“Bu dünyanın paytaxtı, Doğulduğum kənd imiş...”

Mədət Əyyuboğlunun "Müəllifin ilk kitabı" seriyasından 1986-cı ildə buraxılmış "Dağ çiçəyi" adlı şeirlər kitabını vərəqləyirəm.Müzəffər Şükürün redaktorluğu ilə çıxan kitabın arxa üzündə gənc şairin şəkli ilə yanaşı aşağıdakı cümlələr də özünə yer alıb: "Dağ çiçəyi” kitabında toplanan şeirlərdə doğma vətən torpağı, onun əmək adamlarının arzu və istəkləri, gənclərin saf məhəbbəti səmimiyyətlə tərənnüm edilir. Narahat dünyamızın taleyi gənc şairin qələmə aldığı əsas mövzulardandır”. Doğrudan da, kitabı oxuduqca burada olan mövzuların - incə lirik duyğuların bəhrəsi könül oxşayır. "Dünyanın paytaxtı" adlı bir şeirin üstündə dayanıram:

Ömrünü ver arzuya,

Bələnsın Yer arzuya.

Cığırlar hər arzuya,

Atdığım kəmənd imiş.

Ömürdən illər axdı,

Yoluma yollar çıxdı.

Bu dünyanın paytaxtı

Doğulduğum kənd imiş.

1986-cı ildə imzalanmış bu şeirdə hər bir kənd uşağının keçirmiş olduğu uşaqlıq dünyası təsvir olunub: qarğını at əvəzi çapdığımız qayğısız çağlardan üzübəri - yetkinliyə doğru gəldiyimiz illər öz bədii-xroniki ifadəsini tapıb burda. Belə ki, o qarğı at uşaq gözündə - uşaq təxəyyülündə bir səmənd at kimi canlandırılırdı.

...Yolda yol ayrıcları var, kəsişən yollar var, döngələr var, geriyə dönüşlər var, dairəvi yol var və s. və i.a. Burada seçim hər kəsin özündən (və bir də insanın özündən asılı olmayan Tanrı diqtəsi deyilən tale yolundan) asılıdır. Məhz buna görə də şair Mədət Əyyuboğlu "Ömürdən illər axdı, yoluma yollar çıxdı" deyir. Ömürdən illər axıb getdi, gəlib böyük yolun astanasına çıxdım və burada “yoluma yollar çıxdı” - kəsişən, bitişən, qovuşan və ayrılan yollar. Bu, artıq ömür yolu, tale yolu, həyat yoludur, bu yolla zarafat eləmək, oyun oynamaq olmaz. Zarafat etdinsə, oyun oynadınsa, ya laqeydlik etdinsə, onda vay halına, özün öz evini öz əlinlə - öz ağlınla (əslində ağılsızlığınla) yıxdın. Bu yol artıq nə qarğıdan at düzəltdiyimiz uşaqlıq çağlarımız deyil, nə də ki, dar cığırlar - böyük yol bilib getdiyimiz adi yol - riz deyil ki, sadəcə ləpir salıb gedəsən. Bəlkə də, uşaqlığımızda yüz dəfə, min dəfə keçib getdiyimiz (və heç fərqinə də varmadıq ki,bu yolla hara gedirik, hara gedəcəyik) bu cığırlar böyük yolöncəki birməşq imiş, təqlidi yolla bir öyrətmə mərhələsi imiş ki, özümüzü bəri başdan Böyük Yolda addımlamağa, hərəkət etməyə hazırlaya bilək.

Yeri gəlmişkən, bir haşiyə də çıxım ki, folklorumuzda da bu məsələ qabarıq dərəcədə folkloristik yöndə özünü göstərir. Nağıl qəhrəmanı müəyyən bir mərhələdə gəlib yolayrıcına çıxır: iki yol, üç yol... Bu yol ayrıcı onun ağıl, fənd-fərasət (elm və helm) işlədərək keçəcəyi Böyük yoldur - tale yolu. Bax, Mədət Əyyuboğlunun "Ömürdən illər axdı, yoluma yollar çıxdı" dediyi bədii həqiqət budur: nağıl (folklor) həqiqəti və həyat həqiqəti, real tale- real yaşam həqiqəti. Amma son nəticədə - son iki misrada Mədət müəllim çox böyük bir həyat həqiqətinə də aforistik bir üsulla möhür vurur ki:

Bu dünyanm paytaxtı

Doğulduğum kənd imiş!

