür”
Radiotamaşalar illər əvvəlki
dinləyicilərin çox sevdiyi, böyük maraqla dinlədiyi
bədii proqramlar sırasında idi. Ancaq təəssüf ki,
son illər yeni radiotamaşalar hazırlanmır. Demək olar
ki, bu sahəyə maraq azalıb. Ekspertlər səbəb kimi
bu janra dinləyici tələbatının
olmadığını göstərirlər. Halbuki, dinləyicilər
arasında aparılan sorğuların nəticəsi onu deməyə
əsas verir ki, radiotamaşalara maraq heç də
azalmayıb. Əksinə, dinləyicilər müasir
yazarların əsərlərinin radiotamaşalar şəklində
səsləndirilməsini istəyirlər.
Çoxlarımız maraqlı
radiotamaşaları dinləyərək əsərlərin
gözəlliyindən, aktyorların gözəl, peşəkar
səsləndirməsindən zövq almışıq həmişə.
Radiotamaşaları işləyən müəlliflər,
redaktorlar, onları səsləndirən aktyor və aktrisalar
bu əsərləri elə yüksək səviyyədə təqdim
edirdilər ki, adam o tamaşaların bitməsinə təəssüflənirdi.
Azərbaycan radiosunda zaman-zaman
Əşrəf Abbasov və Cahangir Məmmədovun "Həyətim mənim, həyatım mənim",
V.Adıgözəlov və Ə.Kürçaylının
"Boşanaq, evlənərik", M.F.Axundovun "Molla Xəlil
İbrahim Kimyagər", Əzizə Cəfərzadənin
"Bəla", "Cəlaliyyə",
"Gülüstandan öncə" povestləri əsasında
radiotamaşalar, S.Ələsgərovun "Hardasan ay
subaylıq", S.Ələsgərov və Ş.Qurbanovun
"Özümüz bilərik", M.Hüseynin "Alov", Ş.Qurbanov və
S.Ələsgərovun "Olmadı elə, oldu belə",
A.Məşədibəyovun "Toy kimindir", Mircəlal
Paşayevin “Dirilən adam", Natiq Rəsulzadənin
"Tramvay", Şekspirin "Qış
nağılı", İ.Şıxlının "Dəli
Kür", Bəxtiyar Vahabzadənin "Təyyarə
kimi" və s. əsərləri radiotamaşa şəklində
hazırlayıb efirə veriblər. Bu tamaşalar hazırda
Azərbaycan radiosunun qızıl fondunda saxlanır.
Maraqlıdır, adları çəkilən və çəkilməyən
radiotamaşalar o qədər canlı, o qədər təbii
səsləndirilib ki, dinləyici o tamaşaları öz
daxilində hiss edib.
Ekspertlər bildirirlər ki,
radiotamaşalar ancaq insanların bədii-estetik
zövqünü oxşamır. Radiotamaşaların ən
böyük özəlliklərindən biri ana dilini lazımi
səviyyədə tamaşaçıya
çatdırmasıdır. Yəni tamaşaları səsləndirən
aktyor və aktrisalar ana dilini tam qaydasında təqdim edirlər.
Onlar bildirirlər ki, klassik sənətkarlar ana dilimizi,
vurğuları, hecaları, intonasiyaları qaydasında ifadə
etdiyi üçün, o radiotamaşalar dinləyicilər
üçün hədsiz dərəcədə doğma olub.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycanda
ilk radio yayımı 1926-cı ildə həyata keçirilib.
İlk radiotamaşaların hazırlanması da radionun
yaranmasının ilk beşilliyinə təsadüf edib.
Ekspertlər qeyd edirlər ki, Şərqdə ilk dəfə
olaraq 1931-ci ildə Azərbaycan radiosunda Mustafa Mərdanovun
rejissorluğu ilə "Radioteatr" yaradılıb.
Radio ekspertləri bildirirlər ki,
efirə çıxdığı gündən
radiotamaşalar dinləyicilər arasında çox maraqla
qarşılanıb. O da məlumdur ki, bu radiotamaşalar
yalnız Azərbaycanda deyil, onun hüdudlarından da kənarlarda
dinlənir və bununla bağlı çoxlu rəy, müsbət
fikirlər mövcud olub.
