Yazılı tarixi abidələrimizlə bağlı ayrıca qanun qəbul olunsa...

“Qanun layihəsi qəbul edildikdən sonra bu bizə imkan verəcək ki, yenidən bütün yazılı abidələrimizi siyahıya alaq və onların vahid reyestrini hazırlayaq”

Qiymət Məhərrəmli: “Bu qanunun qəbul edilməsi erməni işğalında olan yazılı abidələrimizin harayını beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırmaq üçün də çox vacibdir”

Azərbaycanın çox zəngin tarixi irsi var və bu irsin qorunması ən vacib məsələlərdən biri kimi qarşımızda durur. Tarixi irsimizin formalaşmasında yazılı abidələrin xüsusi yer var desək yanılmarıq. Bu gün dünyanın əksər ölkələrində yazılı abidələrin qorunması, onların dünyada tanıdılması istiqamətində işlər görülür. Hətta bir sıra dövlətlər yazılı abidələrin elektron məlumat kataloqunun da hazırlanmasına nail olublar.

Azərbaycan yazılı abidələrlə zəngin olsa da, bizdə onların geniş mənada qorunması üçün elmi, eləcə də ictimai səviyyədə elə də böyük işlər görülməyib. Bu sahədə ayrıca qanunvericilik bazasının olmaması bəzən ictimaiyyətin yazılı abidələrə münasibətində bəzi neqativliyə yol açıb. Xüsusən də əlyazmalara münasibətdə ictimaiyyət olaraq elə də qayğıkeş deyilik. Keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində bəzi insanlar evlərindəki əlyazmaları başqa ölkələrin alimlərinə, muzeylərinə satıb. Bu faktlar da var. Doğrudur, dövlət tərəfindən yazılı abidələrin qorunması istiqamətində müsbət addımlar atılıb. Əlyazmaların qorunması və tədqiq edilməsi üçün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu mövcuddur.Milli Məclis tərəfindən “Yazılı abidələr haqqında” qanun layihəsi hazırlanacaq. Sözügedən məsələ Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinə həvalə olunub. Komitənin sədri, akademik Rafael Hüseynovun bildirdiyinə görə, yazılı abidələrlə bağlı sənəd uzun illərdir müzakirə mövzusuna çevrilib. O belə bir qanun layihəsinin hazırlanmasının vacib olduğunu qeyd edib. Bildirilib ki, Azərbaycanda çox sayda səs abidəsi və daşlar üzərində yazılı abidələr var. “Son 15-20 il ərzində Azərbaycanda səs abidələrinin toplanması istiqamətində çox ciddi işlər görülüb. Səs abidələrimizi qorumaq mədəniyyətimiz üçün çox vacibdir. Lakin səhlənkarlıq üzündən səslərin saxlandığı səs fondlarında bir çox qiymətli, yalnız bir nüsxə olan səsləri itirmişik”.Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Folklor İnstitutunun əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Qiymət Məhərrəmli bizimlə söhbətində bildirdi ki, uzun illər əlyazmalarla işləyib. Yazılı abidələrin qorunmalı olduğunu vacib sayan Q.Məhərrəmli hesab edir ki, “Yazılı abidələr haqqında” qanun olarsa, həm əlimizdəki yazılı abidələrin qorunmasını daha geniş şəkildə həyata keçirərik, həm də erməni işğalında olan ərazilərimizdəki yazılı abidələrin harayını dünyaya yaya bilərik. Ekspert bildirdi ki, Azərbaycanın çox zəngin yazılı abidələri var və bu abidələr yalnız əlyazmalarla məhdudlaşmır.O qeyd etdi ki, bu gün Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu dünyada ən zəngin yazılı abidələr toplanmış əlyazma mərkəzlərindən biridir və bura Azərbaycan əlyazmalarının mühafizə edildiyi yeganə milli institutdur. Burada 12 minə yaxını əlyazma kitablarının, tarixi arxeoqrafik sənədlərin, XIX əsrin ikinci yarısı - XX əsrin birinci yarısı Azərbaycan mədəniyyət xadimlərinin şəxsi arxivlərininin, daşbasma və əski çap kitablarının, əski dövri mətbuat materiallarının foto və kserosurətləri, mikrofilmləri, həmçinin, azərbaycanşünaslığın müxtəlif sahələrinə dair müasir kitablar mühafizə edilir. Azərbaycanda həm islamaqədərki, həm də ondan sonrakı yazılı abidələrin mövcud olduğunu deyən Q.Məhərrəmli hesab edir ki, hazırlanacaq qanun layihəsində yazılı abidələrlə bağlı bütün əhəmiyyətli məsələlər əksini tapmalıdır. “Yazılı abidələrə dövlət səviyyəsində qayğı və diqqət böyükdür. Bu abidələr bizim tariximizdir. Əlbəttə, onların qorunması üçün ayrıca qanun layihəsinin hazırlanmasına ehtiyac vardı. Deyim ki, yazılı abidələrə