Deyimin orijinallığı, gözəlliyi öz yerində! Burada yurda, doğulduğun torpağa, böyüyüb boya-başa çatdığın elə-obaya xüsusi bağlılıq duyğusu izhar olunub. Bu yerdə yenə bir haşiyə çıxıb, incə bir nüansı nəzərə çatdırmaq istərdim...

...Elə bu millimental əlamətin bariz ifadəsi kimi də şair Mədət Əyyuboğlu doğulduğu kəndi dünyanın paytaxtı hesab edir. Və şeirdən doğan son məntiqi qənaət də haqlı olaraq belə olur ki, ömürdən illər axdıqca - insan yaşa dolduqca, yoluna çıxan yollar içində, o böyük Yolun haçalandığı yerdə də qarşılaşdığı yollardan birini seçməlidırsə, o yol necəliyindən - genişliyindən, ensizliyindən, darlığından asılı olmayaraq, insanı özünə aparıb çıxaran, insanı özünə qaytaran, özünə qovuşduran yol kimi, onu dünyanın paytaxtı hesab olunan, doğulduğu kəndə, qəsəbəyə, şəhərə, ölkəyə aparan yol olmalıdır. Məhz M.Əyyuboğlu oxucularına belə nəcib bir qayəni aşılamaq istəyir ki, nə qədər böyüsəniz, ucalsanız da, son məkanınız, son mənziliniz sizin doğulduğunuz torpaqdır, el-obadır, kənddir. Dünya şöhrətli alimimiz Lütfi-Zadə öz elmi ilə dünyaya örnək olduğu kimi, bir milli insan olaraq özünə gorgah evi kimi Azərbaycanımızı seçməyi də bütün nəsillərə bir şanlı nümunə oldu: Yəni bu böyük alimin timsalında elm-düha sahibi olanlar da dünyanın mərkəzinin məhz doğma vətən olduğu qənaətini təsdiqlədilər. Deməli, dahi Füzulinin "aldanma, şair sözü əlbəttə, yalandır" misrasındakı fikir də əslində, özündə daşıdığı müstəqim mənanı ifadə etmir, şair sözü də bədii həqiqətə xidmət edir. Bu bədii həqiqət də son nəticədə gedib elmi həqiqətlə birləşir. Necə ki, Mədət Əyyuboğlunun şeirdəki bu qənaətini Lütfi-Zadə elmdə bir alim kimi öz həyati əməli ilə təsdiqlədi.

Bəli, sənət də, ədəbiyyat da reallığa söykənəndə güclü olur, öz təsdiqini tapır. Kitabda ilk şeir kimi verilmiş "Ana yurdun xatirəsi” adlı nümunədəki fikirlər isə torpaq anlayışının müqəddəslik keyfiyyəti kəsb etməsinə sosial məzmun planında yanaşmanın bədii tərənnümüdür:

Mənim doğma kəndim, doğma el-obam,

Səndə ümidlərim, arzularım var.

Dəcəl uşaqlığım, qayğısız ömrüm,

Həm də həsrətim var, intizarım var.

Mənə hər çəmənin, mənə hər dağın

Anam kimi şirin laylalar çalıb.

Sənin məndə ancaq şirin sorağın,

Mənim səndə ömrüm, gəncliyim qalıb...