Tədqiqatçılar qeyd edirlər
ki, Azərbaycan teatr sənətinin radioya
uyğunlaşdırılması o dövrdə cəmiyyət
üçün böyük yenilik olduğu
üçün, ona böyük rəğbət
formalaşıb. Qeyd edilənə görə, Azərbaycanın
və Şərqin tarixində ilk dəfə radiotamaşa
1931-ci ilin dekabrında səsləndirilib. Məlumatlara görə,
ilk radiopyes görkəmli dramaturq Hüseyn Cavidin "Şeyx
Sənan" pyesi olub. Bu pyes Azərbaycanın
tanınmış aktyorlarının iştirakı ilə
1931-ci ilin dekabrında səsləndirilib. Bu radiotamaşada
A.M.Şərifzadə, Ü.Rəcəb kimi böyük sənətkarlarla
yanaşı, radionun dram qrupunun üzvləri də iştirak
ediblər. Deyilənə görə, radionun diktorlarından
Əsgər Mövsümzadə - Şeyx Abuzər, Səməd
Səmədov - Uruz, Həsən Ağayev - Özdəmir,
Soltan Nəcəfov isə Dəli Dərviş rolunu
oynayıblar. Məlumatlara görə, həmin
"tamaşa"dan sonra Azərbaycan radiosunda daha
böyük ədəbi verilişlər efir üzü
görməyə başlayıb.
Sənətşünaslıq
üzrə fəlsəfə doktoru Zülfiyyə
Eldarqızı bizimlə söhbətində bildirdi ki,
radiotamaşaların efirdə səsləndirilməsi dinləyicilərin
o qədər xoşuna gəlirdi ki, onlar yeni radiopyeslərin
hazırlanmasını istəyirdilər. Z.Eldarqızı
dedi ki, ilk illərdə A.S.Puşkinin "Boris Qodunov" əsəri
radioda böyük uğurla dinləyicilərə təqdim
edilib. Bu əsəri Azərbaycan dilinə M.S.Ordubadi tərcümə
edib və efir üçün isə onu M.Mərdanov
hazırlayıb.
Z.Eldarqızı vurğulayır
ki, məlumatına görə, bundan sonra C.Məmmədquluzadənin
"Ölülər", C.Cabbarlının
"Aydın", "1905-ci ildə", "Yaşar",
"Sevil", V.Şekspirin "Hamlet", Mirzə Fətəli
Axundovun "Hacı Qara", Ə.Haqverdiyevin
"Dağılan tifaq" kimi pyesləri radio dinləyicilərinə
təqdim edilib. O qeyd edir ki, ilk radiotamaşalar birbaşa yayımla
efirə verilib.
Onun məlumatına görə,
1953-cü ildə istehsalat işində maqnit lentinin tətbiqi
radioteatrın inkişafında yeni mərhələ
açıb. Bu dövrdə Səməd Vurğunun
"Xanlar", İlyas Əfəndiyevin "Bahar
suları", Ənvər Məmmədxanlının
"Şərqin səhəri", İmran Qasımovun
"Xəzər üzərində şəfəq" pyesləri
montaj edilərək efirdə səsləndirilib.
Daha sonra Cəfər
Cabbarlının "Almaz" və "1905-ci ildə",
Nəriman Nərimanovun "Bahadır və Sona",
Süleyman Rəhimovun "Mehman", Məmməd Səid
Ordubadinin "Qılınc və qələm", Nikolay
Vasilyeviç Qoqolun "Müfəttiş", Aleksandr
Sergeyeviç Qriboyedovun "Ağıldan bəla",
Puşkinin "Yevgeni Onegin", Şillerin "Vilhelm
Tell", Corc Bayronun "Abidos gəlini" kimi əsərləri
Azərbaycan radiosunun repertuarını zənginləşdirib.
Bu illər ərzində Üzeyir Hacıbəyovun
"Arşın mal alan", "O olmasın, bu olsun"
musiqili komediyalarının, Nazim Hikmətin "Kəllə"
əsərinin tamaşaya qoyulması da cəmiyyətdə
müsbət əks-səda doğurdu. 1958-ci ildə isə
Mehdi Məmmədov tərəfindən bu radiotamaşalar
radionun tələblərinə uyğunlaşdırılıb.
Z.Eldarqızı qeyd etdi ki,
radiotamaşalara bu gün də böyük ehtiyac var: “Bu
gün də radiopyeslərə ehtiyac var. Müasir
tamaşaçılar da istəyirlər ki, yeni tamaşalar
yaransın. Bilirsiniz ki, bizdə radiotamaşaların
böyük ənənəsi var. Klassik aktyor və aktrisalarımızın
böyük əksəriyyəti radiotamaşalarda iştirak
ediblər. Sonrakı nəsil aktyor və aktrisalar da öz
dövrlərində yaranan radiopyesləri yüksək səviyyədə
təqdim ediblər. Çox arzu edərdik ki, müasir aktyor və
aktrisaların da səsindən istifadə edilsin. Bü gün
də yeni maraqlı əsərlər var. O əsərlər əsasında
da radiopyeslər hazırlamaq vacibdir. Radiotamaşalar insanlara bədii
estetik zövq verməklə yanaşı, həm də ana
dilimizin gözəlliyini aşılayırdı. Bu gün
çox adamın şəxsi avtomobili var və avtomobil idarə
edərkən radio dalğalarında maraqlı proqramlar
axtarırlar. Bu halda, radiotamaşalara ehtiyac duyulur.
