Unudulmuş maraqlı sənət janrlarından biri - radiotamaşalar…

 

Zülfiyyə Eldarqızı: “Radiotamaşalar insanlara bədii estetik zövq verməklə yanaşı, həm də ana dilimizin gözəlliyini aşılayırdı”

Aygün Bünyadzadə: “Ümumiyyətlə, müasir uşaq yazarlarının da əsərləri əsasında radiopyeslər hazırlamaq mümkündür”

Radiotamaşalar illər əvvəlki dinləyicilərin çox sevdiyi, böyük maraqla dinlədiyi bədii proqramlar sırasında idi. Ancaq təəssüf ki, son illər yeni radiotamaşalar hazırlanmır. Demək olar ki, bu sahəyə maraq azalıb. Ekspertlər səbəb kimi bu janra dinləyici tələbatının olmadığını göstərirlər. Halbuki, dinləyicilər arasında aparılan sorğuların nəticəsi onu deməyə əsas verir ki, radiotamaşalara maraq heç də azalmayıb. Əksinə, dinləyicilər müasir yazarların əsərlərinin radiotamaşalar şəklində səsləndirilməsini istəyirlər.

Çoxlarımız maraqlı radiotamaşaları dinləyərək əsərlərin gözəlliyindən, aktyorların gözəl, peşəkar səsləndirməsindən zövq almışıq həmişə. Radiotamaşaları işləyən müəlliflər, redaktorlar, onları səsləndirən aktyor və aktrisalar bu əsərləri elə yüksək səviyyədə təqdim edirdilər ki, adam o tamaşaların bitməsinə təəssüflənirdi.

Azərbaycan radiosunda zaman-zaman Əşrəf Abbasov və Cahangir Məmmədovun  "Həyətim mənim,  həyatım mənim", V.Adıgözəlov və Ə.Kürçaylının "Boşanaq, evlənərik", M.F.Axundovun "Molla Xəlil İbrahim Kimyagər", Əzizə Cəfərzadənin "Bəla", "Cəlaliyyə", "Gülüstandan öncə" povestləri əsasında radiotamaşalar, S.Ələsgərovun "Hardasan ay subaylıq", S.Ələsgərov və Ş.Qurbanovun "Özümüz bilərik", M.Hüseynin  "Alov", Ş.Qurbanov və S.Ələsgərovun "Olmadı elə, oldu belə", A.Məşədibəyovun "Toy kimindir", Mircəlal Paşayevin “Dirilən adam", Natiq Rəsulzadənin "Tramvay", Şekspirin "Qış nağılı", İ.Şıxlının "Dəli Kür", Bəxtiyar Vahabzadənin "Təyyarə kimi" və s. əsərləri radiotamaşa şəklində hazırlayıb efirə veriblər. Bu tamaşalar hazırda Azərbaycan radiosunun qızıl fondunda saxlanır. Maraqlıdır, adları çəkilən və çəkilməyən radiotamaşalar o qədər canlı, o qədər təbii səsləndirilib ki, dinləyici o tamaşaları öz daxilində hiss edib.

Ekspertlər bildirirlər ki, radiotamaşalar ancaq insanların bədii-estetik zövqünü oxşamır. Radiotamaşaların ən böyük özəlliklərindən biri ana dilini lazımi səviyyədə tamaşaçıya çatdırmasıdır. Yəni tamaşaları səsləndirən aktyor və aktrisalar ana dilini tam qaydasında təqdim edirlər. Onlar bildirirlər ki, klassik sənətkarlar ana dilimizi, vurğuları, hecaları, intonasiyaları qaydasında ifadə etdiyi üçün, o radiotamaşalar dinləyicilər üçün hədsiz dərəcədə doğma olub.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycanda ilk radio yayımı 1926-cı ildə həyata keçirilib. İlk radiotamaşaların hazırlanması da radionun yaranmasının ilk beşilliyinə təsadüf edib. Ekspertlər qeyd edirlər ki, Şərqdə ilk dəfə olaraq 1931-ci ildə Azərbaycan radiosunda Mustafa Mərdanovun rejissorluğu ilə "Radioteatr" yaradılıb.

Radio ekspertləri bildirirlər ki, efirə çıxdığı gündən radiotamaşalar dinləyicilər arasında çox maraqla qarşılanıb. O da məlumdur ki, bu radiotamaşalar yalnız Azərbaycanda deyil, onun hüdudlarından da kənarlarda dinlənir və bununla bağlı çoxlu rəy, müsbət fikirlər mövcud olub.

Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Azərbaycan teatr sənətinin radioya uyğunlaşdırılması o dövrdə cəmiyyət üçün böyük yenilik olduğu üçün, ona böyük rəğbət formalaşıb. Qeyd edilənə görə, Azərbaycanın və Şərqin tarixində ilk dəfə radiotamaşa 1931-ci ilin dekabrında səsləndirilib. Məlumatlara görə, ilk radiopyes görkəmli dramaturq Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" pyesi olub. Bu pyes Azərbaycanın tanınmış aktyorlarının iştirakı ilə 1931-ci ilin dekabrında səsləndirilib. Bu radiotamaşada A.M.Şərifzadə, Ü.Rəcəb kimi böyük sənətkarlarla yanaşı, radionun dram qrupunun üzvləri də iştirak ediblər. Deyilənə görə, radionun diktorlarından Əsgər Mövsümzadə - Şeyx Abuzər, Səməd Səmədov - Uruz, Həsən Ağayev - Özdəmir, Soltan Nəcəfov isə Dəli Dərviş rolunu oynayıblar. Məlumatlara görə, həmin "tamaşa"dan sonra Azərbaycan radiosunda daha böyük ədəbi verilişlər efir üzü görməyə başlayıb.

Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Zülfiyyə Eldarqızı bizimlə söhbətində bildirdi ki, radiotamaşaların efirdə səsləndirilməsi dinləyicilərin o qədər xoşuna gəlirdi ki, onlar yeni radiopyeslərin hazırlanmasını istəyirdilər. Z.Eldarqızı dedi ki, ilk illərdə A.S.Puşkinin "Boris Qodunov" əsəri radioda böyük uğurla dinləyicilərə təqdim edilib. Bu əsəri Azərbaycan dilinə M.S.Ordubadi tərcümə edib və efir üçün isə onu M.Mərdanov hazırlayıb.

Z.Eldarqızı vurğulayır ki, məlumatına görə, bundan sonra C.Məmmədquluzadənin "Ölülər", C.Cabbarlının "Aydın", "1905-ci ildə", "Yaşar", "Sevil", V.Şekspirin "Hamlet", Mirzə Fətəli Axundovun "Hacı Qara", Ə.Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" kimi pyesləri radio dinləyicilərinə təqdim edilib. O qeyd edir ki, ilk radiotamaşalar birbaşa yayımla efirə verilib.

Onun məlumatına görə, 1953-cü ildə istehsalat işində maqnit lentinin tətbiqi radioteatrın inkişafında yeni mərhələ açıb. Bu dövrdə Səməd Vurğunun "Xanlar", İlyas Əfəndiyevin "Bahar suları", Ənvər Məmmədxanlının "Şərqin səhəri", İmran Qasımovun "Xəzər üzərində şəfəq" pyesləri montaj edilərək efirdə səsləndirilib.

Daha sonra Cəfər Cabbarlının "Almaz" və "1905-ci ildə", Nəriman Nərimanovun "Bahadır və Sona", Süleyman Rəhimovun "Mehman", Məmməd Səid Ordubadinin "Qılınc və qələm", Nikolay Vasilyeviç Qoqolun "Müfəttiş", Aleksandr Sergeyeviç Qriboyedovun "Ağıldan bəla", Puşkinin "Yevgeni Onegin", Şillerin "Vilhelm Tell", Corc Bayronun "Abidos gəlini" kimi əsərləri Azərbaycan radiosunun repertuarını zənginləşdirib. Bu illər ərzində Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan", "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyalarının, Nazim Hikmətin "Kəllə" əsərinin tamaşaya qoyulması da cəmiyyətdə müsbət əks-səda doğurdu. 1958-ci ildə isə Mehdi Məmmədov tərəfindən bu radiotamaşalar radionun tələblərinə uyğunlaşdırılıb.

Z.Eldarqızı qeyd etdi ki, radiotamaşalara bu gün də böyük ehtiyac var: “Bu gün də radiopyeslərə ehtiyac var. Müasir tamaşaçılar da istəyirlər ki, yeni tamaşalar yaransın. Bilirsiniz ki, bizdə radiotamaşaların böyük ənənəsi var. Klassik aktyor və aktrisalarımızın böyük əksəriyyəti radiotamaşalarda iştirak ediblər. Sonrakı nəsil aktyor və aktrisalar da öz dövrlərində yaranan radiopyesləri yüksək səviyyədə təqdim ediblər. Çox arzu edərdik ki, müasir aktyor və aktrisaların da səsindən istifadə edilsin. Bü gün də yeni maraqlı əsərlər var. O əsərlər əsasında da radiopyeslər hazırlamaq vacibdir. Radiotamaşalar insanlara bədii estetik zövq verməklə yanaşı, həm də ana dilimizin gözəlliyini aşılayırdı. Bu gün çox adamın şəxsi avtomobili var və avtomobil idarə edərkən radio dalğalarında maraqlı proqramlar axtarırlar. Bu halda, radiotamaşalara ehtiyac duyulur. Düşünürəm ki, yeni radotamaşalar hazırlanmalıdır və müasir dinləyici o tamaşalara maraqla qulaq asar”.