Diqqət edin: ilk misradakı “mənim doğma kəndim, doğma el-obam" başlanğıc - müraciətdə "doğma kənd" ifadəsi vətənin torpaq relyefini coğrafi planda təqdim etdiyi halda, "doğma el-obam" ifadəsi də vətənin torpağını coğrafi landşaftdan çıxarıb, onu sosial yaşam, sosial-ictimai toplum səciyyəsində təqdim edir. Və bu iki rakursun qovşağında "səndə ümidlərim,, arzularım var" duyğusu dilə gətirilir. Bəs bu ifadələrin fərqləndirilməsi və eyni zamanda bir araya gətirilməsi - vəhdətdə anılması bizə nə verir? Kənd ümumi anlayışdır, müəyyən bir coğrafi məkanı işarələyir. Amma o coğrafi məkana kənd statusu verən, o kəndi saldıran insanlardır. Və o insanlar toplusu isə ümumiləşmiş adla insanları bir-birinə dağmalaşdıran tellər kimi "el-oba" adı ilə tanınır. Başqa sözlə, hər kəsin, hər bir fərqin doğma el-obası olur və bu el-oba insanların dünyabaxışında, nəzərində-düşüncəsində vətən obrazının insaniləşmiş səciyyəsini verir.Başqa sözlə, vətənin torpaqdan, meşədən, ormandan, daşdan-divardan, daxmadan, evlərdən və s. ibarət olan coğrafi quruluşu-ölçüsü olduğu kimi, eyni zamanda vətənin həmin səni təmsil eləyən mühitdə - coğrafi regionda yaşadıb fəaliyyət göstərən və səni ictimai toplum kimi əhatə edən insanları - sosial əhali kütləsidə olur. Bu iki amili bir-birindən təcrid etdikdə Vətən məfhumu yarımçıq görünər. Ona görə də Vətəni coğrafi məkan və həmin məkanda təmsil olunan cəmiyyətlə vəhdətdə qəbul etmək lazımdır. Bu duyğu insan qəriblik çəkəndə daha çox aktuallaşır və özünü praktik yaşam forması olaraq fəallaşdırır. Belə ki, mən doğma ata ocağımdan, ana yurdundan, el-obasından didərgin düşmüş bir insan kimi bəzən aylarla üzünə həsrət qaldığım həmkəndlilərimlə görüşəndə, mənə müraciətlə: “Şakir müəllim, biz səni gördük, elə bil gedib doğma ocaqlarımızı ziyarət edib gəldik, elə bil doğma kəndimizi, elimizi-obamızı gördük, torpaqlarımızın ətrini - ab-havasını səndən aldıq”, - deyib kövrəkliklə duyğularını dilə gətirirlər. Bu bir psixoloji yaşam amili olaraq insanın vətənin obrazı simasında təcəssüm olunmasıdır. Eyni zamanda vətənin çəməninin, dağının da insan (ana) timsalında olub, adama ana kimi şirin laylalar çaldığını göstərir şeirdə Mədət Əyyuboğlu. Bu da Vətənin bir obraz kimi poeziyada təşxisləndirilməsidir. Deməli, insan Vətənin təcəssümçüsü, Vətən də insanın (atanın, ananın) şəxsləndirilmiş surəti kimi insan düşüncəsində çıxış edir və qarşılıqlı olaraq bir-birlərini tamamlayırlar.

...Odur ki, şair Mədət Əyyuboğlu Məmmədov da "sənin məndə şirin sorağın, mənim səndə ömrüm, gəncliyim qalıb" deyir "Ana yurdun xatirəsi" şeirində. Doğrudan da Mədət müəllim lirik - psixoloji ovqatın təbii ifadəsi şəklində dilə gətirdiyi bu misralarda ana yurdun xatirəsini reallıqla canlandırmağa uğurla nail olmuşdur. Şerin adı ilə məzmunu arasında çox dərin, üzvi bir bağlılıq vardır ki, bu da oxucuların mənəvi dünyasında ədəbi rezonans doğurmuşdur.

Mən həmişə demişəm, şair, yazıçı xalqın, vətənin danışan dili, düşünən beyni, vuran ürəyi olub, əsərlərində birbaşa xalqı, Vətəni təmsil edir. Mədət Əyyuboğlunun "Gələn anam olaydı" (şerlər və poema) kitabında da ("Yazıçı", 1990) o, Vətənin (və Vətənin timsalında torpağın) alovlu tərənnümçüsü kimi çıxış edir. Bu baxımdan onun "Təyyarədə yazdığım şeir" adlı lakonik və məzmunlu əsərinə diqqət yetirək:

Təyyarədə şeir yazdım,

Ən pis şeir oldu.