münasibət həmişə istənilən səviyyədə olmayıb. Yazılı abidələrin qorunmasında hər bir vətəndaşın əməyi olmalıdır. “Yazılı abidələr haqqında” qanun qəbul edilərsə, bu bizə abidələrin öyrənilməsi və mühafizəsi sahəsində yeni yollar açar. Azərbaycan xalqına məxsus çox dəyərli yazılı abidələrin xeyli bir hissəsi xarici ölkə muzeylərində saxlanır. Bundan başqa, tarixi ata-baba torpaqlarımız olan Qərbi Azərbaycanda, eləcə də erməni işğalı altında olan torpaqlarımızda çoxlu sayda yazılı abidəmiz var. Bizim daşüstü yazılı abidələrimiz, səs abidələrimiz, əlyazma abidələrimiz də var. Dağlıq Qarabağda və ətraf rayonlarda saysız yazılı daş abidəmiz var ki, biz onların taleyindən nigaranıq. Bundan başqa, Qərbi Azərbaycandakı qədim türklərə məxsus Qarakilsə petroqlifləri, Nüvədi-Qarqadaşı petroqlifləri, Soyuqbulaq petroqlifləri mövcuddur. Hazırda erməniləşdirilən bu yazılı abidələr xalqımızın ən qiymətli tarixi yazılı örnəklərindəndir”.Müsahibimiz qeyd etdi ki, Qarakilsə petroqlifləri-Qarakilsə qayaüstü təsvirləri Zəngəzur mahalının Qarakilsə rayonu ərazisində yerləşir. Bu təsvirləri tədqiqatçıların iki hissəyə böldüyünü deyən ekspert bildirdi ki, onlar bizim eradan əvvəl, 5-4-cü minilliklərə, ikinci dövr isə e.ə. 3-2-ci minilliklərə aiddir.Ekspertin sözlərinə görə, həmin təsvirlərdə bölgənin o vaxtki heyvanat aləmi, ibtidai insanın ov alətləri və s. öz əksini tapıb. Bütün Zəngəzur mahali kimi, Qarakilsə ərazisinin də qədimdən türk-oğuz tayfalarının ana yurdu olduğunu deyən Q.Məhərrəmlinin sözlərinə görə, bura ermənilərin kütləvi axını 19-cu əsrin əvvəllərində bölgənin Rusiya tərəfindən işğalından sonra başlanıb. Buna baxmayaraq, onların bizim bu abidəmizə də əl uzatdığını deyən alim bildirdi ki, Nüvədi-Qarqadaşı petroqlifləri isə Zəngəzur mahalının Muğru rayonunun Nüvədi kəndinin Qarqadaşı dağındakı daş kitabələrdir. O, tarixi mənbələrə istinadən vurğuladı ki, Qafqazın ən qədim sakinlərindən olan Qar-qar (gər-gər) türklərinə aid bu kitabələr e.ə. 1-ci minilliyə aiddir. Alimin sözlərinə görə, 1985-ci ildə Nüvədi kənd sakini Həmzə Vəli tərəfindən aşkar edilmiş bu kitabələr bir neçə daşdan ibarətdir. Abidə möhkəm bazalt daşlar üzərində Göytürk hərfləri ilə yazılmış yazılardır. Kitabədəki yazılar quruluşuna görə Orxon-Yenisey yazıları ilə eyni olsa da, daha qədimdir. Nüvədi kitabələrində yazılar birləşdiyi halda, Orxon-Yenisey kiabələrində birləşmir. 1991-ci ilə qədər ərazidə yalnız azərbaycanlılar yaşasalar da, 1991-ci il 8 avqustda ərazi ermənilər tərəfindən işğal olunub. Soyuqbulaq petroqlifləri haqqında da danışan alimin sözlərinə görə, bu abidə Loru mahalının Soyuqbulaq kəndi yaxınlığında, Armudlu və Qaçaqqırılan dərələrində e.ə. minilliklərə aid qayaüstü təsvirlərdir. Dağlıq Altayın Xaçın çayı sahillərində aşkar edilmiş təsvirlərlə heyrətamiz dərəcədə yaxınlıq, hətta bəzən eyniyyət təşkil edən Soyuqbulaq qayaüstü təsvirləri Qərbi Azərbaycan ərazisinin ən qədim zamanlardan məskunlaşdığını və həmin vaxtlardan bəri Türk-Oğuz qəbilələrinin ana yurdu olduğunu sübut edir. Ekspert vurğuladı ki, Soyuqbulaq kəndində və ətraf kəndlərdə 1988-ci ilə qədər ancaq Azərbaycan türkləri yaşamışlar. Bu kəndlərə ilk ermənilər Qərbi Azərbaycan türklərinin 1988-ci il deportasiyasından sonra köçürülüb. “Adlarını qeyd etdiyimiz və etmədiyimiz yazılı abidələrimiz var ki, onlar erməni tapdağındadır. Bu abidələr haqqında da dünyaya məlumatlar verə bilərik. “Yazılı abidələr haqqında” qanun layihəsi hazırlanıb qəbul edildikdən sonra biz əlimizdə olan yazılı abidələrin mühafizəsini daha yüksək səviyyədə təşkil edə biləcəyik. Bu qanunun qəbul edilməsi erməni işğalında olan yazılı abidələrimizin harayını beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırmaq üçün də çox vacibdir. Qanun layihəsi qəbul edildikdən sonra bu bizə imkan verəcək ki, yenidən bütün yazılı abidələrimizi siyahıya alaq və onların vahid reyestrini hazırlayaq. Bu çox vacib məsələdir”.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2019.- 22 yanvar.- S.15.