Z.Eldarqızı hesab edir ki, Azərbaycan radiosu ilə yanaşı, özəl radiolar da bəzi şit, bayağı verilişlərin əvəzinə maraqlı radiopyeslər hazırlayıb dinləyicilərə təqdim edə bilərlər: “Bu gün dinləyici maraqlı verilişlər istəyir. Onlar şit, bayağı, mənasız proqramlardan beziblər. Yaxşı olar ki, özəl radiolar kiçikhəcmli radiopyeslər hazırlayıb dinləyicilərə təqdim etsinlər. İnanın ki, o radiolar bu pyeslər sayəsində daha çox dinləyici toplayar”.

Qeyd edək ki, radio mütəxəssislərinin bildirdiyinə görə, o illərdə radiotamaşalarda tək Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının aktyorları iştirak etmirdilər, onlarla bərabər radionun özündə yaradılan "Dram" qrupunun üzvləri də bu səhnələrdə iştirak edirdilər. Bu qrupun fəaliyyətə başlaması həm keçən əsrin 30-cu illərində özünün qızıl dövrünü yaşayan Azərbaycan teatr sənətinin, bənzərsiz səhnə əsərlərinin efir vasitəsilə təbliği, həm də ayrı-ayrı nəsr və dram əsərlərinin səhnələşdirilməsində tarixi rol oynayıb

Bu illərdə Azərbaycan radiosunda Əliheydər Ələkbərov, Tofiq Kazımov, Tofiq İsmayılov, Həsən Əbluc, Azərpaşa Nemətov, Rövşən Abdullayev, Nazim Yüzbaşov və başqaları kimi rejissorlar yetişib. Bu tamaşalarda qüdrətli səhnə ustadlarından Abbas Mirzə Şərifzadənin, Mirzağa Əliyevin, Kazım Ziyanın, Ülvi Rəcəbin, Mərziyə Davudovanın, Fatma Qədrinin, Sidqi Ruhullanın, Mustafa Mərdanovun çıxışları dinləyiciləri valeh edirdi.

Radio mütəxəssisləri qeyd edirlər ki, bu gün gənc dinləyicilər də radiotamaşaların olmamasını təəssüf hissi ilə qarşılayırlar. Onlar hesab edirlər ki, sənət, mədəniyyət, ədəbiyyat müasir texnologiyaların gətirdiyi nəsnələrə uduzmalı deyil. Onlar bildirirlər ki, gəncləri mobil telefon, internet asılılığından qurtarmaq üçün, birmənalı olaraq, bu tədbirlər görülməlidir. Onlar hesab edirlər ki, gənclər internetdən, kompyuterdən, telefondan çox radiotamaşalardan zövq ala bilərlər. Radiopyeslərin dinləyicinin əsəblərini hamarladığını, psixikasına müsbət təsir göstərdiyini deyən mütəxəssislər hesab edirlər ki, bu proqramlar bərpa edilməlidir.

Uşaq yazıçısı Aygün Bünyadzadə bizimlə söhbətində bildirdi ki, əvvəllər Azərbaycan radiosunda böyüklərlə yanaşı, uşaqlar üçün də radiopyeslər hazırlanırdı. O hesab edir ki, müasir uşaq yazıçılarının da əsərləri əsasında maraqlı radiopyeslər hazırlamaq olar: “Sovet vaxtında radio teatrını mümkün olduğu qədər dinləyirdim və çox xoşum gəlirdi. Sonralar verilişlərin vaxtı tez-tez dəyişirdi deyə izləyə bilmədim. Xanımana Əlibəylinin "Anacan" əsərinin əsasında bir radiotamaşa vardı, uşaq evində böyüyən uşaqlara həsr olunmuşdu, elə maraqlı idi ki! Yəqin ki, Azərbaycan radiosunun arxivində köhnə radiopyeslər saxlanır, onları ən azı həftədə bir dəfə təkrar versəydilər, doğrudan da gənclərimiz üçün də əla proyekt olardı. Ümumiyyətlə, müasir uşaq yazarlarının da əsərləri əsasında radiopyeslər hazırlamaq mümkündür. Bunun çox effektiv nəticəsi olar”.

 

İradə SARIYEVA

 

Bakı xəbər.- 2018.- 11 yanvar.- S.15.