Şeirlərin içində,

Şeir yazmamışdım

Bu ölçüdə-biçimdə.

Bir qara daş olub

Asıldı içimdən...

Duydum həsrət odunda

Bişməyin ağrısını,

Duydum torpaqdan ayrı

Düşməyin ağrısını.

Şair təyyarədə yazdığı şeirini "ən pis şeri" kimi səciyyələndirir. Səbəbi isə şeirin təyyarədə hava məkanında, əslində isə ana torpaq üstündə yazılmamasıdır. Deməli, müəllif təyyarədə olduğu müddət ərzində torpaqdan ayrı düşdüyünün həsrət ağrısını çəkdiyini bəyan etməklə insanlara torpağı - Vətəni sevmək hissi təlqin edir. Bu isə dolayısı ilə o deməkdir ki, hava aləmi uçaqlara, quşlara məxsusdur, su məkanı olan göl, dəniz, çay və okeanlar balıqlara və s.-yə, quru məkanı olan torpaq isə insanlara, doğma olan yaşayış məskəni, Vətəndir. Ona görə də vətənimizin qədrini bilməyi tövsiyə edir.

...Şairin bütün bunların müqabilində insanlardan istədiyi nədir? 1985-ci didə yazdığı "Dağ çiçəyi" şeirinə üz tutsaq, bu məramın nədən ibarət olduğunun məğzinə varmaq olar:

Mən səni bənzədirəm

Qayaları yarıb çıxan

Bir dağ çiçəyinə.

Heç bilmirəm

Yatacaqmı ürəyinə?..

Dağ çiçəyi həmişə

Uca olub gözümdə.

Həsəd çəkirəm ona

Açıq-aşkar özüm də.

Sən mənim dağ çiçəyim,

İstəyirəm onun tək

Səndə ola

Zəriflik də, dözüm də...

Məncə bu nümunə həm də müəllifin təbiətə şairanə baxışının bir göstəricisi sayıla bilər. Həssas müşahidə qabiliyyəti, dağda qayaların üstündə bitən incə, zərif bir çiçək müəllifin nəzər-diqqətini özünə cəlb edib və bu baxışdan şair qəlbi riqqətə gəlib, vəcdə gəlib. Dağın daş bağrını öz incəliyilə yarıb özünə yaşamaq haqqı qazanan dağ çiçəyi həm zəriflik, həm də mətinlik simvolu kimi verilib. Hər şey nazikliyindən sınsa da, insan yoğunluğundan sınar, deyib babalarımız. Bu deyimin məna layında da əslində insana nazik qəlbli, nəzakətli, incə, həssas olmaq fikri aşılanır. Yəni Yer üzünün bəzəyi sayılan insan, həm də bir çiçək zərifliyi timsalındadır. İnsan öz zərifliyilə təbiətə və insanlara bəzəkdir, yaraşıqdır. Amma insan nə qədər gül kimı zərif, incə olsa da, o qədər də səbrli, dözümlü, mətin olmalıdır. Çətinliklərə sinə gərməyi bacarmalıdır.

Necə ki, dağ çiçəyi zərif olduğu qədər də dözümlü, iradəlidir və hətta bu iradə sayəsində daşın üstündə də bitib özünə yaşamaq imkanı qazandırıb. Bax, beləcə də dünyamızın bəzəyi olan insanlar zərif hərəkətləri ilə və mətin xarakterilə həyatda apardıqları mübarizələrdə bərkiyib-bişməli, aciz olmamalıdır.

Şair Mədət Əyyuboğlunun poeziyadakı insan tipinə olan bu cür münasibəti həm də insandan həyatda əzmkar olmağı, doğma yurdu, ana təbiəti və bütövlükdə dünyamızı sevməyi və qorumağı tələb edir...

Şakir ALBALIYEV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,

AMEA-nın doktarantı

Bakı xəbər.- 2019.- 22 fevral.- S.13