Düşünürəm ki, yeni radotamaşalar
hazırlanmalıdır və müasir dinləyici o
tamaşalara maraqla qulaq asar”.
Z.Eldarqızı hesab edir ki, Azərbaycan
radiosu ilə yanaşı, özəl radiolar da bəzi
şit, bayağı verilişlərin əvəzinə
maraqlı radiopyeslər hazırlayıb dinləyicilərə
təqdim edə bilərlər: “Bu gün dinləyici
maraqlı verilişlər istəyir. Onlar şit,
bayağı, mənasız proqramlardan beziblər.
Yaxşı olar ki, özəl radiolar kiçikhəcmli
radiopyeslər hazırlayıb dinləyicilərə təqdim
etsinlər. İnanın ki, o radiolar bu pyeslər sayəsində
daha çox dinləyici toplayar”.
Qeyd edək ki, radio mütəxəssislərinin
bildirdiyinə görə, o illərdə radiotamaşalarda tək
Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının aktyorları
iştirak etmirdilər, onlarla bərabər radionun
özündə yaradılan "Dram" qrupunun üzvləri
də bu səhnələrdə iştirak edirdilər. Bu
qrupun fəaliyyətə başlaması həm keçən
əsrin 30-cu illərində özünün qızıl
dövrünü yaşayan Azərbaycan teatr sənətinin,
bənzərsiz səhnə əsərlərinin efir vasitəsilə
təbliği, həm də ayrı-ayrı nəsr və dram əsərlərinin
səhnələşdirilməsində tarixi rol oynayıb
Bu illərdə Azərbaycan
radiosunda Əliheydər Ələkbərov, Tofiq Kazımov,
Tofiq İsmayılov, Həsən Əbluc, Azərpaşa Nemətov,
Rövşən Abdullayev, Nazim Yüzbaşov və
başqaları kimi rejissorlar yetişib. Bu tamaşalarda
qüdrətli səhnə ustadlarından Abbas Mirzə Şərifzadənin,
Mirzağa Əliyevin, Kazım Ziyanın, Ülvi Rəcəbin,
Mərziyə Davudovanın, Fatma Qədrinin, Sidqi Ruhullanın,
Mustafa Mərdanovun çıxışları dinləyiciləri
valeh edirdi.
Radio mütəxəssisləri
qeyd edirlər ki, bu gün gənc dinləyicilər də
radiotamaşaların olmamasını təəssüf hissi ilə
qarşılayırlar. Onlar hesab edirlər ki, sənət, mədəniyyət,
ədəbiyyat müasir texnologiyaların gətirdiyi nəsnələrə
uduzmalı deyil. Onlar bildirirlər ki, gəncləri mobil
telefon, internet asılılığından qurtarmaq
üçün, birmənalı olaraq, bu tədbirlər
görülməlidir. Onlar hesab edirlər ki, gənclər
internetdən, kompyuterdən, telefondan çox
radiotamaşalardan zövq ala bilərlər. Radiopyeslərin
dinləyicinin əsəblərini hamarladığını,
psixikasına müsbət təsir göstərdiyini deyən
mütəxəssislər hesab edirlər ki, bu proqramlar bərpa
edilməlidir.
Uşaq yazıçısı
Aygün Bünyadzadə bizimlə söhbətində bildirdi
ki, əvvəllər Azərbaycan radiosunda böyüklərlə
yanaşı, uşaqlar üçün də radiopyeslər
hazırlanırdı. O hesab edir ki, müasir uşaq
yazıçılarının da əsərləri əsasında
maraqlı radiopyeslər hazırlamaq olar: “Sovet vaxtında radio
teatrını mümkün olduğu qədər dinləyirdim
və çox xoşum gəlirdi. Sonralar verilişlərin
vaxtı tez-tez dəyişirdi deyə izləyə bilmədim.
Xanımana Əlibəylinin "Anacan" əsərinin əsasında
bir radiotamaşa vardı, uşaq evində böyüyən
uşaqlara həsr olunmuşdu, elə maraqlı idi ki! Yəqin
ki, Azərbaycan radiosunun arxivində köhnə radiopyeslər
saxlanır, onları ən azı həftədə bir dəfə
təkrar versəydilər, doğrudan da gənclərimiz
üçün də əla proyekt olardı. Ümumiyyətlə,
müasir uşaq yazarlarının da əsərləri əsasında
radiopyeslər hazırlamaq mümkündür. Bunun çox
effektiv nəticəsi olar”.
İradə
SARIYEVA
Bakı xəbər.-
2018.- 11 yanvar.- S.15.